tekst - Studia Dydaktyczne

Studia Dydaktyczne 26/2014
ISSN 1230 - 1760
Michał Szykut
Sąd Rejonowy w Lęborku
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
KONTROWERSJE WOKÓŁ KRYTERIÓW WYKONYWANIA ZAWODU
KURATORA SĄDOWEGO
Od czternastu lat obowiązuje w Polsce ustawa o kuratorach sądowych, nazywana nie bez powodu konstytucją kuratorskiej służby sądowej.
Jej uchwalenie, a jeszcze wcześniej proces osiągania nie tylko politycznego
konsensusu na drodze legislacyjnej, ale także intelektualna wspólnota celów, przede wszystkim pomiędzy środowiskiem naukowym, a liderami środowiska kuratorskiego, zaowocowały doniosłym aktem prawnym. Po raz
pierwszy w historii naszego kraju, zawód kuratora uzyskał impuls do zaprezentowania się w swego rodzaju emancypacyjnym wymiarze, oczywiście
w jednoznacznie ograniczanej przepisami prawa przestrzeni. Warto w tej
perspektywie zaznaczyć, że podstawy tworzonej w Polsce kuratorskiej służby sądowej, w jej genezie, były odmienne niż w wielu krajach europejskich.
W przeciwieństwie na przykład do Wielkiej Brytanii, jej fundamenty aksjologiczne i pierwotne struktury, nie wynikały bezpośrednio z jednostkowego
zaangażowania lokalnych liderów i ich religijnej misji. To przecież właśnie
rzeczywistość transformowania się brytyjskiej probacji postępowała od charakterystycznych dla pierwszych kilkudziesięciu lat jej funkcjonowania,
wskazań etosu protestanckiego i teologii protestanckiej (Whitehead, Statham, 2006, s. 4-11). Dalej osiągając stadium procesu inkubacji systemu,
krystalizacji jego struktury, wówczas już jednoznacznie dzięki wykorzystaniu
dorobku dynamicznie rozwijających się nauk społecznych. Ten postępujący
proces laicyzacji i ewolucji systemu probacji, trwający w Zjednoczonym Królestwie do dnia dzisiejszego, w dalszym ciągu determinowany jest nie tylko
sytuacją ekonomiczną, czy też uwarunkowaniami politycznymi, ale w
ogromnym stopniu inspirowany pozostaje wskazaniami wynikającymi z badań ośrodków naukowych. Konsekwencje zmian, często krytycznie oceniane
przez środowisko brytyjskich praktyków probacji, także w refleksji jej kreatorów, mają jednak na celu utrzymanie pierwotnego założenia, przywracania
KONTROWERSJE WOKÓŁ KRYTERIÓW WYKONYWANIA ZAWODU
KURATORA SĄDOWEGO
osób popełniających przestępstwa społeczeństwu. I chociaż sformułowanie,
które historycy brytyjskiej probacji stosowali dla opisu aktywności kuratorów
w pierwszych kilkudziesięciu latach ich działalności tzn. ocalenia dusz przestępców (McWilliams 1983, s.3), nie występuje już w aktach prawnych, to
jednak wciąż stanowi ono punkt odniesienia dla naukowych polemik (Senior
2004, s 3-4). Zatem brytyjski kurator był już w swojej archaicznej postaci
lokalnym liderem o wysokich kwalifikacjach moralnych, potrafiącym przekonywać lokalną społeczność do swoich racji, dysponującym umiejętnością
nawiązywania kontaktu z tymi, którzy otrzymali szansę pozostania na wolności, wśród swoich bliskich. To także kurator, musiał skutecznie egzekwować nałożone przez sąd obowiązki, aby z czasem, probacja stała się nie
tylko lokalnym eksperymentem, ale ogólnokrajowym konceptem i praktyką
pracy z osobami popełniającymi przestępstwa. Z czasem od kandydata do
zawodu kuratora wymagano ukończenia studiów o określonym profilu np.
kryminologii, czy też pracy socjalnej, biorąc pod uwagę także jego doświadczenie np. pracy w innych instytucjach pomocowych. Zwracając uwagę na
jego indywidualne umiejętności związane np. z współpracą w zespołach
ludzkich oraz interpersonalnych kontaktach, jakże ważnych w relacjach
z dozorowanymi.
Jak na tym tle, zarysowanym w powyższym wstępie, kształtują się
kryteria związane z kwalifikacjami, kompetencjami i umiejętnościami wymaganymi od kandydata do wykonywania zawodu kuratora zawodowego
w Polsce? Może warto spojrzeć krytycznie na wskazania ustawy, aby spróbować wyznaczyć obszary do refleksji nad zmianą obrazu/sylwetki kandydata, która będzie odpowiadać wyzwaniom współczesności.
Zadania kuratorów zawodowych w Polsce
Aby dokonać krytycznej analizy wymagań dla kandydatów do wykonywania zawodu kuratora w Polsce, należy wcześniej spojrzeć na specyfikę
i różnorodność wykonywanych przez niego zadań. Czym zatem zajmują się
kuratorzy zawodowi w Polsce? Odpowiedz na tak zdawać by się mogło proste pytanie, wskazuje opis niezwykle różnorodnych zadań. Rodzaj wykonywanych zadań jest kryterium decydującym o specjalizacji kuratora, kuratorzy
wykonujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych,
a wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich, są kuratorami
rodzinnymi (Jedynak, Stasiak 2014, s.86). Zatem należy spojrzeć na specyfikę pracy kuratorów w Polsce, poprzez analizę aktywności podejmowanych
przez przedstawicieli obu specjalności. Kurator dla dorosłych w Polsce wykonuje następujące zadania:
442
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
MICHAŁ SZYKUT
 wykonywanie dozorów w sprawach dotyczących: warunkowego
zwolnienia, warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności
i warunkowego umorzenia postępowania karnego;
 kontrolowanie i organizowanie wykonywania kary ograniczenia wolności;
 przygotowywanie skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego;
 udzielanie pomocy postpenitencjarnej;
 przeprowadzanie wywiadów w postępowaniu przed wydaniem orzeczenia przez sąd karny;
 kontrolowanie nałożonych przez sąd obowiązków w okresie próby;
 przeprowadzanie wywiadów w postępowaniu wykonawczym;
 wykonywanie dozoru elektronicznego;
 uczestniczenie w posiedzeniach sądu;
 udział w pracach zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych.
Do zadań kuratorów rodzinnych należą:
 sprawowanie nadzorów: w sprawach opiekuńczych, nad nieletnimi
i nad osobami zobowiązanymi do leczenia odwykowego;
 przeprowadzanie wywiadów środowiskowych: w sprawach małżeńskich, w sprawach opiekuńczych małoletnich, w postępowaniu rozpoznawczym w sprawach nieletnich oraz w postępowaniu wykonawczym w sprawach nieobjętych nadzorem;
 przymusowe odebranie osoby podlegające władzy rodzicielskiej;
 udział w kontaktach ustanowionych przez sąd z małoletnimi dziećmi;
 kierowanie ośrodkiem kuratorskim i praca jako wychowawcy w tym
ośrodku;
 udział w pracach zespołów interdyscyplinarnych i grup roboczych1.
Skromna część zadań, zarówno w wymiarze aktywności kuratorów rodzinnych, jak i dla dorosłych, może być wykonywana przez kuratorów społecznych tj. dozory i nadzory oraz część wywiadów środowiskowych.
Ustawodawca uznał, że najlepiej tak różnorodne zadania wykonać może
osoba, która będzie spełniała następujące kryteria:
 posiadania obywatelstwa polskiego i korzystania w pełni z praw cywilnych i obywatelskich;
 bycia nieskazitelnego charakteru;
1
Obowiązki kuratorów sądowych w Polsce szczegółowo analizowane są wraz z podstawami
prawnymi w pracy: Jedynak T. Stasiak K. (red.) 2014, Zarys metodyki pracy kuratora sądowego, LexisNexis, Warszawa, s. 86-96.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
443
KONTROWERSJE WOKÓŁ KRYTERIÓW WYKONYWANIA ZAWODU
KURATORA SĄDOWEGO
 zdolności ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego;
 ukończenia wyższych studiów magisterskich z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych albo innych wyższych studiów magisterskich i studiów podyplomowych
z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub
prawnych;
 odbycia aplikacji kuratorskiej;
 zdania egzaminu kuratorskiego2.
Część wymagań, już na pierwszy rzut oka wydaje się oczywista i jednoznacznie nie kontrowersyjna. Powyższa konstatacja dotyczy przede wszystkim wymogu posiadania przez kandydata obywatelstwa polskiego, pełni
praw obywatelskich oraz stanu zdrowia umożliwiającego wykonywanie obowiązków kuratora zawodowego. Nieco zaskakująca jest dyspozycja druga,
zakładająca wymóg posiadania przez kandydata nieskazitelnego charakteru.
Czym ma być owy nieskazitelny charakter, nie tylko twórcy ustawy, czy też
autorzy kolejnych do niej komentarzy, jednoznacznie wskazać nie potrafią3.
Pedagog czy prawnik – dychotomiczne zestawienie sylwetek kandydatów do zawodu
Dla dalszych rozważań jednak, sama trudność w definiowaniu pojęcia nieskazitelny charakter nie jest aż tak istotna. Ponieważ główne kontrowersje w opinii autora, tkwią w czwartej dyspozycji związanej z wymogami
związanymi z kierunkiem ukończonych przez kandydata studiów. Trudno
bowiem uznać za tożsame, czy szczególnie bliskie sobie, studia o kierunkach pedagogiczno-psychologicznych i prawnych. Sylwetki absolwentów
w obu przypadkach w związku z uzyskiwanymi efektami kształcenia, kompetencjami oraz specyfiką każdego z wymienionych kierunków, z pewnością
nie są sobie tak bliskie, jak zakładali twórcy ustawy. Akceptując nawet charakterystyczną dla dzisiejszych studiów interdyscyplinarność, to absolwent
studiów prawniczych, a absolwent studiów pedagogicznych np. o specjalności resocjalizacja, to jednak zupełnie inni kandydaci. Pierwszy z nich jest
przygotowany do wykonywania zawodów stricte prawniczych, a dla większości absolwentów tego kierunku, najbardziej pożądane i co wydaje się
słuszne i zrozumiałe, jest zostanie aplikantem sędziowskim, prokuratorskim,
2
Źródło Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr. 98, poz. 1071 ze zm.).
Warto zauważyć, że pojęcie nieskazitelny charakter zostało niejako przeniesione z wymogów odnoszących się do funkcji sędziego. Opisywane jest raczej cechami jakie winien posiadać kandydat, bez jednoznacznego wyjaśnienia określenia zawartego w ustawie.
3
444
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
MICHAŁ SZYKUT
radcowskim, adwokackim, notarialnym lub komorniczym. Natomiast dla absolwenta studiów pedagogicznych o specjalności resocjalizacyjnej, właśnie
aplikacja kuratorska, może być jednym z najbardziej atrakcyjnych rozwiązań
poszukiwań własnej drogi zawodowej. W programach studiów prawniczych
zajęcia z przedmiotów związanych z resocjalizacją, probacją czy też metodyką pracy kuratora sądowego, istnieją jedynie w formie zajęć fakultatywnych, bądź pojawiają się sporadycznie w czasie analizy przepisów związanych z wykonywaniem orzeczeń. Z pewnością jednak prawnik nie uczestniczy w zajęciach związanych np. z terapią skoncentrowaną na rozwiązaniach, pedagogiką resocjalizacyjną, czy też chociażby analizą komparatystyczną systemów resocjalizacji występujących w Europie i na świecie, jak
również nie zapoznaje się z metodami pracy resocjalizacyjnej ze sprawcami
przemocy domowej, bądź możliwościami tego rodzaju oddziaływań na
sprawców przestępstw seksualnych. Dzisiejsi absolwenci studiów pedagogicznych o specjalizacji resocjalizacja, mają bardzo często zajęcia z zakresu
prawa rodzinnego i karnego, kryminologii i penologii. Czy to znaczy, że należałoby zrezygnować z absolwentów studiów prawniczych jako kandydatów
do zawodu kuratora? Zdecydowanie nie, bo ich umiejętności związane ze
znajomością prawa, analizą i syntezą obowiązujących przepisów, mogą
okazać się bardzo przydatne, a uzupełnione o podyplomowe studia z zakresu resocjalizacji, mogłyby okazać się wystarczające do podjęcia pracy
w zawodzie kuratora.
Czy w Polsce każdy absolwent studiów wyższych może zostać kuratorem?
Obserwując dalej dyspozycje czwartą ustawowych wskazań można
odpowiedzieć, że nie każdy absolwent może stać się kandydatem do zawodu kuratora… ale wielu może próg wyjściowy osiągnąć, dysponując potwierdzeniem ukończenia studiów podyplomowych z zakresu nauk psychologiczno-pedagogicznych, socjologicznych lub prawnych. Czy tak szerokie spektrum proponowanych kierunkowych studiów podyplomowych, można odnieść do wykonywanych przez kuratorów zadań? Przecież kandydatem może zostać absolwent studiów politechnicznych, innych studiów humanistycznych np. historyk lub geograf, jak również matematyk lub fizyk, jeżeli ukończy odpowiednie kierunkowe studia podyplomowe. Zatem, jak z ogromnej
oferty studiów podyplomowych z zakresu przedstawionych powyżej dyscyplin naukowych wybrać tę najkorzystniejszą, która w ciągu rocznego bądź
np. półtorarocznego kursu, uczyni kandydata gotowym do pełnienia funkcji
kuratora zawodowego? Czy znowu właśnie studia podyplomowe z zakresu
resocjalizacji będą tymi najwłaściwszymi? Z pewnością rodzaj wykonywaStudia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
445
KONTROWERSJE WOKÓŁ KRYTERIÓW WYKONYWANIA ZAWODU
KURATORA SĄDOWEGO
nych zadań przez kuratorów oraz charakter ich pracy sugerowałby, że właśnie podyplomowe studia z zakresu resocjalizacji byłyby najbardziej odpowiednie dla kandydata. Na użytek powyższych, pionierskich w rodzimej refleksji rozważań, można zasugerować tego typu rozwiązanie. Inicjując debatę w powyższej materii i otwierając pole do sporów i polemik, sugeruję nowe
brzmienie dyspozycji czwartej kryteriów, które musi spełniać kandydat do
zawodu kuratora sądowego, proponując poprzez pryzmat jego kwalifikacji,
nową sylwetkę/obraz kandydata do zawodu:
 absolwent wyższych studiów magisterskich z zakresu nauk pedagogicznych, psychologicznych albo prawnych, socjologicznych i studiów
podyplomowych z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych.
Podsumowanie
Jak zauważył Tomasz Siwiec określając zadania kuratorów sądowych
od strony czysto funkcjonalnej można stwierdzić, że wypełniają oni szereg
zadań o charakterze pomocniczym w stosunku do orzecznictwa sądowego.
Zdefiniowany w ten sposób zakres kompetencji kuratorów, jakkolwiek zgodny ze stanem faktycznym, pomijałby jednocześnie te elementy, które odnoszą się do przedmiotu działań kuratora. Realizacja orzeczenia sądu byłaby
wówczas jedynie kierunkowym celem działań kuratorskich, natomiast osoba,
której dotyczy orzeczenie sądu, byłaby jedynie celem instrumentalnym. Naturalnie należy unikać zawężonego, czysto funkcjonalnego określania zadań
kuratorów sądowych i raczej starać się zdefiniować je od strony sensu
wszelkich działań probacyjnych (Siwiec 2013 s. 199). Z pewnością o powodzeniu oddziaływań kuratorskich decydują nie tylko kwalifikacje czy kompetencje zawodowe, ale również jego cechy osobowościowe, wśród których
wymienić należy wrażliwość i otwartość na drugiego człowieka, akceptację,
zrozumienie, cierpliwość, umiejętność wspierania i empatię wobec ludzi
(Chmielewska 2014, s. 69-70). Trudno bowiem nie zgodzić się ze sformułowaniem, że realizacja licznych i różnorodnych zadań, które nałożył na kuratorów ustawodawca, wymaga także zróżnicowanych i wysokich kwalifikacji
osobowościowych, merytorycznych i moralnych (Jedynak, Stasiak 2014
s.96). Rzeczywiście sylwetka/obraz kandydata, powinna odpowiadać tym
wysokim wymaganiom, jakim w codziennej pracy muszą sprostać kuratorzy
w Polsce. Bo wraz z kwalifikacjami związanymi z przygotowaniem akademickim, należy rozważyć możliwość takiego organizowania egzaminów na
aplikację i dalej przebiegu samej aplikacji, aby oceniać kandydatów pod
446
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
MICHAŁ SZYKUT
względem szerokiej perspektywy ich umiejętności, kwalifikacji i kompetencji4.
Właśnie poprzez debatę nt swego rodzaju modelu/wzorca kandydata do
zawodu, możemy oczekiwać rozwiązań ustawowych, które pozwolą realizować cele stawiane przed tworzonym w naszym kraju systemem probacji. Ma
on sprzyjać realizacji celu nastawionego na rzeczywistą poprawę skazanego, jaka ma nastąpić poprzez wewnętrzne przewartościowanie hierarchii
przekonań, norm oraz postaw, albowiem stanowi ona wyłączną gwarancję
zmiany dotychczas prezentowanej przez skazanego postawy aspołecznej,
antyspołecznej, antyprawnej i nie tylko przygotować go do samodzielnej egzystencji, samorealizacji, ale również probacja, mimo iż nie jest środkiem
bezwzględnej izolacji skazanego od społeczeństwa, ma w swym założeniu
chronić samo społeczeństwo przed negatywnymi postawami dozorowanych
(Kościelniak 2013, s.227-226). Ten obywatelski wymiar oddziaływań kuratorskich, winien determinować potrzebę autorefleksji samego kuratorskiego
środowiska oraz jego uniwersyteckich partnerów w celu stworzenia kryteriów
kandydatom do zawodu, które umożliwią realizację tej jakże ważnej funkcji
w społeczeństwie obywatelskim.
Bibliografia
1. Chmielewska A. (2014), Rola kuratora sądowego w relacji z dozorowanymi – sprawcami przestępstw, Probacja nr 1
2. Jedynak T., Stasiak K. (2014) (red.), Zarys metodyki pracy kuratora sądowego, LexisNexis, Warszawa
3. Kościelniak M. (2013), Probacyjny model kurateli sądowej w Polsce, /w:/
Dec S., i in. (red.), Wybrane zagadnienia profilaktyki, resocjalizacji i readaptacji społecznej w kontekście pedagogiki nadziei, Środa Wielkopolska
4. McWilliams B. (1983), The mission to the English Police Courts 18761936, Howard Journal 22
5. Senior P. (2004), Probation, whats in a name?, British Journal of Community Justice nr 1
6. Siwiec T. (2013), Kodeks etyki kuratora sądowego w świetle pryncypiów
życia społecznego, /w:/ Dec S., i in. (red.), Wybrane zagadnienia profilak4
Rzadko pojawiają się w literaturze przedmiotu wśród kompetencji i umiejętności kandydata,
jego sprawności menedżerskie, związane z koniecznością organizowania sobie indywidualnego modelu pracy w ramach nienormowanego godzinami zatrudnienia. Kuratorzy w Polsce
pracują w systemie 3plus2, gdzie co najmniej dwa dni muszą spędzać w biurze, a pozostały
okres przeznaczać na aktywność w środowisku osób powierzonych ich pieczy. Te kontakty
środowiskowe mogą odbywać się w godz. 7.00 – 21.00,co wymaga ogromnej elastyczności,
umiejętności planowania, a w konsekwencji realizowania zadań zgodnego z obowiązującymi
standardami i metodyką pracy.
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760
447
KONTROWERSJE WOKÓŁ KRYTERIÓW WYKONYWANIA ZAWODU
KURATORA SĄDOWEGO
tyki, resocjalizacji i readaptacji społecznej w kontekście pedagogiki nadziei, Środa Wielkopolska
7. Whitehead P., Statham R, (2006), The history of probation. Politics, power and cultural change, Shaw and Sons, Glasgow
8. Akty prawne:
9. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr. 98,
poz. 1071 ze zm.)
CONTROVERSY ABOUT THE CRITERIA OF CANDIDATE TO PRACTICE AS A PROBATION OFFICER
Summary
The author analysis criteria currently being in force that the candidate needs to fufill to
practice the profession of probation officer in Poland. A state of current statutory proposals is
being structinized, looking at the profile of the candidate and judging by the specificity of his
work and diversity of tasks performer by him. Illustrating his view, he puts together the model
of the probation officer as a lawyer versus the probation officer as a educator. Concluding, the
author encourages the interested part to debate for the new, statutory model should became
an ultimate of the candidate for the profession of the probation officer in our country.
Key words: probation, probation officer, probation aplication, candidate who practices the
profession, qualifications, competences, skills.
448
Studia Dydaktyczne 26/2014 ISSN 1230 - 1760