Miejsce metody harcerskiej w pedagogice i teorii wychowania

Zespół Kadry Kształcącej
ZHP Chorągwi Białostockiej
Miejsce metody harcerskiej w pedagogice i
teorii wychowania
„Pedagogika harcerska jest jednym z działów pedagogiki ogólnej. Jej
zadaniem jest: ustaleniem celów wychowania w harcerstwie, określenie
warunków koniecznych do realizowania najbardziej efektywnego procesu
wychowania (…) oraz wskazanie na funkcjonowanie instruktora w różnych
środowiskach
wychowawczych,
modelowanie
działalności
(…),
porównywanie
systemów
wychowawczych
różnych
organizacji
młodzieżowych.”1
Pedagogikę harcerską możemy traktować jako integralną część
pedagogiki społecznej, zaś podstawowymi źródłami metody harcerskiej są
teoria wychowania oraz system wychowawczy w organizacjach
młodzieżowych.
Za punkt wyjścia dla pedagogiki harcerskiej można przyjąć: ideały
wychowawcze ZHP, Obietnicę i Prawo Zucha, Prawo i Przyrzeczenie
Harcerskie, Zobowiązanie Instruktorskie, zasady wychowawcze harcerstwa i
harcerski system wychowawczy, który stanowi podstawy teorii i metodyki
wychowania w ZHP. Początki postulowanej dyscypliny nauki stanowi
przedmiot nauczania prowadzony przez laty na kierunkach pedagogicznych
– „Metodyka wychowania w ZHP”.
Według M. Pionk (1976) pedagogika harcerska jest nauką, która
zajmuje się:
„a) określeniem celów wychowania w harcerstwie,
b) warunkami koniecznymi do tworzenia najbardziej aktywnego
procesu wychowania z zastępach, drużynach i szczepach,
c) rolą instruktora w tworzeniu środowiska wychowawczego,
d) zastępem, drużyną i szczepem jako środowiskami
wychowawczymi,
e) porównywaniem systemów wychowawczych różnych organizacji
młodzieżowych.”2
1
2
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 26
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 35
U. Sobkowiak (1977) określa pedagogikę harcerską jako dyscyplinę
wyłaniającą się na styku pedagogiki społecznej, teorii wychowania,
dydaktyki, pedeutologii i pedagogiki opiekuńczej. Wiąże się to m. in. z tym,
że działalność ZHP jest bardzo ważnym zakresowo dużym wycinkiem
rzeczywistości wychowawczej oraz ze specyfiką harcerską. Nie pozwala ona
włączyć niektórych zagadnień, które dotyczą jej działalności tylko do jednej
z nauk pedagogicznych. Związane jest to z występowaniem w jednej
organizacji wielu grup wiekowych. ZHP, które dopracowało się własnej
metody harcerskiej, upowszechnia ją poza organizacją. Funkcjonowanie
pedagogiki harcerskiej na styku różnych nauk wiąże się też z historią oraz
miejscem ZHP w społecznym systemie wychowawczym.
U. Sokbowiak wyodrębnia trzy podstawowe zadania i funkcje
pedagogiki harcerskiej:
„a) gromadzenie wiedzy o rzeczywistości wychowawczej
charakterystycznej dla organizacji – funkcja diagnostyczna,
b) konstruowanie skutecznych z punktu widzenia celów
wychowawczych ZHP metod, form i środków oddziaływania na
członków organizacji – funkcja techniczno – instrumentalna,
c) uogólnienie zebranych danych, ukazywanie związków między
czynnikami, formułowanie prawidłowości ustalanie warunków, w
jakich można osiągnąć zamierzone rezultaty – funkcja
prognostyczna.”3
Często pedagogikę harcerską określa się również mianem potocznych
określeń ogółu stosowanych w ZHP metod wychowania oraz wiedzy i
doświadczeń zebranych w toku praktyki.
Wszelkie zmiany społeczne dokonujące się na przestrzeni wieków
determinowane były przez młode pokolenia, które chciały poprawy
warunków pracy, nauki i życia młodzieży. W wielu krajach europejskich
związki młodzieżowe zaczęły powstawać dopiero pod koniec XIX wieku.
Często były przepojone ideologią socjalistyczną, zbliżając się przez to do
partii socjaldemokratycznych.
Ernest Thompson Seton – kanadyjski miłośnik przyrody i malarz –
jako pierwszy próbował stworzyć system wychowawczy dla organizacji
3
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 35
1
Zespół Kadry Kształcącej
ZHP Chorągwi Białostockiej
młodzieżowych. Wraz z przyrodnikiem Deanem
Beardem, w 1900 roku, zorganizował Związek Kory Brzozowej. Ich system
wychowawczy charakteryzował się: dążeniem człowieka do zdrowego
wypoczynku, inteligentnym obozowanie i magicznym wpływem jego
ogniska,
samokształceniem
chłopców,
zajęciami
puszczańskimi,
zdobywaniem odznak (honorów) na zasadzie prób – przeciwnik to czas,
przestrzeń, wysokość, itp.; odznaczeniami za zasługi osobiste, kultem
bohaterstwa oraz ukazywanie we wszystkim piękna i malowniczości.
Duży wpływ na koncepcje pedagogiczną Setona miały dzieła Jana
Jakuba Rousseau, mi. in. „Emil, czyli O wychowaniu”. Obydwaj byli zdania,
że człowiekowi zagraża postęp cywilizacyjny, a wychowanie należy
przenieść
na łono natury, z dala od zgiełku przemysłu i miasta. Seton
uważał, że najbliżej natury żyją Indianie i należy ich w tym naśladować. Nie
zajmował się on ani wychowaniem politycznym , ani kwestiami związanymi
z dziewczętami. Z początki XX wieku pedagodzy amerykańscy byli
niezgodni co do ideału wychowawczego.
System Setona posiadał wiele pozytywów, takich jak: „dążenie
do wymiernego osiągania efektów wychowawczych w formie
<<honorów>>, wychowanie przez czyn i dla czynu, kształtowanie
charakteru poprzez samowychowanie, wychowanie przez obcowanie z
przyrodą, ukazanie jej piękna i szacunek dla przyrody (pietyzm). Do
negatywów należy zaliczyć m. in.: ucieczkę od problematyki
ideowopolitycznej, brak wizji społeczeństwa sprawiedliwego, niedocenianie
koedukacji w wychowaniu dzieci i młodzieży.” 4
Roberta Stephenson Smith Baden – Powell uważany jest za twórcę
podstaw pedagogiki ruchu młodzieżowego. Był on angielskim generałem i
lordem, genialnym pisarzem i rysownikiem, zdolnym myśliwym, a przede
wszystkim organizatorem skautingu. Pracując nad swym systemem
wychowawczym, posiłkował się analizą znanych mu metod pracy z
młodzieżą. Pisał on: „Swój system wychowawczy oparłem na wychowaniu
przeciwstawionym nauczaniu, jest on zaś ewolucją poglądów Epikteta,
zakonów średniowiecznych rycerzy, Zulów, Czerwonych Indian i
Japończyków, dra Jahna, sir Wiliama Smitha, mego ojca, dra Arnolda
4
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 27
Thompsona Setona, Deana Berda, W. P. Seteada i innych. Wiele pomysłów
zaczerpnąłem ze zwyczajów ludowych.”5
W 1907 roku Baden – Powell zorganizował pierwszy obóz skautowy
dla chłopców na wyspie Brownse`a. Wychowanie obozowe w warunkach
puszczańskich miało prowadzić do: indywidualnego kształcenia charakteru,
służby społeczeństwu oraz kształtowaniu praktycznych umiejętności
dotyczących różnych rzemiosł.
W związku z ekspansywną polityka brytyjską skauting miał
możliwość szybkiego rozpowszechniania się po świecie. Na przełomie lat
dwudziestych i trzydziestych XX wieku istniał on w większości
cywilizowanych krajów świata. Jego ciągły rozwój potwierdzał atrakcyjność
systemu pedagogicznego Roberta Baden – Powell`a. System ten posiadał już
swoją określoną strukturę i założenia oraz elementy takie jak: cele
wychowania, punktację indywidualną i zbiorową, przyrzeczenie i prawo
skautowe, stopnie i sprawności, podstawowe zasady ideowe, gry i ćwiczenia
służące jako metody pracy, mundur i symbolikę, różnorodne i atrakcyjne
formy pracy z młodzieżą na łonie natury, system zastępowy, kierowniczą
rolę instruktora.
Baden – Powell, z zawodu i zamiłowania żołnierz, tworząc swoje
koncepcje pedagogiczne kierował się bardziej doświadczeniem i intuicją
przywódcy niż wiedzą pedagogiczną. Największą zaletą systemu
skautowego były instrumenty tworzące sytuację wychowawczą – zastępy,
drużyny, prawo, przyrzeczenie, stopnie i sprawności, itp.
Pierwsze wzmianki o systemie skautowym pojawiły się w Polsce,
która był wówczas pod zaborami, w prasie warszawskiej i lwowskiej w roku
1909. Do kraju dotarł również egzemplarz „Skauting for boys”, który
przetłumaczył Andrzej Małkowski.
Eksperymenty pedagogiczne, podobne w swych założeniach do
skautingu, były w Polsce prowadzone już wcześniej. Dr Henryk Joradn –
lekarz krakowski – w 1868 roku założył park, organizując w nim zajęcia dla
chłopców pochodzących z różnych warstw społecznych. Odbywały się tam
ćwiczenia gimnastyczne, pogadanki patriotyczne przed popiersiami
sławnych Polaków, gry sportowe, wycieczki krajoznawcze oraz ćwiczenia
musztry. Chłopcy zorganizowani byli w oddziały, którymi przewodzili
5
Robert Baden – Powell „Skauting dla chłopców”,
2
Zespół Kadry Kształcącej
ZHP Chorągwi Białostockiej
przodownicy – dr Jordan nazwał ich I Pułkiem
Dzieci Krakowskich. Wyprzedził on myśl pedagogiczną swych czasów i
zapotrzebowanie społeczne, dlatego to skauting angielski, a nie rodzime
eksperymenty, dały początek ruchowi młodzieżowemu.
W tym czasie trzy organizacje skupiające młodzież, zainteresowały
się skautingiem. Były to: „Sokół” – organizacja wychowawczo – sportowa,
która propagowała hasło „W zdrowym ciele – zdrowy duch”; „Zarzewie” –
organizacja strzelecka, interesująca się pracą wojskową; „Eleusis” – bractwo
interesujące się zagadnieniami etycznymi, wyznające zasadę całkowitej
abstynencji od alkoholu, papierosów, hazardu i wszelkiej „rozpusty”.
Właśnie członkowie tej ostatniej odegrali wielką rolą w kształtowani założeń
ideowych polskiego skautingu. Każda
z tych organizacji widział w
skautingu szansą na większą realizację swoich celów.
„Skauting jest środkiem do wychowania młodzieży na obywateli
zdolnych realizować ideę Niepodległości tak w pokoju, jak w walce (…).
Jedynie droga równomiernego traktowania stron fizyczno – wojskowej,
umysłowej i moralnej, jako też jawnego podkreślenia celu pracy, uchroni się
ruch od wykoślawienia.”6 – pisano w 1911 roku w piśmie „Zarzewie”.
Ruch skautowy pociągną młodzież polską, zwłaszcza gimnazjalną
i akademicką, swą romantyką przygotowań do walki zbrojnej. Gry,
ćwiczenia, harcowanie, „puszczaństwo”, stopni, techniki orientacji,
poruszania się w terenie, zwiadu, maskowania się, stopnie, struktura pseudo
militarna, dyscyplina – pociągnęły za sobą bardzo szybko rzesze młodych
ludzi. Właśnie tym pragnieniem przygotowań wojskowych różniła się
organizacja polska od pierwowzoru angielskiego, skierowanego raczej na
wzmocnienie kolonializmu.
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku i powołaniu do życia
Związku Harcerstwa Polskiego, sytuacja ruchu harcerskiego w Polsce
zmieniła się. Dotychczas do działania motywowały przede wszystkim myśli
niepodległościowe. W warunkach pokojowych musiała nastąpić zmiana
kierunku rozwoju ruchu.
W tych latach harcerstwo zmienia się z organizacji, w której
przeważa młodzież, na taką gdzie jest więcej dzieci. Pojawia się wiele
dyskusji nad rozwiązaniami metodycznymi i organizacyjnymi. Zaczęto kłaść
nacisk na „model osobowościowy i funkcję instruktora harcerskiego”.7
W okresie międzywojennym w Polsce pojawiło się wiele myśli
pedagogicznych, którymi możemy nazwać sukcesem. Przykładami
ilustrującymi bogate poszukiwania rozwiązań pedagogicznych są m. in.
metodyka zuchowa stworzona przez Aleksandra Kamińskiego, próby
wychowania ideowego Pioniera, Czerwonego Harcerstwa oraz Wolnego
Harcerstwa.
Za najważniejsze osiągnięcia tego okresu możemy uznać: próbę
określenia modelu instruktora, opracowania sposobów wykorzystania
postępowych tradycji narodu polskiego do celów wychowawczych oraz
powiązanie programów pracy drużyn z potrzebami środowiska i młodzieży.
Negatywną stroną harcerskiego ruchu okazały się zasady
polityczności i religijności, przeniesione z pierwowzory angielskiego.
Wyznaczyły one granicę rozważań pedagogicznych oraz zdeterminowały
podstawowy cel wychowania w harcerstwie. Wiele istotnych wartości
metody harcerskiej zweryfikowała II wojna światowa. Szczególne miejsce
zajęła wartość patriotycznego wychowania. Złotym zgłoskami na karcie
historii Polski zapisali się harcerscy obrońcy Warszaw, Katowic,
Bydgoszczy, czy innych miast, miasteczek i wiosek. Najwięcej krwi przeleli
w harcerskich batalionach „Zośka” i „Parasol” walczących w Powstaniu
Warszawskim. Po tym wszystkim ciężko było po wojnie opowiedzieć się
jednoznacznie w sprawie nowego ustroju kraju.
ZHP miało problem ze znalezieniem się w nowej sytuacji politycznej.
Odejście od tradycji skautowych i przedwojennych, różne poglądy na temat
wychowania doprowadziły do wielu zmian w Związku, a następnie do jego
rozwiązania. W roku 1956 podczas Walnego Zjazdu w Łodzi reaktywowano
ZHP. Rok później powołano do życia Ośrodek Informacji, który miał za
zadnie śledzić informacje o problemach i dyskusjach na tematy
pedagogiczne, społeczne oraz postępy innych organizacji. Dwa lata później
usamodzielnił się i zmienił nazwę na Ośrodek Badań Programowych.
Współdziałał on z Katedrą Pedagogiki Uniwersytetu Warszawskiego.
Wydawano wspólne biuletyny.
6
7
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 30
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 31
3
Zespół Kadry Kształcącej
ZHP Chorągwi Białostockiej
Literatura lat ówczesnych dzieliła się na dwie
zasadnicze kategorie: pierwszą wywodząca się z różnych odmian skautingu
– preferowała metodykę wychowania oraz druga, która bazowała na
doktrynach socjalistycznych – główny nacisk kładła na treści ideowo
polityczne.
Po zmianie systemu politycznego w naszym kraju, który nastąpił z
początku lat dziewięćdziesiątych zeszłego stulecia, ZHP powróciło do wielu
celów i tradycji harcerskich z początku istnienia organizacji, jednocześnie
nie cofając się, a idąc za nowymi myślami pedagogicznymi, która zgadzały
się z harcerskim systemem wychowawczym.
Jak już wcześniej pisałam drugim źródłem metodyki wychowania
w Związku Harcerstwa Polskiego jest teoria wychowania. Wywiera ona
coraz większy wpływ na inne nauki, które współdziałają w procesie
budowania modelu wychowania.
Z teorii wychowania metoda harcerska „czerpie uogólnienia i
wiadomości o wychowanku i czynnikach decydujących o rozwoju
osobowości człowieka (…)”8 Zaś wskazania dotyczące praktycznych
zabiegów wychowawczych pochodzą z pedagogiki stosowanej –
praktycznej, która zajmuje się funkcjonowaniem instytucji wychowawczych
w społeczeństwie.
Najważniejszymi funkcjami pedagogiki ogólnej są: profilaktyczna,
rewalidacyjna, wychowawcza, resocjalizacyjna i opiekuńcza. Szczególnym
przypadkiem rozwinięcia funkcji opiekuńczo – wychowawczej jest właśnie
metodyka wychowania w ZHP, będąca jednocześnie integralną częścią
metodyki wychowania. Harcerstwo, które jest organizacją wychowawczą
mająca masowy charakter, pełni powyższe funkcje równolegle, ponieważ
działa w różnych placówkach oświatowo – wychowawczych i opiekuńczych,
stosownie do potrzeb dzieci i młodzieży - w różnych środowiskach.
Zgodnie z wymaganiami teorii wychowania, głównymi celami
metodyki wychowania w ZHP jest ustalenie:
„a) sposobów diagnozowania potrzeb dzieci i młodzieży – potrzeb
jednostkowych i grupowych w celu stwarzania coraz lepszych
warunków rozwoju młodego pokolenia,
b) metod i form aktywizacji jednostki i zespołu, sposobów, metod i
form działalności wychowawczej zespołów harcerskich,
c) modelowego ujęcia kwalifikacji, kompetencji – instruktora,
drużynowego oraz jego przewodniej roli w zespole harcerskim”9
Pedagogika harcerska posługuje się większością pojęć nauk
pedagogicznych. Posiada również specyficzne pojęcia i terminy, które
powstały i stosowane są w toku działalności harcerstwa, od jego zarania. Są
to przed wszystkim: metoda harcerska, metodyki grup wiekowych, harcerski
system wychowawczy, zasady harcerskiego wychowania, organizacja
młodzieżowa, harcerstwo, wiek: zuchowy, harcerski, starszoharcerski,
wędrowniczy; instruktor harcerski, zbiórka, stopnie i sprawności harcerskie,
itp.
8
9
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 32
Fragment rozdziału 2 pracy magisterskiej
„Formy pracy metodyki zuchowej Aleksandra Kamińskiego,
a praca z lekturą w nauczaniu zintegrowanym”
hm. Sylwia Lenkiewicz
Józef Sowa, Zdzisław Niedzielski, „Metoda pracy harcerskiej w zarysie”,
Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2003, s. 33
4