BOŻENA MAJEREK, SŁAWOMIR TRUSZ Tolerancja

BOŻENA MAJEREK, SŁAWOMIR TRUSZ
Tolerancja niepewności jako element kompetencji
społecznych w kulturze indywidualizmu
Indywidualizm jest cechą nowoczesnego społeczeństwa, kulturowym projektem
„bycia-w-świecie” jednostki, w którym emancypacja i autonomia są najważniejszym
kryterium realizacji jej własnych celów i potrzeb (Beck, 2002; Bokszański, 2007).
Tradycyjnie przyjmuje się, że społeczeństwo polskie należy do kultur kolektywistycznych, w których podstawowym źródłem identyfikacji jest przynależność do
silnych i stabilnych sieci powiązań społecznych, a relacje międzyludzkie są istotniejsze
niż osiąganie indywidualnych celów (np. Hofstede i Hofstede, 2007; Czapiński, Panek,
2006; Świda-Ziemba, 1999, 2000). Jednak wyniki badań empirycznych coraz częściej
wskazują na powiększający się obszar indywidualistycznych przekonań i wartości
Polaków (np. Koralewicz, Ziółkowski, 2003; Bokszański, 2007; Urban, 2008).
Przejście z kultury kolektywistycznej do indywidualistycznej jest niezwykle ważnym elementem opisu współczesnej rzeczywistości społecznej, w której powiększa się
obszar sytuacji niepewnych, niejasnych i nieprzewidywalnych, wymagających podejmowania często samodzielnych i ryzykownych decyzji. Jednocześnie systematycznie
wzrasta liczba ludzi „straconych”, „jednorazowych”, nieuleczalnych, chronicznie
bezrobotnych, dziedzicznie bezradnych, beznadziejnie pasywnych, bezdomnych „na
własne życzenie” (Jacyno, 2007, s. 17).
W związku z powyższym należy stale i systematycznie identyfikować nowe zjawiska i zagrożenia, które wynikają często z przyjmowania orientacji indywidualistycznych. Ważne jest także wyodrębnianie i poznawanie nowych sposobów radzenia sobie
człowieka z wieloznaczną i nieprzewidywalną rzeczywistością.
Założenia teoretyczne
W analizie współczesnej kultury indywidualizmu zauważyć można funkcjonowanie
dwu wykluczających się stanowisk. Pierwsze z nich zakłada, że z powodu ideologii
egoistycznego „cieszenia się życiem” oraz narcystycznych i instrumentalnych strategii
życiowych powoduje ona chaos i przyczynia się do erozji wspólnot i więzi. W drugim
utrzymuje się, że współczesny indywidualizm jest zbyt represyjny i wnosi do świata za
dużo porządku, co jest konsekwencją usilnego dążenia jednostki do racjonalizacji życia
(Jacyno, 2007). Wydaje się, że w obu koncepcjach przemianom towarzyszy niepewność.
W pierwszej jest wynikiem rozluźniania więzi międzyludzkiej i coraz częściej pojawiającego się poczucia osamotnienia. Druga natomiast nawiązuje do sposobów radzenia sobie
z sytuacjami wieloznacznymi, jest wynikiem potrzeby porządku i przewidywalności.
W postmodernistycznej wizji świata zmienność, płynność i niepewność są kategoriami najczęściej pojawiającymi się w opisie społecznej rzeczywistości (m.in. Beck,
66
2002; Bauman, 200; Sztompka, 2007). Nieprzewidywalność i wieloznaczność zjawisk
jest dla człowieka niewątpliwie sytuacją trudną, ponieważ każde działanie jednostki
naznaczone jest ryzykiem pojawienia się niesprzyjających czy wręcz zagrażających
konsekwencji.
Niepewność jest istotnym wymiarem ludzkiej egzystencji. Zazwyczaj definiowana
jest jako wszelka niezgodność, w obrębie struktur poznawczych oraz między strukturami poznawczymi i doświadczeniami lub zachowaniem, a także jako niemożność
przewidywania przyszłych zdarzeń (Kagan, 1972, za: Kossowska, 2009, s. 231).
R. Studencki (2004) stwierdza, że sytuacje niepewne charakteryzują się między innymi deficytem informacji, niejasnością, wieloznacznością i nieprzewidywalnością,
a przebywanie w nich wzbudza stan określany jako poczucie niepewności.
W literaturze niepewność analizowana jest zarówno w wymiarze indywidualnym,
jak i zbiorowym. Pierwszy koncentruje uwagę przede wszystkim na subiektywnym
postrzeganiu i reagowaniu na sytuacje niejasne, w drugim natomiast społecznie wypracowane i przejmowane modele unikania niepewności traktowane są jako istotny
wymiar kultury.
J. Kagan twierdził, że redukcja niepewności jest podstawowym motywem (obok
potrzeby osiągnięć i afiliacji) kierującym naszą aktywnością (za: Kossowska, 2005).
Ludzie różnią się między sobą sposobem reagowania na sytuacje niepewne i nieprzewidywalne. Osoby tolerujące niepewność oceniają takie sytuacje jako wyzwanie, a osoby
nietolerujące je jako zagrożenie (Dalbert, 1999). Zgodnie z teorią stylów reagowania
na niepewność osoby zorientowane na niepewność radzą sobie z nią, podejmując działania, które służą jej usunięciu. Osoby te mają silną potrzebę zdobywania informacji,
starają się wyjaśniać i odkrywać te aspekty świata i siebie, co do których nie mają
pewności. Na drugim końcu kontinuum znajdują się osoby zorientowane na pewność,
które zazwyczaj unikają sytuacji niepewnych lub wybierają takie działania, które nie
wiążą się z niepewnością (Sorrentino, Hudson, Huber, 2005).
Powołując się na przegląd prac badawczych prowadzonych w wyznaczonym
zakresie przedstawionych przez M. Kossowską (2005) i C. Dalbert (1999) należy
również uznać, że w sytuacjach trudnych czy zagrażających tolerancja niepewności
ma działanie ochronne. W przypadku osób tolerujących niepewność częściej dochodzi
do pozytywnego przewartościowania sytuacji trudnych, większej satysfakcji z życia,
bardziej pozytywnego nastawienia do siebie, innych i świata. Pojęcie niepewności ma
również zastosowanie w analizach dotyczących relacji wewnątrzgrupowych, międzygrupowych i interpersonalnych.
C. R. Berger uważa wręcz, że jedynym celem komunikacji interpersonalnej jest
usuwanie niepewności dotyczącej samego przekazu oraz relacji występujących między
uczestnikami interakcji (za: Griffin, 2009). Według Holmesa i Cempela usuwanie niepewności jest celem procesu budowania wzajemnego zaufania między partnerami (za:
Sorrentino, Hudson, Huber, 2005). Dążenie do poszukiwania pewności ma również
wpływ na przebieg procesu autokategoryzacji (redukuje bowiem niepewność co do
własnej osoby) oraz procesy kategoryzacji innych (sprzyja postawom ksenofobicznym,
konserwatywnym, nietolerancyjnym) (przegląd prac – Kossowska, 2009).
W wymiarze zbiorowym niepewność traktowana jest jako element dziedzictwa
67
kulturowego, przekazywanego i umacnianego przez podstawowe instytucje, tj. rodzinę,
szkołę i państwo. Jak twierdzą G. Hofstede i G. J. Hofstede (2007, s. 179), niepewność jest w dużej mierze przyjmowana ze środowiska, w jakim żyjemy; jest wpajana
przez innych lub uczymy się jej mimowolnie. Każde społeczeństwo posiada zarówno
własne specyficzne sposoby radzenia sobie z niepewnością, jak i odczuwany przez
jego członków stopień zagrożenia i niepokoju w obliczu sytuacji nowych, nieznanych
i nieprzewidywalnych.
Analizując wyznaczone przez G. Hofstede i G. J. Hofstede (2007) wartości
wskaźnika unikania niepewności (UAI) należy stwierdzić, iż Polacy należą do społeczeństw, charakteryzujących się bardzo wysokim poziomem tej zmiennej. Na 74 kraje
uczestniczące w badaniu Polska, obok m.in. Grecji, Portugalii czy Rosji, znalazła się
w pierwszej dziesiątce państw, które najbardziej nastawione są na unikanie sytuacji
niepewnych.
Dokonując charakterystyki kultur o wysokim UAI autorzy badania stwierdzili między innymi, iż członkowie tych społeczeństw nie lubią sytuacji dwuznacznych, chcą
klarownych struktur zarówno w organizacjach, jak i w relacjach międzyludzkich, są
mniej zadowoleni z życia rodzinnego i własnego stanu zdrowia, częściej są nietolerancyjni i podatni na ekstremalne poglądy polityczne i religijne.
G. Hofstede i G. J. Hofstede (2007) twierdzą, że jednym z elementarnych wyznaczników poziomu niepewności i niepokoju w społeczeństwie jest wzrost zaburzeń
psychicznych. Zestawiając dostępne informacje, publikowane przez Instytut Psychiatrii
i Neurologii, Instytut Leków, Główną Komendę Policji, Główny Urząd Statystyczny
i Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, można następująco scharakteryzować
kondycję psychiczną Polaków:
• w latach 1995–1998 prawie 100% wzrosło spożycie leków nasennych i uspokajających;
• w latach 1997–2003 ponad 200% wzrosła liczba osób leczonych w ambulatoryjnych poradniach uzależnień lekowych, a o ponad 150% liczba osób leczonych
w szpitalach;
• 3-krotnie częściej młodzi Polacy niż ich europejscy rówieśnicy (odpowiednio
18% i 6%) sięgają po dostępne bez recepty środki nasenne i uspokajające;
• w latach 1997–2006 o 50% wzrosła liczba osób umieszczonych w oddziałach
psychiatrycznej opieki całodobowej;
• od lat 50-tych do 90-tych o 280% wzrosła liczba aktów samobójczych;
• w latach 1998–2004 o 50% wzrosła liczba młodych samobójców – poniżej 24
roku życia;
• ok. 30% uczniów szkół ponadpodstawowych przyznaje się do myśli samobójczych;
• coraz częściej młodzież skarży się na ból głowy, rozdrażnienie, zdenerwowanie,
trudności z zasypianiem czy przygnębienie (z badań wynika, że 27-54% nastolatków
doznało epizodu depresji) (Boguszewska i in., 2006; Rymaszewska i in., 2005; Świątkiewicz, 2005; Wojtyniak, Goryński, 2008)
Powyższe dane epidemiologiczne świadczą jednoznacznie o narastającym poczuciu
niepokoju i niepewności w społeczeństwie polskim. Z tego też względu uzasadnione
68
staje się prowadzenie analiz teoretycznych i empirycznych w wyznaczonym obszarze. Wskazane problemy do tej pory były przede wszystkim obszarem zainteresowań
psychologów, socjologów, filozofów czy antropologów kultury. Nieliczne natomiast
prace prowadzone były w zakresie pedagogiki, co wydaje się istotnym wyzwaniem
dla tej dziedziny nauki. Przygotowanie bowiem młodego pokolenia do podejmowania
działań w sytuacjach nowych i wieloznacznych, radzenie sobie z konsekwencjami
ryzykownych, bo nie zawsze trafnych wyborów, a przede wszystkim tolerowanie
sytuacji niepewnych, to chyba jedne z ważniejszych umiejętności, które powinny być
rozwijane przez instytucje edukacyjne.
Przyjmując założenie, że już nigdy ludzkie życie nie będzie przewidywalne
i w związku z tym nie da się przygotować młodzieży na jakiekolwiek jutro, należałoby w kanonie kompetencji współczesnego człowieka uwzględnić tolerancję
niepewności jako jeden ze sposobów radzenia sobie w sytuacjach wieloznacznych
i nieprzewidywalnych.
Założenia metodologiczne
W podjętej analizie teoretyczno-empirycznej przyjęto założenie, iż tolerancję niepewności należy uznać za istotny wymiar kompetencji społecznych. Zaprojektowane
badania miały na celu z jednej strony wyznaczenie poziomu niepewności badanych,
z drugiej zweryfikowanie hipotezy zakładającej, że tolerancja niepewności obniża
poziom poczucia niepewności badanych.
Sposób reagowania na sytuacje niejasne i wieloznaczne ustalono za pomocą
skali tolerancji niepewności (Dalbert, 1999). Narzędzie składa się z 8 twierdzeń,
które szacowane są w skali 6-stopniowej. Zastosowana w badaniach skala wydaje
się jednym z najlepszych narzędzi zarówno ze względu na to, że jest ekonomiczna
i praktyczna, jak i z tego względu, iż osiąga dobre wartości socjometryczne [r(it)=.22
do r(it)=.44; Cronbach α=.72 (r(est)=.24]. Obecnie trwa proces standaryzacji polskiej
wersji skali.
Poziom niepewności badanych wyznaczono na podstawie 4-stopniowej skali, składającej się z 52 stwierdzeń. Zawarte w skali itemy były rezultatem jakościowej analizy
wypowiedzi młodzieży na temat „W życiu pewna/y jestem, że…” oraz „W życiu nie
jestem pewna/y czy….”. Za pomocą analizy czynnikowej w skali wyodrębniono dwa
zasadnicze wymiary. Pierwszy dotyczy poczucia niepewności wobec możliwości realizacji własnych planów, drugi niepewności wobec oczekiwanych zachowań ludzi.
Badania przeprowadzono w 2009 roku. Uczestniczyło w nich 311 osób w wieku
od 19 do 24 lat.
Analiza wyników
Wyznaczenie poziomu poczucia niepewności młodzieży jest ważnym zamierzeniem badawczym. Wynika ono przede wszystkim z chęci weryfikacji dominującej
w literaturze wizji „porzuconego w płynnej rzeczywistości” młodego pokolenia (Giroux, 2003, za: Szafraniec, 2010). Czy rzeczywiście poczucie niepewności przybiera
takie wartości, które byłyby niepokojące?
69
Wykres 1.Poziom niepewności badanej młodzieży
Analizując średnie arytmetyczne zamieszczone na wykresie można stwierdzić, iż
w przypadku badanej młodzieży należy raczej mówić o wysokim poziomie poczucia
pewności (3,05). Dla badanych przewidywalne są zachowania innych osób, a relacje
interpersonalne nie są postrzegane jako niepewne czy zagrażające (3,46). Młodzi są
również raczej pewni realizacji własnych planów i zamierzeń życiowych (2,91).
Poddając dyskusji uzyskane dane, trzeba być może zakwestionować powszechnie
powielaną tezę, iż postmodernistycznie postrzegana rzeczywistość generuje szczególnie
wśród młodego pokolenia poczucie niepewności i zagrożenia.
W wyniku analizy statystycznej wyznaczono wpływ wybranych czynników demograficznych na poziom analizowanej zmiennej. Ustalono, iż poziom poczucia niepewności w sposób istotny statystycznie różnicowany jest przez płeć badanych. Mężczyźni
w większym stopniu są pewni realizacji własnych planów życiowych [t(300) = 4,45;
p<.000], dla kobiet natomiast relacje międzyludzkie w mniejszym stopniu łączą się
z niepewnością i zagrożeniem [t(300) = -2,92; p<.001]. Również miejsce zamieszkania
badanych okazało się znaczącym czynnikiem różnicującym zarówno ogólny poziom
niepewności badanych [F(3, 292) = 4,44; p<.001], jak i poziom poczucia niepewności
realizacji planów [F(3,292) = 6,85; p<.001]. Stosując test HSD Tukeya ustalono, że
na poziomie istotnym statystycznie młodzież pochodząca ze wsi ma wyższy poziom
niepewności w obu wymiarach niż badani z dużych aglomeracji miejskich. Jednocześnie stwierdzono, że czynnik ten nie różnicuje poziomu niepewności w aspekcie
relacji interpersonalnych.
Analiza pozwoliła również na stwierdzenie, iż ani wykształcenie matki, ani ojca
nie ma istotnego wpływu na poziom poczucia niepewności badanych.
W prowadzonych rozważaniach przewidywano, że działania edukacyjne (tj. podjęcie
studiów czy studiowanie na dwóch kierunkach) oraz działania społeczne (tj. wolontariat) będą w sposób istotny różnicowały poziom poczucia niepewności. Hipotezy
te zostały negatywnie zweryfikowane. Okazało się bowiem, że ani podjęcie studiów
na dodatkowym kierunku, ani udział w wolontariacie nie dawały poczucia pewności
badanym w wyznaczonych obu wymiarach. Jedynym czynnikiem różnicującym oma-
70
wianą zmienną okazało się podjęcie studiów wyższych. Zgodnie z przewidywaniami
studenci są bardziej pewni realizacji własnych planów życiowych niż młodzież niestudiująca [t(300) = 2,02; p<.05]. Zmienna ta nie wpływa natomiast na poziom poczucia
niepewności odnoszący się do oczekiwanych zachowań innych ludzi.
W założeniach teoretycznych przyjęto, że ludzie różnią się między sobą sposobem
reagowania na sytuacje niejasne i nieprzewidywalne. Osoby, które mają wyższy poziom tolerancji niepewności, postrzegają takie sytuacje jako wyzwanie oraz częściej
są skłonne do pozytywnego przewartościowania ich negatywnych skutków. Osoby zaś
zorientowane na osiąganie pewności, sytuacje niepewne oceniają jako zagrażające,
których należy unikać. Zgodnie z tym w prowadzonej analizie przyjęto hipotezę, że
poziom tolerancji niepewności różnicować będzie subiektywnie postrzegane sytuacje
niejasne i wieloznaczne. Przewidywano więc, że wzrost tolerancji niepewności obniżać będzie poziom poczucia niepewności badanych. Wynik przeprowadzonej analizy
statystycznej przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Wpływ tolerancji niepewności na poziom poczucia niepewności
Zmienna
Tolerancja niepewności
Niepewność
realizacji planów
-.36
***
Niepewność
w relacjach z innymi
-.18
**
Poczucie
pewności
-.33
***
*p< .05; **p< .01; ***p< .001
Uzyskane wyniki potwierdziły słuszność przyjętego założenia, zgodnie z którym
tolerancja wobec sytuacji niepewnych różnicuje poziom poczucia niepewności. Wzrost
tolerancji na sytuacje niejasne i wieloznaczne sprawia, że badani stają się bardziej
pewni realizacji własnych zamierzeń i wyznaczonych celów życiowych. Znacznie
częściej niż pozostałe osoby są pewne tego, że zdołają się w życiu usamodzielnić
(r=.25, p<.000), znajdą dobrze płatną pracę (r=.24, p<.000), założą szczęśliwą rodzinę
(r=.15, p<.001) oraz zdołają zrealizować swoje marzenia (r=.30, p<.000). Częściej
również wierzą w sens własnego życia (r=.23, p<.000) oraz szczęście (r=.32, <.000)
i powodzenie w przyszłości (r=.28, p<000). Rezultatem takich sądów jest zapewne
fakt, iż te osoby są również częściej skłonne przewidywać, że będą zadowolone
w przyszłości z własnego życia (r=.42, p<.000), jednocześnie częściej wierzą w jego
sens (r=.23, p<.000).
Wyższa tolerancja niepewności sprawia również, że badani bardziej pozytywnie
oceniają swoje dotychczasowe wybory i działania (r=.30, p<.000), częściej bowiem
są np. pewni trafnego wyboru kierunku studiów (r=.17, p<.001).
Przeprowadzona analiza wykazała także, że osoby otwarte na sytuacje niepewne
wierzą, iż potrafią poradzić sobie w każdej trudnej sytuacji (r=.32, p<.000), wyżej
oceniają swoje umiejętności odnoszące się do m.in. radzenia sobie z nadmiarem
obowiązków (r=.30, p<.000), sprostania wysokim wymaganiom (r=.29, p<.000) oraz
rozwiązywania problemów (r=.28, p<.000).
Większa otwartość na sytuacje niejednoznaczne sprawia jednocześnie, że relacje
71
z innymi ludźmi są postrzegane jako bardziej bezpieczne i przewidywalne. Osoby
tolerujące niepewność są częściej skłonne wierzyć w dobroć ludzi (r=.16, p<.05) oraz
twierdzić, że są lubiani przez innych (r=.19, p<.000), mają prawdziwych przyjaciół
(r=.19, p<.01), którzy wobec nich są szczerzy (r=.13, p<.01) i bezwarunkowo akceptujący (r=.12, p<.05).
Podsumowując zaprezentowane wyniki należy stwierdzić, że tolerancja niepewności jest istotnym czynnikiem różnicującym sposób postrzegania siebie i innych.
Im wyższy poziom omawianej zmiennej, tym badani częściej ufają sobie i innym
ludziom, wierząc jednocześnie częściej w powodzenie realizacji wyznaczonych celów
i planów życiowych.
Zgodnie z tym należy przypuszczać, że tendencja do tolerowania sytuacji niejasnych
i wieloznacznych przyczynia się przynajmniej do chwilowego usunięcia niepewności
i wpływa na subiektywnie postrzegany stan poczucia bezpieczeństwa.
Istotnym uzupełnieniem przeprowadzonej analizy było wyznaczenie różnicującego
wpływu czynników demograficznych (tj. płeć, miejsce zamieszkania, wykształcenie
rodziców) oraz społecznych (tj. podjęcie studiów, studiowanie na dwóch kierunkach
czy działalność na rzecz innych) na poziom tolerancji sytuacji wieloznacznych
i niepewnych.
Zgodnie z uzyskanymi wynikami stwierdzono, iż mężczyźni (M=3,86) mają nieco
wyższy poziom tolerancji niepewności niż kobiety (M=3,79). Jednak nie jest to różnica
istotna statystycznie [t(309)=-0,99; p=.322].
Miejsce zamieszkania badanych okazało się ważnym czynnikiem różnicującym
tolerancję niepewności. Stwierdzono, że badani pochodzący z dużych miast (M=3,89)
zdecydowanie częściej są skłonni akceptować sytuacje niepewne i wieloznaczne niż
mieszkańcy małych miejscowości (M=3,54). Różnica ta jest istotna statystycznie
(p<.006).
Również wykształcenie matki, choć na granicy istotności statystycznej, różnicowało poziom omawianej zmiennej. Okazało się bowiem, że wraz ze wzrostem ich
wykształcenia wzrasta poziom tolerancji niepewności badanych [F(3,305)=2,28,
p=.079]. Jednocześnie nie stwierdzono wyraźnego wpływu wykształcenia ojca na
analizowaną zmienną.
Wśród wybranych czynników społecznych zaznaczyły się pewne różnice w poziomie
tolerowania sytuacji niepewnych, okazały się one jednak statystycznie nieistotne.
Tabela 2. Aktywność społeczna młodzieży a poziom tolerancji niepewności
Lp.
1.
2.
3.
72
Aktywność społeczna
tak
studia
nie
tak
II kierunek studiów
nie
tak
wolontariat
nie
3,82
3,74
3,83
3,81
3,83
3,67
Tolerancja niepewności
.59
n.i.
.84
n.i.
.09
n.i.
Zgodnie z uzyskanymi danymi należy stwierdzić, iż brak jest zależności między tolerancją niepewności a podejmowanymi przez badanych działaniami. Młodzież studiująca nie
różni się na poziomie istotnym statystycznie od tej, która zaniechała lub zawiesiła decyzję
o dalszym kształceniu. Uzyskane wyniki wydają się istotne, albowiem wskazują na sposób
postrzegania studiów wyższych przez badanych. Studia ani nie stanowią dla nich sytuacji
trudnej, wieloznacznej czy nieprzewidywalnej (co zapewne stanowiłoby barierę dla osób
charakteryzujących się niskim poziomem tolerancji niepewność), ani nie są sposobem na
zwiększenie swoich szans na niepewnym rynku pracy (co byłoby być może dla tej grupy
dominującym motywem towarzyszącym decyzji o podejmowanej aktywności społecznej).
Można przyjąć więc, że podjęcie studiów nie jest już kwestią indywidualnych decyzji czy
wyboru własnej biografii, staje się natomiast konformistycznym powielaniem schematów
życiowych wyznaczanych przez większość młodych ludzi.
Tolerancja niepewności będzie miała jednak zapewne wpływ na sposób funkcjonowania młodzieży w roli studentów. Dla osób zorientowanych na niepewność studiowanie będzie dawało możliwość aktywnego i świadomego poszukiwania i przetwarzania
nowych informacji o sobie i świecie, natomiast dla osób o niskim poziomie niepewności wartość studiów postrzegana będzie zapewne jedynie w kontekście uzyskanego
dyplomu. Jednak brak badań empirycznych w tym zakresie uniemożliwia dalszą
analizę, wyznaczając jednocześnie nowy teren eksploracji badawczych.
Wnioski
Przeprowadzona analiza kwestionuje wielokrotnie powielany w literaturze dość
pesymistyczny obraz współczesnego młodego pokolenia Polaków, które z niepokojem
i niepewnością postrzega własną przyszłość, będącą często indywidualnym projektem
realizowanym bez udziału i pomocy innych ludzi. Uzyskane wyniki świadczą, że
młodzi są raczej pewni realizacji planowanych przez siebie przedsięwzięć życiowych.
Wydaje się również, że kontakty interpersonalne z innymi ludźmi nie są dla większości
badanych źródłem niepokoju.
Zgodnie z przewidywaniami, tolerancja niepewności okazała się istotnym czynnikiem różnicującym sposób postrzegania siebie i innych. Im wyższy poziom omawianej
zmiennej, tym badani częściej ufają sobie i innym ludziom, wierząc jednocześnie
częściej w powodzenie realizacji wyznaczonych celów i planów życiowych.
Uzyskany wynik potwierdza również zasadność sformułowanej tezy, iż tolerancję
niepewności należy uznać za istotny element kompetencji społecznych.
Literatura
Bauman Z. (2007): Płynne czasy. Życie w epoce niepewności. Wydawnictwo Sic!, Warszawa.
Beck U. (2002): Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności. Scholar, Warszawa.
Griffin E.(2009): Podstawy komunikacji społecznej. GWP, Gdańsk.
Boguszewska L., Brodniak W.A., Langiewicz W., Słupczyńska-Kossobudzka E., Szirkowiec W. (2006): Mental Heath
Statistics, Poland, 1990-2005. Wydawnictwo IPiN, ZOOZ, Warszawa.
Bokszański Z. (2007): Indywidualizm a zmiana społeczna. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Czapiński J., Panek T. (2006): Diagnoza społeczna 2005. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządzania,
Warszawa.
Dalbert C. (1999): Die Ungewißheitstoletanzskala: Skaleneigenschaften und Validierungsbefunde. Hallesche Berichte zur
Pädagogischen Psychologie. Institut für Pädagogik Martin-Luter-Universität Halle-Wittenberg, Bericht Nr. 1
73
Giroux H. A. (2003) The abandoned generation. Democracy beyond the culture of fear. W: K. Szafraniec, „Porzucona
generacja”: młodzież polska wobec wyzwań „społeczeństwa ryzyka” (http: //www.irwirpan.waw.pl/polski/
Krystyna_Szafraniec_Porzucona_generacja.pdf. Stan na dzień 13.04.2010)
Hofstede G., Hofstede G.J. (2007): Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Jacyno M. (2007): Kultura indywidualizmu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Koralewicz J., Ziółkowski M. (2003): Mentalność Polaków. Sposoby myślenia o polityce, gospodarce i życiu społecznym 1988-2000. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Kossowska M. (2005): Umysł niezmienny. Poznawcze mechanizmy sztywności. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Kossowska M. (2009): Nowe poznawcze wymiary osobowości o społeczne poznanie i działanie. W: M. Kossowska
i M. Kofta (red.), Psychologia poznania społecznego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Sorrentino R. M., Hudson G., Huber G. L. (2005): Umysł społeczny a style reagowania na niepewność – różnice
indywidualne w kontekście interpersonalnym. W: J. P. Forges, K. D. Williams, L. Wheeler (red.), Umysł
społeczny. Poznawcze i motywacyjne aspekty zachowań interpersonalnych. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.
Rymaszewska J., Adamowski T., Pawłowski T., Kiejna A. (2005): Rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych. Przegląd
ważniejszych badań epidemiologicznych. „Postępy Psychiatrii i Neurologii”, nr 14.
Studencki R. (2004): Ryzyko i ryzykowanie. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Sztompka P. (2007): Zaufanie. Fundament społeczeństwa. Wydawnictwo ZNAK, Warszawa.
Świątkiewicz G. (2005): Problem nadużywania legalnych psychoaktywnych farmaceutyków na tle społeczno-ekonomicznej transformacji w Polsce. „Alkoholizm i Narkomania”, Tom 18, nr 4.
Świda-Ziemba H. (1999): Wartości egzystencjalne młodzieży lat dziewięćdziesiątych. Wydawnictwo Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych UW, Warszawa.
Świda-Ziemba H. (2000): Obraz świata i bycia w świecie. Wydawnictwo Instytutu Stosowanych Nauk Społecznych
UW, Warszawa.
Urban M. (2008): Indywidualizm i kolektywizm w świadomości młodzieży. Studium psychologiczno-politologiczne.
Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.
Wojtyniak B., Goryński P. (2008) (red.): Sytuacja zdrowotna ludności Polski. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego
– Państwowy Zakład Higieny, Warszawa.
74