motywy ochrony środowiska a zachowania
Transkrypt
motywy ochrony środowiska a zachowania
MOTYWY OCHRONY ŚRODOWISKA A ZACHOWANIA PROEKOLOGICZNE CZŁOWIEKA THE ISSUES OF ENVIRONMENTAL PROTECTION AND PRE-ECOLOGICAL BEHAVIOUR OF HUMANS Agnieszka Hłobił Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi, ul. O. Lange 27b/9, 75-433 Koszalin e-mail: [email protected] ABSTRACT The article presents the contemporary approach to the environmental studies in the light of ethical issues and motives underlying environmental protection. The article took account of the motives of ethicallyesthetical nature, as well as scientifically – environmental and social motives, moreover nationalistic and scientifically-historical issues. Taking for granted the fact, that the contemporary environmental studies aim at holistic approaches and complex treatment of environment, the drives which force people to proecologic behaviour were stressed. These are based to a certain extent on the values acknowledged and declared. This declared, positive attitude to the environment has not been fully accompanied with, and proved by concrete choices of ecological values, neither has it been reflected in environmentally-friendly behaviour. Key words: motives of environmental protection, ecological values, pro-ecologic behaviour, sustainable development Stosunek człowieka do przyrody był od najdawniejszych czasów odbiciem stopnia świadomości społecznej i kształtujących się stosunków społeczno-ekonomicznych, które pozostawały w związku przyczynowym z panującymi sposobami produkcji. W dialektycznym rozwoju stosunku człowieka do przyrody można wyróżnić okresy charakteryzujące się różnym i stale zwiększającym się jego oddziaływaniem na otaczającą go przyrodę oraz wykorzystywaniem jej do zaspokajania stale rosnących potrzeb gospodarczych. Na kształtowanie się stosunku człowieka do przyrody i środowiska wpływały właściwości natury ludzkiej wiążące się z jej wewnętrznymi potrzebami, które w miarę rozwoju społeczeństw stawały się elementami kultury. Znalazła w nim odbicie również ocena niematerialnego znaczenia przyrody, co wiązało się z wartościowaniem jej tworów, wyróżniających się określonymi walorami kulturowymi, społecznymi i naukowymi. Motywy ochrony przyrody i środowiska oraz ich idee zostały podbudowane w okresie ostatnich dwudziestu lat obszernymi badaniami ekologicznymi. Wnioski z nich dotyczące skutków gwałtownego wzrostu degradacji środowiska przez gospodarkę człowieka znalazły wyraz w międzynarodowych konferencjach (UNESCO w Belgradzie 1975, Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w Helsinkach 1975, Konferencja UNESCO i UNEP w Tibilisi 1977 oraz inne). Pierwotne motywy ochrony przyrody miały swe źródło niewątpliwie w wierzeniach religijnych różnych narodów. Jakkolwiek byłyby interpretowane pradawne związki wierzeniowe czy obyczajowe, odnosząc je do stosunku człowiek-przyroda, to podstawą ich było miliony lat trwające życie człowieka w ścisłym związku z ekosystemami leśnymi, stepowymi, nadwodnymi, które pierwotnie użytkował prymitywnie, następnie kształtował cywilizacyjnie, wreszcie niszczył. W rozmaity sposób, zależnie od miejscowych warunków przyrodniczego otoczenia, człowiek odwiecznie łączył w swojej działalności obawę, podziw, nawet cześć oraz użytkowanie i nieszczęsną eksploatację, ale i ochronę przyrody. Na podłożu idei zbliżenia się do piękna ziemi ojczystej (S. Myczkowski, 1976) powstawało intensywne odczucie konieczności poznania całego kraju, a także lokalnego patriotyzmu dotyczącego zainteresowania „swojskimi’’ zabytkami przyrody. Pojawienie się motywów gospodarczych ochrony przyrody następowało w miarę intensyfikacji wykorzystania jej walorów. Do ukształtowania się tej motywacji przyczyniło się coraz pełniejsze poznawanie praw przyrody i dostrzeżenie, że szkody w 50 gospodarce naturalnej mają swoje wyraźne przyczyny w działalności człowieka. Bardzo ważnym motywem gospodarczym ochrony środowiska jest obecnie potrzeba ochrony środowisk eksploatowanych gospodarczo. Zasoby materialne przyrody wykorzystywane przez człowieka to produkty gospodarki rolnej, leśnej, rybackiej, łowieckiej, a także woda i tlen. Dotyczy to także bogactw naturalnych- kopalin, które są nadmiernie eksploatowane. Część zasobów ulega nieodwracalnemu zużyciu, część zaś rozproszeniu w stopniu uniemożliwiającym ich ponowne użycie. Zrównoważoność funkcjonowania cywilizacji ludzkiej oznaczająca „zapewnienie niezbędnych warunków dla rozwoju przyszłych pokoleń”, wymaga zachowania dostępności zasobów, tak dzisiaj jak i w przyszłości (A. Pawłowski, 2009). Ochrona musi więc polegać na optymalizacji produkcji układów oraz na stabilizacji eksploracji i produkcji uzyskiwanych produktów. Stabilizacja jest możliwa przy zachowaniu warunków stałości czynników siedliskowych oraz hamowaniu rozwoju szkodników korzystających z tych samych zasobów. Mimo różnych prób podejmowanych w celu urealnienia modelu gospodarki opartej na rozwoju zrównoważonym i wdrażania go pozostaje on stale w sferze projektu, pomysłu, oczekiwania. Występuje w roli idei, dzięki której chce się zbudować jakiś lepszy świat na podstawie gospodarki zrównoważonej albo wyważonej. Jest to więc idea, która ma służyć odwróceniu tendencji rozwoju gospodarki od niezrównoważonej do zrównoważonej (W. Sztumski, 2009). Obok wymienionych wcześniej motywów, pojawiło się działanie czysto bezinteresowne, o motywach estetycznych i etycznych. Motywy bezinteresowne, wypływające z odczucia potrzeby ochrony przyrody, uzyskały pewne sformalizowanie poprzez wprowadzenie pojęcia „pomnika przyrody’’ przez A. Humboldta, który w Wenezueli nazywał tak olbrzymie i stare drzewa. Na rozszerzenie się motywacji estetycznych w ruchu ochrony przyrody duży wpływ wywarł w XVIII wieku kult natury zainicjowany przez Jana Jakuba Rousseau, a także poglądy epoki romantyzmu, szczególnie w Polsce, w której wzrastały uczucia patriotyczne. W XX wieku rozwija się kierunek konserwatorski ochrony przyrody. Wagę motywów naukowych podnieśli wybitni przyrodnicy- działacze na rzecz ochrony przyrody- którzy rozumieli, że nic nie zastąpi naturalnego środowiska jako pola badań naukowych, mających na celu opis zjawisk z zakresu historii i geografii flory i fauny, ustalenie zależności i prawideł rządzących światem przyrody, zgłębienie zagadnień taksonomii i genetyki. Motywy naukowe wspierane są niejednokrotnie przez względy estetyczne , mające na celu zachowanie różnorodności i bogactwa barw, kształtów świata organizmów żywych, radujących oczy ludzkie i będące źródłem odprężenia i wypoczynku, co ma szczególny wyraz w ideologii Laudolta1. Z powyższych tendencji wyłania się szeroki zakres badań naukowych nad środowiskiem, a w szczególności człowieka i jego uwarunkowaniami. Ewolucja koncepcji ochrony przyrody, opisywana przez wielu autorów (A. Leńkowa, 1986) przebiegała od działań zindywidualizowanych, jednostkowych, przez ochronę obiektową i obszarową w rozumieniu konserwatorskim, do złożonych systemów ochrony przyrody o wysokim stopniu skomplikowania. Współczesny sukces ochrony przyrody, jako jednej z płaszczyzn dochodzenia do zrównoważonego rozwoju, zależy w coraz większym stopniu od uzyskania równowagi gospodarczej w zakresie produkcji oraz równowagi społecznej w zakresie konsumpcji (M.Carley, P.Spapens, 2000). Naruszenia przyrody stanowiące dziś największy problem w krajach rozwijających się mogą zostać powstrzymane tylko jako efekt globalnego równoważenia rozwoju. Jednocześnie okazuje się, że przyjęcie technokratycznych norm i standardów- nawet jeśli mają one służyć ochronie przyrody- nie wystarczy, gdy ich inicjatorzy nie posiadają równowagi osobistejwewnętrznej, rozumianej jako zgodność postępowania z wyznawanymi przez siebie i powszechnie akceptowanymi społecznie systemami wartości. Jeśli te systemy wartości istnieją i są zgodne z regułami etyki ekologicznej, sukces jest coraz bliższy. Samo uznawanie systemu wartości to jednak za małonależy go jeszcze przestrzegać w życiu. Zasady tego systemu wartości powinny się znaleźć w przestrzeganym powszechnie systemie wartości narodów. Zatem ważne wydaje się poznanie postaw etycznych, leżących u podstaw ochrony przyrody, uzmysłowienie aksjologicznych motywów tej ochrony i wskazanie głównych ścieżek edukacyjnych w tym zakresie, aby nie zatracić ducha ochrony przyrody we wszech ogarniającym nas morzu realnego, zrównoważonego rozwoju. Uznając, że współczesna ochrona przyrody dąży do ujęć holistycznych i kompleksowego traktowania 1 Szwajcarski botanik, który zwracał uwagę na walory wychowawcze, zdrowotne oraz ekonomiczne przy korzystaniu z dóbr przyrody. 51 środowiska przyrodniczego, warto zaznaczyć, że każdy motyw skłaniający ludzi do zachowań proekologicznych opiera się w pewnej części na przyjętym systemie wartości uznawanych przez grupę optującą za ochronę. Wśród najczęściej wymienianych motywów ochrony przyrody wymieniane są przesłanki: naukowe, wychowawczo - dydaktyczne, społeczne, historyczno patriotyczne, estetyczne, turystyczno - wypoczynkowe, ekologiczne, gospodarowania zasobami przyrody oraz zdrowotne (tabela 1). Tabela 1. Motywy ochrony przyrody a dychotomia postaw etycznych Motywy ochrony przyrody Naukowe Postawy proochronne Ujęcia holistyczne, dynamiczne (funkcjonalne ), postawy progresywne Wychowawczo- dydaktyczne Preferencje optymalizacji (zrównoważenia) rozwoju i szacunku- respektu dla przyrody Społeczne Ekologizm, energooszczędność, obiegi zamknięte w gospodarstwie domowym Historyczno- patriotyczne Paatriotyzm, znajomość „małej ojczyzny’’ Wizualno- estetyczne Preferowanie krajobrazów otwartych, wiejskich, naturalnych i seminaturalnych Turystyczno- wypoczynkowe Preferowanie „miękkich’’ form turystyki i zachowań rekreacyjnych Ekologiczne Skłonność do altruistycznych postaw wobec przyrody Gospodarowanie zasobami Gospodarowanie „racjonalne’’przyrody postawa „mądrego’’gospodarza (zarządcy) przyrody W środowisku naukowym przyrodników od wielu lat toczy się dyskusja nad sposobami ochrony przyrody. Ochronę statystyczną (konserwatorską) przeciwstawia się ochronie dynamicznej (aktywnej),ochronę stanu (struktury) przyrody- ochronie procesów funkcjonowania przyrody. Przyjęcie postawy bardziej konserwatywnej lub progresywnej uzależnione jest często od uznawanego systemu wartości- myślenia o „dniu dzisiejszym’’, czy bardziej o „jutrze’’. Przyjęty system wychowania i edukacji- w zależności od tego czy jest oparty na kulcie nieograniczonego rozwoju i ekonomizacji życia, czy też na ograniczaniu rozwoju i respekcie lub szacunku do przyrody- jest także w państwie demokratycznym kwestią wyborów etycznych. Społeczne motywy ochrony przyrody zależą w przeważającej części od przyjętego systemu wartości- trudno liczyć, aby społeczeństwa nastawione na konsumpcję dbały jednocześnie o ochronę przyrody, w przeciwieństwie do społeczności dążących do korzystania z odnawialnych źródeł energii i stosowania obiegów zamkniętych w gospodarstwach domowych. Postawy antyochronnej Ujęcia redukcjonistyczne, statyczne, postawy konserwatywne Gloryfikacja nieograniczonego rozwoju i ekonomizacji życia Konsumeryzm Kosmopolityzm Preferowanie krajobrazów miejskich, przemysłowych, zdegradowanych Preferowanie ‘’twardych’’ form turystyki i zachowań turystycznych Skłonność do egoistycznych postaw wobec przyrody Skłonności do rabunkowej gospodarki środowiskiem przyrodniczym Dbałość o przyrodę w otoczeniu można także oczekiwać od osób o głębiej rozwiniętym poczuciu patriotyzmu, niż od tych reprezentujących postawy kosmopolityczne. Pomimo, że sfera odczuć wizualnoestetycznych związanych z percepcją przyrody należy do szczególnie subiektywnych, można się spodziewać, że osoby preferujące krajobrazy wiejskie, otwarte, bardziej naturalne będą bliższe ochronie przyrody, niż te wybierające krajobrazy miejskie, uprzemysłowione, zdegradowane i zatłoczone. Dychotomia postaw jest szczególnie wyraźnie widoczna na przykładzie motywów turystycznowypoczynkowych, gdyż od dawna mówi się o turystach „miękkich’’- sprzyjających przyrodzie i jej ochronie oraz „twardych’’- najsilniej ją degradujących (M. Pietrzak, 2001). Najważniejsze z punktu widzenia wyboru postaw etycznych wydają się dwa ostatnie z motywów ochrony przyrody wymienionych w tabeli 1: motyw „czysto’’ ekologiczny, czyli ochrona przyrody „dla samej siebie’’ oraz ochrona w ramach racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody. 52 Motywy ekologiczne z pewnością są bliższe postawom związanym z głęboką ekologią lub przynajmniej podejściem holistycznych, reprezentowanym przez „etykę wspólnot’’, natomiast motywy związane z racjonalnym gospodarowaniem zasobami bliższe są antropocentrycznej etyce środowiskowej, będącej jednym z filarów klasycznej koncepcji zrównoważonego rozwoju. Pytając o motywy ochrony przyrody podejmowanej przez równe grupy i jednostki, można postawić kluczowe pytanie: Na ile wynika ona z pobudek altruistycznych (wewnętrznej potrzeby człowieka do zachowania piękna przyrody), a ile z chęci utrzymania zasobów dla celów ekonomicznych i społecznych ( np. dla rolnictwa, turystyki). Odpowiedź na to pytanie zależy przede wszystkim od przyjętych systemów wartości. Środowisko przyrodnicze człowieka jest wartością uznawaną i deklarowaną, szeroko rozpowszechnianą w społeczeństwie polskim. Ten deklarowany, pozytywny stosunek do przyrody nie znajduje jednak w pełni pokrycia w konkretnych wyborach wartości ekologicznych i zachowań świadczących o związkach z przyrodą. W sytuacji wyboru, gdy rzeczywiście trzeba byłoby zrezygnować z dóbr cywilizacji w celu ochrony przyrody czy ograniczyć się jedynie do kontaktu z nią, wartości ekologiczne często przegrywają. Niektóre dobra cywilizacyjne, są tak atrakcyjne, ze zwyciężają przyrodę, nawet na poziomie deklaracji słownych. Dlatego też przyczyn zaistniałych kryzysów ekologicznych należy szukać u początku, to znaczy w analizie stosunku człowieka do świata, w jego myślach i postawach (B. Dymara, S. Cz. Michałowski, L. Wollman-Mazurkiewicz, 1998). Wszakże wszelkie przeżywane przez świat współczesny kryzysy rodzą się w umyśle człowieka. W takich wypadkach zanieczyszczenia są skutkiem ograniczonego i wynaturzonego światopoglądu, który wiąże się czasem z prawdziwą pogardą dla człowieka. Wszelkie więc działania na rzecz poprawy stanu środowiska bez równoczesnego kształtowania ludzkiej świadomości w kierunku prawdziwej etyki będą działaniami doraźnymi, i choć koniecznymi w obecnej sytuacji nie dosięgną samego jądra powstałego kryzysu. Należy zatem poznać głębsze źródła świadomości społecznej, u źródeł kryzysu ekologicznego. Toteż współczesna problematyka ekologiczna koncentruje się coraz bardziej na człowieku, na motywach jego działalności i na wartościach jakie reprezentuje. Prawdziwy postęp gospodarczy to postęp wolności człowieka. Znajomość motywów skłaniających ludzi do zachowań proekologicznych ma kapitalne znaczenie dla tworzenia polityki ekologicznej państwa, regionu czy nawet gminy. W raporcie z badań nad świadomością ekologiczną Polaków2 wynika, iż wśród motywów skłaniających ludzi do działań na rzecz ochrony środowiska, pozycja motywu zdrowotnego jest niepodważalna. Niewiele mniejsze znaczenie ma kwestia zachowania walorów i zasobów środowiska przyrodniczego dla przyszłych pokoleń, zgodnie z klasyczną definicją rozwoju zrównoważonego. Wartości autoteliczne (same w sobie ) są ważne i stale obecne w deklaracjach społeczeństwa. O zachowaniach decydują jednak wartości instrumentalne, gdyż są realizowane. Ciekawe są także uzasadnienia niepodejmowania przez społeczeństwo działań na rzecz środowiska. Należą do nich: brak zainteresowania problemem, brak wiary w skuteczność działań, niechęć do zmiany przyzwyczajeń, obawa przed kosztami finansowymi działań, brak wiedzy o możliwościach działań, obawa przed drwiną, brakiem zrozumienia, ograniczone możliwości podejmowania działań. Powyższe uzasadnienia powinny być instrukcją dla odpowiednich podmiotów, które zgodnie z zasadą pomocniczości powinny animować i promować działania na rzecz ochrony środowiska. W odniesieniu do czynników poprawy stanu środowiska obserwowany jest gwałtowny wzrost przekonania o znaczeniu zachowań „zwykłych ludzi”. Uwagę zwraca kilkukrotny wzrost wskazań na lokalnych przedsiębiorców, jako podmiotów, od których zależy stan środowiska przyrodniczego. Z kolei mniejszą wagę przypisuje się zagadnieniom związanym ze stanowieniem i egzekwowaniem prawa, choć nadal w twardym i skutecznym prawie upatruje się głównego czynnika poprawy stanu środowiska, oraz kwestii finansowej. Można powiedzieć, że coraz większa grupa społeczeństwa kładzie nacisk na prawo i jego egzekucję, finanse, działania władz, lecz o wszystkim zadecydują jednak postawy obywatelskie. Kolejny istotny wzrost wskazań na postawy społeczne oraz decyzje władz lokalnych (chodzi tu o uznanie przez władze lokalne czystego środowiska za ważny problem) zaobserwowano przy okazji warunków skutecznych działań władz lokalnych w zakresie ochrony środowiska. Pozostaje otwartą kwestią czy jest to wynik powstawania społeczeństwa obywatelskiego, czy też braku zaufania do aparatu państwowego. 2 Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 r. (redakcja naukowa dr Artur Bołtromiuk) 53 Tabela 2. Motywy skłaniające do ochrony środowiska przyrodniczego 2004 2008 Troska o zdrowie własne i rodziny 75 69 Troska o przyszłe pokolenie 70 62 Przyroda jako wartość sama w 30 31 sobie Wyczerpywanie surowców X 16 Oszczędność pieniędzy 12 10 Interesująco przedstawia się również porównanie oceny skuteczności działań na rzecz ochrony środowiska różnych ośrodków decyzyjnych. Dużą i bardzo dużą skuteczność takich działań przypisuje się: - Unii Europejskiej – 45% - władzom lokalnym – 40% - władzom wojewódzkim – 28% - władzom centralnym – 22% Jak widać obok władz lokalnych Unia Europejska jest coraz bardziej odbierana jako instytucja mająca duży wpływ na stan środowiska w naszym kraju. 54 Warto w tym miejscu przedstawić listę najczęściej wymienianych efektów środowiskowych wejścia do Unii Europejskiej. Wśród efektów pozytywnych występują: - dostosowanie prawa polskiego do norm europejskich – 37% - pomoc finansową z UE – 31% - fakt, iż „Polska bierze przykład z państw UE” – 18% Potencjał społeczny gotowości do działań indywidualnych na rzecz środowiska jest duży, a wartości ekologiczne wielu Polaków uważa za ważne. Jednak składają się na to zarówno realne działania lub gotowość do takowych, jak też deklaracje będące wynikiem ekologicznej poprawności. Widoczna jest zatem duża rozbieżność między deklaracjami naszych obywateli, a rzeczywistymi działaniami i zachowaniami. By wykorzystać rzeczony potencjał potrzeba podjęcia szerokich zakrojonych i różnorodnych działań, zarówno ze strony instytucji publicznych, jak i systemu edukacji oraz organizacji pozarządowych. Należy tworzyć warunki sprzyjające realizacji prośrodowiskowych postaw w działaniach oraz zdecydowanie mocniej zachęcać do takich zachowań, m.in. poprzez instrumenty ekonomiczne administracyjne, a także odpowiednią socjotechnikę. Najszlachetniejszym motywem skłaniającym ludzi do działań na rzecz środowiska jest uznanie jakości środowiska za wartość samą w sobie. Jednak rzeczywiste działania wymagają obecności wartości instrumentalnych, takich jak ekonomiczne i zdrowotne. To, że głównymi motywami potencjalnej dbałości o środowisko są „zdrowie własne i rodziny” oraz „przyszłe pokolenia” należy wykorzystywać i umiejętnie przedstawiać skutki środowiskowe różnych działań w odniesieniu do ich wpływu na zdrowie ludzi i ich wpływu na jakość życia przyszłych pokoleń, tak by w większym stopniu skłonić ludzi do zmieniania swych zachowań na bardziej proekologiczne. Ochrona środowiska kieruje się w swojej działalności wieloma motywami, zależnymi od charakteru zagadnień ochrony przyrody w danym kraju, od poziomu gospodarczo-technicznego, od stopnia rozwoju nauk przyrodniczych, od uświadomienia społeczeństwa o roli i wartości środowiska w jego życiu. Pamiętać należy, ze akcja zapobiegawcza przeciwko klęskom ekologicznym spowodowanym przez dynamiczny rozwój przemysłu i techniki może być dokonywana dopiero po przystąpieniu przemysłu i techniki do działań ochronnych. Jedynie one rozporządzają olbrzymimi środkami i z ich pomocą można zwalczyć trudności, w jakie uwikłał się człowiek wskutek słabo kontrolowanej ekspansji demograficznej i terytorialnej oraz oddalania się od przyrody, której jest przecież nieodłączną częścią. LITERATURA CARLEY M., SPAPENS P., Dzielenie się światem. Zrównoważony sposób życia i globalnie sprawiedliwy dostęp do zasobów naturalnych w XXI wieku, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Białystok- Warszawa, s. 272. DYMARA B., MICHAŁOWSKI S. CZ., WOLLMAN-MAZURKIEWICZ L., Dziecko w świecie przyrody. Książka do wychowania proekologicznego. Impuls, Kraków 1998, s. 114-115 LEŃKOWA A., (red), Człowiek przeciwko sobie?, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986, s. 494. MYCZKOWSKI S., Człowiek- przyrodacywilizacja. Warszawa 1976 PWN, s. 12-18. PAWŁOWSKI A., 2009, Zrównoważona energia jako warunek konieczny dla realizacji idei zrównoważonego rozwoju, w: Problemy Ekorozwoju vol. 4, s. 12. PIETRZAK M., Turystyka alternatywna w parkach krajobrazowych- moda, czy nakaz chwili? (w) Park Krajobrazowy- i co dalej?, praca zbiorowa pod red. G. Bezkowskiej, Uniwersytet Łódzki 2001, s. 130-136. Rozwój idei ochrony środowiska przyrody oraz kształtowania i ochrony środowiska, redakcja naukowa Tyrawska D, Centrum Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 1989, s. 9-15. SZTUMSKI W., 2009, Mitologia rozwoju zrównoważonego, w: Problemy Ekorozwoju vol. 4, s. 18. Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 roku, redakcja naukowa Artur Bołtromiuk, Instytut Na Rzecz Ekorozwoju.