View/Open - AgEcon Search

Zeszyty Naukowe
Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie
PROBLEMY
ROLNICTWA
ŚWIATOWEGO
Tom 15 (XXX)
Zeszyt 1
Wydawnictwo SGGW
Warszawa 2015
Zeszyty Naukowe Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Problemy Rolnictwa Światowego tom 15 (XXX), zeszyt 1, 2015: 106–112
Łukasz Popławski1
Zakład Ekonomii i Polityki Gospodarczej
Uniwersytet Rolniczy w Krakowie
Ekoinnowacje – wybrane aspekty
Ecoinnovation – selected aspects
Synopis. W przyszłości to właśnie innowacje będą stanowiły o wzroście i rozwoju społecznogospodarczym krajów. Innowacja jest siła napędową współczesnej gospodarki i wymaga nakładów
oraz wsparcia. Artykuł podejmuje temat przedstawienia wybranych aspektów ekoinnowacji Z tego
względu w artykule poruszono zagadnienie wdrażania innowacji przynoszących korzyści środowisku
przyrodniczemu.
Słowa kluczowe: rozwój ekoinnowacji, innowacja, agrobiznes
Abstract. In the future innovation, they will determine the growth and the socio-economic
development of countries. Innovation is the driving force of modern economy and it
requires investment and support. The objective of the paper is presentation of selected aspects of
ecoinnovation. Therefore the article concerns the implementation of innovations.
Key words: development of ecoinnovation, innovation, agribusiness
Wstęp
Problem wykorzystania usług i przemysłu na rzecz ochrony środowiska nie jest nowy.
Od wielu lat zwłaszcza od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wiele instytucji
wspiera działania na rzecz ochrony środowiska. W tym względzie usługi i przemysł na
rzecz ochrony środowiska są jedną z najdynamiczniej rozwijających się obszarów
gospodarki, zwłaszcza w Europie. Ten obszar gospodarki ma bardzo duży potencjał
w zakresie innowacji, zwłaszcza nowych technologii. B. Ziółkowski [2007] twierdzi, że
środowiskowy program Unii Europejskiej pod nazwą „The Financial Instrument for the
Environment”
(LIFE)
był
pierwszym
odzwierciedlającym
zainteresowanie
ekoinowacyjnością. Obecnie to zagadnienie jest coraz mocniej akcentowane w kontekście
poszczególnych branż czy sektorów, dlatego celem pracy jest przedstawienie wybranych
aspektów ekoinnowacji.
Innowacje – zagadnienia teoretyczne
W literaturze przedmiotu istnieje wiele definicji innowacji. W Polsce słowo
„innowacja” definiowane jest jako „wprowadzenie czegoś nowego, rzecz nowo
wprowadzona, nowość, reforma” [Tokarski 1980]. Działalność innowacyjna to całokształt
działań naukowych, technicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych, które
prowadzą lub mają w zamierzeniu prowadzić do wdrażania innowacji [Rudzewicz,
1
dr hab., prof. UR, e-mail: [email protected]
Ekoinnowacje – wybrane aspekty
107
Strychalska-Rudzewicz 2014]. Według ekspertów OECD [OECD Podręcznik…2008] za
innowację należy uznać wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu/wyrobu
lub usługi czy procesu, nowej metody organizacyjnej lub marketingowej.
Innowacja to tworzenie nowych, lepszych i bardziej efektywnych produktów,
procesów, usług, technologii i pomysłów powszechnie akceptowanych. Natomiast pod
pojęciem badań i rozwoju (B+R) kryje się praca twórcza prowadzona w sposób
systematyczny w celu zwiększenia zasobu wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze
i społeczeństwie [Monitoring… 2012].
W ramach innowacyjności wspierane będą więc przede wszystkim inwestycje
w wyniku których powstaną nowe lub znacząco ulepszone produkty czy procesy. Cechami
innowacyjności powinny być nowość i stopień rozprzestrzeniania, czyli dyfuzji.
Innowacja powstaje przy współpracy osób i instytucji, a w szczególności przedsiębiorstw
o różnych możliwościach, dlatego gdy zostaje wprowadzona na rynek oznacza sukces.
Ekoinnowacje – podstawowe zagadnienia
Powszechnie przyjmuje się, że ekoinnowacje generują nowe pruodukty i procesy, które
dostarczają konsumentowi i biznesowi wartości, lecz również redukują oddziaływanie na
środowisko [Jones, Harrison, McLaren 2001]. Do najbardziej istotnych cech ekoinnowacji
należy [Dziedzic, Woźniak 2013]:
•
minimalizowanie wykorzystania zasobów, w tym energii;
•
zmniejszenie (redukcja) oddziaływania (obciążenia) środowiskowego, a niekiedy
nawet jego eliminacja;
•
zapobieganie antropogenicznemu obciążeniu środowiska;
•
eliminacja pojęcia odpadu;
•
poprawa jakości i zmiana struktury metabolizmu przemysłowego.
Zgodnie z rankingiem „EcoInnovation Scoreboard 2012” określającym
ekoinnowacyjność gospodarek krajowych, Polska zajmuje przedostatnie miejsce wśród 27
krajów UE. Liderami w tej kwestii w 2012 roku były kraje skandynawskie (Finlandia,
Dania, Szwecja) oraz Niemcy. Ten sam ranking w 2013 roku jest dalej niekorzystny dla
Polski, ponieważ także wyprzedzamy tylko Bułgarię, natomiast liderami są te same kraje co
w 2012 roku. „EcoInnovation Scoreboard” jest jedną z najpopularniejszych analiz poziomu
ekoinnowacyjności i opracowywana jest na postawie takich wskaźników jak [GrodzickaKozak, Wojtach 2013]:
•
nakłady (rządowe wydatki środowiskowe i energetyczne B+R, liczba naukowców,
zielone inwestycje),
•
działalność (przedsiębiorstwa wdrażające ekoinnowacje w zakresie efektywności
energetycznej i materiałowej oraz posiadające certyfikat ISO 14001),
•
wyniki (patenty, publikacje, informacje medialne na temat ekoinnowacji),
•
efekty środowiskowe (efektywności wykorzystania surowców, energii, wody,
emisyjność),
•
efekty społeczno-środowiskowe (eksport produktów ekoinnowacyjnych).
Rozpatrując ranking z lat 2012 i 2013 należy zwrócić uwagę na fakt, że w 2012 roku
12 krajów było ponad średnią unijną, a rok później tylko 10 krajów (bez Irlandii
i Holandii), przy czym Unia Europejska rozszerzyła się o Chorwację. W ciągu jednego
108
Ł. Popławski
roku zyskały w rankingu: Słowenia, Francja oraz najbardziej Litwa i Wielka Brytania,
a straciły wcześniej wspomniane Irlandia i Holandia oraz Bułgaria. Polska jako kraj
utrzymała swoją przedostatnią lokatę (tab. 1).
Tabela 1. Ranking EcoInnovation Scoreboard dla 2012 i 2013 lat
Table 1. Ranking EcoInnovation Scoreboard for 2012 and 2013 years
Kraj
Index
2012
2013
Kraj
Index
2012
2013
Finlandia
150
138
Słowenia
115
74
Szwecja
134
138
Estonia
78
72
Niemcy
120
132
Czechy
90
71
Dania
136
129
Malta
72
67
Wielka Brytania
101
122
Litwa
53
66
Hiszpania
118
110
Grecja
67
66
Luksemburg
108
109
Rumunia
78
63
Francja
96
108
Węgry
73
61
Austria
112
106
Chorwacja
0*
57
Belgia
118
101
Łotwa
71
52
Irlandia
113
95
Słowacja
54
47
Włochy
92
95
Cypr
74
43
Holandia
111
91
Polska
54
42
Portugalia
84
79
Bułgaria
80
38
Średnia dla UE: 100
*Chorwacja nie była jeszcze w UE w 2012 roku
Źródło: opracowanie własne na podstawie: http://database.eco-innovation.eu/#view:scoreboard/indicators:269/
countries:250,15,22,34,55,57,58,59,68,73,74,81,84,99,105,108,121,127,128,136,155,176,177,181,200,201,206,21
2,232/rScales:/chartType:BarGraph/year:false/indicatorTabs:269,270,271,272,273,274.
Badania i rozwój (B+R) są najważniejszym źródłem innowacji oraz służą
pozyskiwaniu nowej wiedzy. Te z kolei są źródłem wzrostu efektywności gospodarowania.
Stąd tak istotne są nakłady na prace badawczo-rozwojowe.
Niski poziom nakładów na prace badawczo-rozwojowe, czy ich brak, stanowi
przeszkodę dla budowy gospodarki napędzanej wiedzą, a tym samym może doprowadzić
do pogłębienia dystansu technologicznego, gospodarczego i organizacyjnego pomiędzy
krajami, a w najgorszej sytuacji nawet do zapaści cywilizacyjnej danej społeczności
[Heller, Bogdański 2005]. Badania i rozwój są najważniejszym źródłem innowacji oraz
służą pozyskiwaniu nowej wiedzy. Z punktu widzenia rozwoju innowacyjności istotne są
nakłady na prace badawczo-rozwojowe, a ich niski poziom w Polsce jest powszechnie
znany. Zespół profesorski [Geodecki i in. 2012] określił udział nakładów na badania
i rozwój w relacji do PKB w Polsce w 2009 roku na 0,68% przy średniej dla UE-27
powyżej 2 %. Obecnie w celu realizacji strategii lizbońskiej powinna Polska przeznaczać
na inwestycje w B+R 3% PKB, a wydatkuje tylko 1,7 % [Siekierski 2014]. Wielu autorów,
m. in. White stwierdza, że stopa zwrotu z zainwestowanych środków w B+R w rolnictwo
jest dziesięciokrotnie większa niż w innych sektorach[White 1995 za: Kozera 2014]. M.
Chądrzyński [2011] analizując nakłady na innowacje w agrobiznesie w 2010 roku,
zauważył, że dominują inwestycje w infrastrukturę techniczną i technologiczną. Najwięcej
w produkcji artykułów spożywczych przeznaczono środków na budynki, maszyny i środki
Ekoinnowacje – wybrane aspekty
109
transportu (81,5% - 1010 mln), podczas gdy w produkcji napojów 71,7 % (262 mln).
Nakłady związane z marketingiem nowych lub ulepszonych produktów stanowiły
odpowiednio 8,4 % (104 mln) i 21,5 % (79 mln).
Innowacja powstaje przy wykorzystaniu wielu zasobów kapitałowych i ludzkich oraz
współpracy szeregu instytucji, przy czym jej koszty są wysokie. B. Ziółkowski [2007]
twierdzi, że w szeregu pracach zwraca się uwagę, że ekoinnowacja jest kosztowną i złożoną
działalnością obejmującą:
- znaczące inwestycje: B+R, wyposażenie, procedury użycia, koszty transakcji,
- złożoną organizację: składającą się z dużej liczby podmiotów i angażującą różne
dyscypliny badań, z problemami koordynacji, kosztów koordynacji i informacji,
- potrzebę pełnego zrozumienia i wizji przyszłych potrzeb: złożoną z mało
wyrazistymi zagadnieniami ekologicznymi oraz problemów infomacyjnych, które
powodują duże ryzyko dla szeregu podmiotów.
L. Woźniak, S. Dziedzic i K. Kud [2005] stwierdzili, że największą barierą postępu
społecznego jest bariera mentalności, ponieważ hamuje innowacje gdy są spoza przyjętego
stereotypu w danym społeczeństwie. Oprócz wymienionych wyżej zagadnień istnieje
jeszcze chyba najważniejsza i chyba najbardziej trudna do przezwyciężenia bariera w tym
zakresie, a mianowicie mentalność i przyzwyczajenia ludzkie.
W zakresie wdrażania ekoinnowacji są również kwestie miar jej badania, gdzie oprócz
wcześniej wymienionych wskaźników z „EcoInnovation Scoreboard” można zastosować
wiele innych, na przykład zaproponowanych w tab. 2.
Tabela 2. Przykłady miar badania ekoinnowacji
Table 2. Examples of measures of ecoinnovation research
Poziom analizy
Proces ekoinnowacji
Potencjał ekoinnowacji
Kraj
- polityka państwa
- edukacja i świadomość ekologiczna
- powiązania międzynarodowe
- rozwój technologiczny
- skala świadomości ekologicznej
- dostępność zasobów
Przemysł
- skala społecznej odpowiedzialności biznesu i
zaangażowanie w działalność proekoinnowacyjną
- zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko
- skala innowacji w przemyśle
- koszty ekoinnowacji
- korzyści z ekoinnowacji
Firma
- marketing
- współpraca z organizacjami ekologicznymi
- korzyści technologiczne i inne
- zmniejszenie opłat środowiskowych
- koszty innowacji
- osiągane zyski i inne korzyści z
ekoinnowacji
- możliwości rozwoju
działalności ekoinnowacyjnej
Produkt
- zmiany produktów i ich udoskonalenie
- zmiany procesów wytwarzania
- zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko
- koszty innowacji
- osiągane zyski i inne korzyści z
ekoinnowacji
- możliwości rozwoju
działalności ekoinnowacyjnej
Źródło: opracowanie własne.
W zakresie miar badania ekoinnowacji zwracają uwagę 3 grupy działań (obszarów):
- zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko,
- koszty innowacji oraz osiągane zyski i inne korzyści z ekoinnowacji,
- możliwości rozwoju działalności ekoinnowacyjnej.
110
Ł. Popławski
Innowacyjność i ekoinnowacyjność a agrobiznes - wsparcie
instytucjonalne
Oprócz wsparcia finansowego procesów innowacyjnych, istotne jest instytucjonalne,
które jest podstawą do realizacji zamierzonych celów. W tabeli 3 zaprezentowano
dokumenty strategiczne w zakresie innowacji w kontekście agrobiznesu.
Tabela 3. Dokumenty strategiczne w zakresie innowacji w kontekście agrobiznesu
Table 3. Strategic documents in the field of innovation in the context of agribusiness
Lata
Nazwa dokumentu
Odnośnik do innowacji i ekoinnowacji
Strategia Lizbońska i
Narodowy Plan Rozwoju
- utworzenie Europejskiego Obszaru Innowacji,
- budowa społeczeństwa informacyjnego oraz tworzenie
sprzyjających warunków powstawania i rozwoju firm
innowacyjnych, zwłaszcza w MŚP
- edukacja i kształcenie – żyć i pracować w społeczeństwie opartym
na wiedzy
2007-2013
Narodowe Strategiczne
Ramy Odniesienia
- tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności poprzez
wzmocnienie innowacyjności dla uzyskania wzrostu produktywności
i efektywności przedsiębiorstw
- w PO „Innowacyjna gospodarka” – m. in.: zwiększenie
efektywności przedsiębiorstw oraz zwiększenie udziału
innowacyjnych produktów polskiej gospodarki w rynku
międzynarodowym
2007-2013
Strategia rozwoju
obszarów wiejskich i
rolnictwa
W celach szczegółowych: poprawa konkurencyjności sektora rolnego
i leśnego, a także wzmocnienie przetwórstwa rolno-spożywczego w
kierunku poprawy jakości i bezpieczeństwa zdrowotnego żywności
oraz zrównoważony rozwój obszarów wiejskich, ze zwiększeniem
działań innowacyjnych
2007-2013
Program Rozwoju
Obszarów Wiejskich na
lata 2007-2013
4 cele główne z osiami priorytetowymi w nich zwłaszcza
konkurencyjność sektora rolnego i leśnego, środowiska i obszarów
wiejskich, jakości życia na wsi i różnicowania gospodarki wiejskiej
oraz współpracy międzyregionalnej i lokalnych strategii rozwoju program Leader
2010-2020
Strategia UE „Europa
2020” ze
Średniookresową
Strategią Rozwoju Kraju
do 2020 r.
- rozwój inteligentny, oparty na wiedzy i innowacjach w budowie
społeczeństwa cyfrowego
- rozwój zrównoważony poprzez wspieranie gospodarki efektywnej,
korzystającej z zasobów oraz bardziej konkurencyjnej i przyjaznej
środowisku
2012-2020
Strategia
Zrównoważonego
Rozwoju Wsi, Rolnictwa i
Rybactwa na lata 20122020
W celu IV (4 priorytety) – modernizacja i wzrost innowacyjności
sektora rolno-spożywczego oraz kierunki interwencji w tym sektorze,
m.in. wdrożenie i promocje innowacyjnych rozwiązań; zwiększenie
udziału producentów w finansowaniu i wyznaczaniu kierunków
sektorowej działalności B+R
2004-2006
Źródło: opracowanie własne na podstawie J. Siekierski [2014].
M. Rosińska-Bukowska [2014] stwierdza, że na tempo i rodzaj wdrażanych zmian
(osiągnięć/innowacji), a dokładnie „nacisk na konkretne obszary uznawane za priorytetowe
jako wyznaczniki zdolności dostosowań do wymogów gospodarki opartej na wiedzy (np.
zastosowanie biokomponentów w paliwach, energii odnawialnej w produkcji jako
wskaźników eksploatacji nowoczesnych technologii i działań na rzecz zrównoważonego
Ekoinnowacje – wybrane aspekty
111
rozwoju)” ma globalizacja. Jak przedstawia St. Urban [2014] do najczęściej wymienianych
rodzajów postępu rolniczego należą: biologiczny, techniczny i organizacyjny, przy czym
obejmuje on procesy produkcji rolniczej. Niestety innowacje w agrobiznesie nie często
wykorzystują nowoczesne technologie czy inne osiągnięcia nauki [Kaczorowska 2009].
W tym kontekście ważne są wszelkie działania wdrażane w przemyśle spożywczym
nowych procesów i produkcja innowacyjnych lub ulepszonych wyrobów, przy czym
zmiany te dotyczą także zagadnień społecznych i środowiskowych na rynku
żywnościowym. Zagadnienia innowacyjności obejmują także sferę wsparcia technicznego
i technologicznego, które ułatwiają zarządzanie dzięki szybkości przesyłu i wymianie
informacji [Piwowar 2014]. Na temat systemu informacji rolniczej w Polsce ułatwiającego
podejmowanie decyzji można przeczytać między innymi w pracy M. Parlińskiej [2013].
Rozpatrując sektor spożywczy (PKD 10 i 11) należy zwrócić uwagę, że w latach
2008-2010 35,3 % przedsiębiorstw przemysłowych wdrożyło nowe lub ulepszone produkty
lub procesy, przy czym w produkujących artykuły spożywcze (PKD 10) było ich 28,3%,
a w sektorze producentów napojów (PKD 11) 51,3% podmiotów. Nowe lub ulepszone
produkty lub procesy wdrożyło w sektorze producentów artykułów spożywczych 56,3%
dużych firm i 75 % w sektorze napojów. W latach 2009-2011 nowe produkty na rynku
stanowiły 4,6% ogółu produktów, przy 8,2 % w latach 2006-2008 (odwrotna tendencja
w produkcji napojów) [Dzikowski 2013].
Podsumowanie
Zaprezentowane powyżej rozważania stanowią próbę syntezy do podjętej tematyki
badawczej, zwracają także uwagę na wielowątkowy charakter poruszanego problemu.
W wielu obszarach rozpatrywanej problematyki mamy do czynienia z wieloaspektowymi
czynnikami, które są trudne do jednoznacznej oceny. Ekoinnowacyjność oprócz problemu
jego potencjału także musi być rozpatrywana w aspekcie wsparcia instytucjonalnego
i finansowego. Powszechnie wiadomo, ze Polska jest na jednym z ostatnich miejsc w Unii
Europejskiej w rankingach w zakresie ekoinnowacji czy nakładów na B+R. Rozpatrując
kwestie nakładów inwestycyjnych w aspekcie ekoinnowacji należy zwrócić uwagę na fakt,
że Narodowe Centrum Badań i Rozwoju przygotowało program środowisko naturalne,
rolnictwo i leśnictwo Biostrateg, które będzie finansowało badania w obszarze pięciu
strategicznych obszarów problemowych, do których należą:
•
bezpieczeństwo żywnościowe i bezpieczeństwo żywności;
•
racjonalne
gospodarowanie
zasobami
naturalnymi
ze
szczególnym
uwzględnieniem gospodarki wodnej;
•
przeciwdziałanie i adaptacja do zmian klimatu, ze szczególnym uwzględnieniem
rolnictwa;
•
ochrona bioróżnorodności oraz zrównoważony rozwój rolniczej przestrzeni
produkcyjnej;
•
leśnictwo i przemysł drzewny.
Wśród instytucjonalnego wsparcia rozwoju innowacji w zakresie agrobiznesu ciekawą
i godną uwagi jest inicjatywa „Klaster Innowacji w Agrobiznesie” w Szkole Głównej
Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, która już otrzymała dofinansowanie ze środków
Unii Europejskiej.
112
Ł. Popławski
W nowej perspektywie znacząca część środków finansowych UE na poziomie
regionalnym będzie przeznaczona na innowacje i ekoinnowacje, w tym w agrobiznesie,
gdzie problemem nie będzie pozyskanie środków, tylko osiągnięcie zaplanowanych
efektów.
Literatura
Chądrzyński M., [2011]: Problematyka innowacyjności przedsiębiorstw przemysłu spożywczego, Roczniki
Naukowe SERIA, T. XIII, z. 1.
Dziedzic S., Woźniak L., [2013]: Ekoinnowacje jako priorytetowy kierunek „Regionalnej Strategii Innowacji
Województwa Podkarpackiego”, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów
Dzikowski P., [2013]: Koncepcja sektorowego systemu innowacji na przykładzie sektora producentów artykułów
spożywczych i napojów, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 794, Ekonomiczne problemy
usług nr 108/ 2013.
Heller J., Bogdański M., [2005]: Nakłady na badania i rozwój w Polsce na tle wybranych państw europejskich,
Studia Regionalne i Lokalne Nr 4 (22), Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW.
Geodecki T., Gorzelak G., Górniak J., Hausner J., Mazur S., Szlachta J., Zaleski J., [2012]: Kurs na innowacje. Jak
wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryfu?, Fundacja GAP, Kraków.
Grodzicka-Kozak A., Wojtach D., [2013]: Rozwój systemu wsparcia ekoinnowacji szansą dalszego
zrównoważonego rozwoju Polski, [Tryb dostępu:] https://www.google.pl/#q=Grodzicka-Kozak+A.%2C
+Wojtach+D.%2C+%5B2013%5D%2C+Rozw%C3%B3j+systemu+wsparcia+ekoinnowacji+szans%C4%8
5+dalszego+zr%C3%B3wnowa%C5%BConego+rozwoju+Polski.
Jones E., Harrison D., McLaren J., [2001]: Managing creative eco-innovation, structuring outputs from ecoinnovation projects, The Journal of Sustainable Product Design no. 1
Kaczorowska J., [2009]: Innowacyjna działalność produktowa polskich przedsiębiorstw przemysłu spożywczego
Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie Problemy Rolnictwa Światowego Tom 7 (XXII).
Kozera M., [2014]: Zmiany efektywności zasobów przedsiębiorstw rolniczych w Polsce, Zeszyty Naukowe
SGGW w Warszawie Problemy Rolnictwa Światowego T. XXIX, z. 1, Warszawa
OECD Podręcznik Oslo, [2008]: Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, Warszawa
Parlińska M., [2013]: System informacji rolniczej w Polsce, IX Kongres Ekonomistów Polskich, 28-29.11.2013 r.
Piwowar A., [2014]: Postęp naukowo-techniczny i innowacje w agrobiznesie, Agrobiznes i biobiznes. Teoria
i praktyka pod red. St. Urbana Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław
Rosińska-Bukowska M., [2014]: Procesy globalizacji i ich wpływ na gospodarkę żywnościową i rolnictwo – przez
pryzmat działalności korporacji transnarodowych, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie Problemy
Rolnictwa Światowego Tom 14 (XXIX) 2014, z. 1.
Rudzewicz A., Strychalska-Rudzewicz A., [2014]: Strategie produktów innowacyjnych, Wyd. Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski, Olsztyn.
Tokarski J. (red.), [2012]: Słownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1980, Monitoring Report 2012, Austria in
International Rankings, Austrian Federal Economic Chamber, Economic Policy Department, May.
Siekierski J., [2014]: Procesy innowacyjne w polskim agrobiznesie w latach 2004-2020 w świetle dokumentów
strategicznych i operacyjnych, Agrobiznes w teorii i w praktyce pod red. A. Olszańskiej Wyd. Uniwersytetu
Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław, s. 72-85.
Urban St., [2014]: Postęp rolniczy jako czynnik rozwoju agrobiznesu, Agrobiznes i biobiznes. Teoria i praktyka
pod red. St. Urbana, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław.
White F.C. [1995]: Valuation of Intagible Capital In Agriculture; Journal Agr. And Applied Economy 27 [2],
December, Copyright Southern Agricultural Economics Association.
Woźniak L., Dziedzic S., Kud K., [2005]: Ekoinnowacyjność w regionalnej strategii innowacji województwa
podkarpackiego na lata 2005-2013, [w:] Innowacyjność sektora MŚP. Małopolska i Podkarpacie, red. K.
Kaszuba, J. Targalski, Wyższa Szkoła Zarządzania w Rzeszowie, Kraków-Rzeszów.
Ziółkowski B. [2007]: Znaczenie ekoinnowacji dla rozwoju przedsiębiorstw, [W:] Zrównoważony rozwój w teorii
ekonomii i w praktyce, red. naukowy A. Graczyk, Prace Naukowe nr 1190, Wyd. Akademii Ekonomicznej
we Wrocławiu, Wrocław.