Pomoc społeczna w obliczu katastrof i kryzysów złożonych

Transkrypt

1
Agnieszka Skowrońska
Pomoc społeczna
w obliczu katastrof
i kryzysów złożonych
1
Nowa Praca Socjalna
Pomoc społeczna
w obliczu katastrof
i kryzysów złożonych
Warszawa 2014
Autor:
Korekta:
Katarzyna Hryniewicka
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa
Tel.: 22 237 00 00
Fax: 22 237 00 99
e-mail: [email protected]
www.crzl.gov.pl
Opracowanie merytoryczne, druk i dystrybucja serii publikacji na zlecenie CRZL:
WYG International Sp. z o.o.
ISBN 978-83-7951-301-7 (seria)
978-83-7951-302-4 (1)
Skład:
AgrafKa Sp. z o.o.
Publikacja bezpłatna
Nakład: 3000 egzemplarzy
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.

Słowo wstępne
Oddajemy do rąk Czytelników serię publikacji będących efektem pracy ekspertów i specjalistów z zakresu polityki społecznej, w szczególności pomocy społecznej. Celem niniejszej serii było przybliżenie najważniejszego dorobku teoretycznego i praktycznego państw Europy
Zachodniej i USA w zakresie nowatorskich koncepcji i metod prowadzenia pracy socjalnej.
Chodziło o przybliżenie nie tylko rozwiązań i teorii zupełnie nowych także w tamtych krajach,
ale także i takich, które zdążyły „okrzepnąć” i zostały poddane wielostronnym ocenom, z których wiele w naszym kraju wciąż pozostaje nieznanymi lub niedocenianymi. Część publikacji dotyczy nowych rozwiązań, co prawda już funkcjonujących w naszych realiach, jednak
często realizowanych jedynie w ramach pojedynczych projektów, wartych jednak szerszego
upowszechniania, adoptowania i testowania w polskich warunkach. Przykładem może tu być
chociażby tworzenie sieci franszyzy społecznej czy asystentury dostępnej w różnych sferach
życia osób z niepełnosprawnością.
Adresatami opracowań są przede wszystkim praktycy, działający w jednostkach pomocy
społecznej i realizujący jej ustawowe cele. Szczególnie ważnymi odbiorcami są pracownicy socjalni, których chcemy wyposażyć w nowe informacje oraz dostarczyć im wiedzy,
która może zaowocować nowymi przedsięwzięciami, podejmowanymi przez nich w społecznościach lokalnych. Pracownicy socjalni w naszym kraju są bowiem grupą zawodową, której powierzono w ostatnich latach wiele zadań z zakresu pomocy społecznej, nie
zawsze jednak wyposażając ich w odpowiednie i niezbędne do ich realizacji instrumenty.
Najważniejszym zadaniem pracowników socjalnych jest wsparcie słabszych grup społecznych w pokonywaniu ich problemów: w wychodzeniu z ubóstwa, izolacji społecznej i nieporadności życiowej. Od sposobu zdefiniowania problemu, z którym boryka się człowiek
– adresat przedsięwzięć podejmowanych w sferze pracy socjalnej, przyjętej wobec niego
postawy (paternalistycznej bądź partnerskiej), dostrzegania całego kontekstu sytuacyjnego, często wiele zależy. Pracownik socjalny może w swojej pracy pełnić wiele ról - być
coachem, doradcą, brokerem, pośrednikiem, mediatorem, negocjatorem bądź inicjatorem aktywności lokalnej. Aby unikać zrutynizowanego działania i jednocześnie zwiększać
kompetencje zawodowe pracowników socjalnych potrzebna jest szeroka wiedza w zakresie różnorodności metod ich pracy, obowiązujących standardów, znaczenia tworzenia
5
sieci wsparcia koleżeńskiego, eksperckiego, superwizyjnego - zarówno nieformalnego, jak
i ujętego w zasady współpracy, które można i należy wypracowywać lokalnie, także z reprezentantami innych instytucji.
W jaki sposób pracownicy instytucji pomocy społecznej mogą zatem towarzyszyć swoim klientom, beneficjentom, podopiecznym? Jak mogą wspomagać proces ich powrotu
do życia w rodzinie i społeczeństwie, nauczyć dbania o istotne relacje międzyludzkie, odpowiedzialności za własny los, pokonywania lęków związanych z podejmowaniem nowych
zobowiązań, wskazywać drogi wyjścia z sytuacji kryzysowych? Która z ról, w danym czasie,
będzie najodpowiedniejsza w tym konkretnym, indywidualnym przypadku? Ufamy, że na te
i wiele innych pytań, pracownicy znajdą odpowiedzi w przekazanych im publikacjach.
W polityce społecznej, w tym pomocy społecznej, coraz częściej zwraca się uwagę na efektywność i racjonalność podejmowanych działań. Zawsze zbyt mała ilość dostępnych środków finansowych w stosunku do zwiększającej się wciąż skali potrzeb, wymusza szukanie
i podejmowanie prób implementowania na grunt społeczny rozwiązań wcześniej kojarzonych głównie z biznesem, pochodzących z teorii zarządzania. Od pracownika socjalnego
wymaga się umiejętności menadżerskich, jego zadaniem jest „zarządzanie przypadkiem”,
„generowanie zmiany”. Wymaga się od niego znajomości instrumentów nowego zarządzania publicznego oraz rozumienia uwarunkowań decydujących o skuteczności ich
stosowania, prowadzących do wpisywania się na trwałe w pejzaż lokalnych partnerstw
publiczno – prywatnych.
Opublikowane opracowania mogą być wreszcie użytecznym narzędziem dla innych aktorów polityki społecznej: polityków wyznaczających jej instytucjonalne ramy, naukowców
i badaczy spierających się o zasadność przyjmowania za obowiązujące takich, a nie innych
paradygmatów, wyznaczających cele i sposoby ich realizacji, a także samych uczestników
życia społecznego. Nie chodzi o to, aby działać „na rzecz” osób i grupy, czy „wobec” jakichś
problemów, lecz „ z” osobami i grupami, będącymi często niewykorzystanym potencjałem
dla samych siebie i swoich środowisk.
Przedstawiana Państwu „Nowa Praca Socjalna” ma szansę stać się źródłem inspiracji dla
przedstawicieli wielu środowisk zaangażowanych w realizację zadań z zakresu pomocy
społecznej.
Zachęcam do lektury
dr hab. Olga Kowalczyk prof. UE
Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu

Od Rady Redakcyjnej
Przedstawiamy Państwu ważną serię wydawniczą, która została zatytułowana jako „Nowa
Praca Socjalna” wskazując na jej innowacyjny, często nowatorski charakter. Seria składa się
z trzydziestu publikacji – dwudziestu przygotowanych przez wybitnych polskich ekspertów i praktyków, zajmujących się zagadnieniami pomocy społecznej i pracy socjalnej oraz
dziesięciu, które zostały przetłumaczone z języka angielskiego i ukazują aktualny dyskurs
międzynarodowy w omawianej problematyce.
Celem serii poświęconej nowym zagadnieniom lokalnej polityki społecznej, szczególnie
w aspekcie systemu pomocy społecznej i pracy socjalnej, jest popularyzacja w Polsce nowych metod i instrumentów wsparcia społecznego oraz ukazanie aktualnych zagadnień
instytucjonalno-organizacyjnych oraz prawnych, które kształtują ramy dla działań pracownika socjalnego i środowiskowego.
Treść publikacji niewątpliwie wzbogaca istniejący w Polsce dorobek intelektualny, zarówno naukowy jak i praktyczny, który musi być jednak stale uzupełniany przez nowości
płynące z naszych doświadczeń 25 lat transformacji, ale także z rozwiązań, które sprawdziły się w krajach o rozwiniętych systemach zabezpieczenia społecznego. Aby właściwie
ocenić w jakim miejscu rozwoju pracy socjalnej, czy szerzej pomocy społecznej, jesteśmy
w Polsce, musimy mieć punkty odniesienia w innych państwach, które funkcjonują w różnych modelach polityki społecznej.
Wybór publikacji do druku miał charakter otwartego konkursu, do którego przystępowali eksperci z różnych środowisk akademickich oraz instytucji praktyki społecznej.
Dziesięcioosobowa Rada Redakcyjna, składająca się z przedstawicieli nauki oraz instytucji pomocy społecznej, podczas swych posiedzeń oceniała merytoryczne uzasadnienie
i cel pracy, strukturę książki oraz jej metodologię z bibliografią. Ważnym aspektem wyboru opracowań do publikacji była ich innowacyjność i nowatorskie podejście, chociaż nie
oznacza to, że wszystkie książki prezentują tylko i wyłącznie nowe podejście do zagadnień
pracy socjalnej. Siłą wsparcia społecznego jest także istniejąca tradycja i dorobek, który
7
także docenialiśmy łącząc to co wartościowe z przeszłości z tym co konieczne w przyszłości. Daje się to szczególnie zauważyć w niektórych publikacjach, które wskazują na istniejący współcześnie renesans sprawdzonych idei, rozwiązań i metod.
Wszystkie publikacje wydane w ramach serii były recenzowane przez trzech niezależnych
ekspertów – specjalistów z zakresu polityki społecznej, pomocy społecznej i/lub pracy
socjalnej. Recenzenci byli wybrani przez Radę Redakcyjną w procedurze konkursowej –
są to wybitni specjaliści z obszarów: nauki i praktyki, najczęściej dobrze znani w środowisku polityków społecznych. Nierzadko recenzje były bardzo wnikliwe i krytyczne, co skutkowało koniecznością dokonywania uzupełnień i poprawek. Kilka publikacji po recenzjach
Rada Redakcyjna odrzuciła.
Wydaje się, że istotną wartością całej serii jest to, że z jednej strony ukazuje ona teoretyczne i praktyczne wątki pracy socjalnej z konkretnym typem klienta lub społecznością lokalną; a z drugiej, że prezentuje szersze powiązania pracy socjalnej z takimi zagadnieniami
jak przedsiębiorczość społeczna, nowe zarządzanie publiczne i governance czy wreszcie
ukazuje swe silne związki z koncepcją empowerment. Ukazanie międzynarodowych doświadczeń w realizacji pracy socjalnej jest dodatkowym „ładunkiem” intelektualnym, który
poszerza naszą wiedzę o rozwiązaniach w innych welfare states.
Jako Rada Redakcyjna zachęcamy wszystkich pracowników systemu pomocy społecznej,
w tym pracowników socjalnych, działaczy społecznych oraz decydentów do zapoznania
się z treścią rekomendowanych przez nas i opublikowanych publikacji. Mamy nadzieję,
że znajdziecie Państwo w części z nich inspirujące wątki teoretyczne i praktyczne, które
przydadzą się Państwu w życiu zawodowym.
Życzymy miłej lektury!
dr hab. Mirosław Grewiński prof. WSP
Przewodniczący Rady Redakcyjnej

Rada Redakcyjna
dr hab. Mirosław Grewiński, prof. WSP - Przewodniczący Rady Redakcyjnej - Wyższa
Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka w Warszawie
dr Ewa Flaszyńska - Dyrektor Ośrodka Pomocy Społecznej Dzielnicy Bielany m. st. Warszawy
mgr Hanna Gumińska - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie w Słupsku
dr hab. Jolanta Grotowska-Leder, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet
Łódzki
mgr Barbara Kamińska-Skowronek - Kierownik Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej
w Tyszowcach
prof. zw. dr hab. Janusz Kirenko - Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej w Lublinie
mgr Danuta Koczkodaj - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie w Słupsku
mgr Krzysztof Kratofil - Starszy Specjalista Pracy Socjalnej, Miejski Ośrodek Pomocy
Społecznej w Tarnowskich Górach
dr hab. Jerzy Krzyszkowski, prof. UŁ - Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Uniwersytet
Łódzki
dr Anna Zasada-Chorab - Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Janusza Korczaka Warszawa oddział Katowice i Kolegium Pracowników Służb Społecznych Czeladź
Zespół Projektu Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich:
dr Adam Krzyżanowski - Kierownik Projektu
mgr Andrzej Bogdański - Sekretarz Projektu
Dominika Szeląg - Ekspert ds. e-learningu
Zespół realizacyjny WYG International Sp. z o.o.:
mgr inż. Ewa Płodzień-Pałasz - Kierownik Projektu
dr Monika Miedzik - Ekspert merytoryczny
dr Jarosław Pichla - Ekspert merytoryczny
9
Nota o autorze
Agnieszka Skowrońska jest socjologiem oraz doktorem nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce, tytuł doktora uzyskała w 2012 roku na Uniwersytecie Śląskim.
Od 10 lat jest związana z pomocą społeczną, gdyż początkowo pracowała w ośrodku pomocy społecznej jako pracownik socjalny, a później w Instytucie Rozwoju Służb
Społecznych (jako koordynator projektów, badacz oraz redaktor i autor publikacji).
Uczestniczyła w projektach badawczych dotyczących zarówno pomocy społecznej
jak i współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół skuteczności pomocy. Od 2011 roku
jest członkiem Polskiego Towarzystwa Ewaluacyjnego. Jej najważniejsze publikacje
to Badania w pomocy społecznej – zastosowanie, metody i narzędzia, Podstawy ewaluacji dla pomocy społecznej oraz cykl trzech publikacji Pomoc społeczna w liczbach
(w latach 2008, 2009, 2010). Jest również ekspertem zewnętrznym uczestniczącym
w projektach doradczych dla organizacji pozarządowych.
Recenzenci publikacji:
dr hab. Anna Kanios – Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
dr Beata Hoffmann – Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji Uniwersytetu
Warszawskiego
dr Beata Mańkowska - Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego
Spis treści
Słowo wstępne�� 5
Od Rady Redakcyjnej �� 7
Rada Redakcyjna�� 9
Nota o autorze�� 10
WSTĘP�� 13
1. DEFINICJA I GENEZA SYTUACJI KRYZYSOWYCH�� 17
1.1. Definicja sytuacji kryzysowych i pojęć pokrewnych��
1.2. Proces powstawania sytuacji kryzysowej ��
1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych i ich charakterystyka��
1.4. Epidemiologia sytuacji kryzysowych w Polsce i na świecie��
17
23
25
33
2. CHARAKTERYSTYKA OSÓB DOŚWIADCZAJĄCYCH SYTUACJI KRYZYSOWYCH�� 43
2.1.Grupy szczególnie narażone na wystąpienie i negatywne skutki sytuacji kryzysowej�� 43
2.2.Materialne, społeczne i psychologiczne konsekwencje sytuacji kryzysowej�� 52
2.3. Potrzeby ofiar sytuacji kryzysowej�� 62
3. SYSTEM POMOCY W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH�� 65
3.1. Zarządzanie kryzysowe – definicje i etapy��
3.2. System instytucji krajowych udzielających pomocy w sytuacjach kryzysowych��
3.3. Instytucje międzynarodowe��
3.4. System świadczeń, praw i obowiązków ��
65
71
83
87
4. ROLA PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH W ŚWIADCZENIU POMOCY W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH�� 101
4.1.Działania podejmowane w fazie zapobiegania i przygotowania�� 101
4.2. Działania podejmowane w fazie reagowania�� 112
4.3. Działania podejmowane w fazie odbudowy�� 146
11
5. WYZWANIA I DYLEMATY�� 161
5.1. Skutki pomocy�� 161
5.2. Zagrożenia dotyczące pracowników udzielających pomocy w sytuacjach kryzysowych
�� 167
5.3. Przygotowanie do udzielania wsparcia w sytuacjach kryzysowych�� 174
5.4.Pracownicy socjalni jako uczestnicy operacji humanitarnych za granicą�� 179
6.SŁOWNICZEK�� 183
7.BIBLIOGRAFIA �� 187
Książki��
Raporty i opracowania��
Artykuły w czasopismach��
Akty prawne��
187
190
192
193
NOTATKI�� 195
WSTĘP
Powódź, susza, upał, a nawet huraganowy wiatr to już coraz częściej zjawiska, o których nie tylko słyszymy z relacji mediów, ale sami ich doświadczamy. Zalewane przez
wielką wodę domy, zerwane dachy czy zniszczone przez susze lub podtopienia pola
uprawne to nie są obrazki z krajów Afryki czy Azji, ale obrazki z różnych części Polski,
które co roku pokazują nam media. W Polsce co roku kilka tysięcy osób doświadcza sytuacji kryzysowej wywołanej warunkami atmosferycznymi i choć (na szczęście) rzadko
mają one tak ogromny zasięg jak powódź w 1997 r., to zwykle dotykają kilku miejscowości lub powiatów. Jeśli w jednej gminie zniszczonych jest nawet kilka domów lub
jeden duży zakład pracy, który jest głównym pracodawcą dla ludzi zamieszkujących
na danym obszarze jest to już sytuacja kryzysowa, z którą muszą sobie radzić nie tylko
osoby dotknięte kryzysem, ale też pracownicy służb miejskich. Pracownicy ośrodków
pomocy społecznej są jedną z tych służb, angażowani są oni do pomocy w takich
sytuacjach oraz mają przypisane konkretne funkcje i obowiązki.
Pracownicy socjalni na co dzień mają do czynienia z trudnymi sytuacjami, dramatami
osób wymagających pomocy. Ale kiedy gminę dotyka powódź, susza czy inne zdarzenie o charakterze masowym, pracownicy socjalni stają nie tylko przed dramatami
w wymiarze jednostkowym czy rodzinnym, ale przed dramatami dotykającymi całą
społeczność, a niejednokrotnie ich samych oraz członków ich rodzin. Jak sobie wtedy radzić? Co trzeba wiedzieć? Jak rozmawiać z ludźmi, którzy stracili cały dobytek
życia oraz najbliższych? Jak zorganizować pomoc w takich sytuacjach? W niniejszym
podręczniku znajdują się odpowiedzi na te i inne pytania, które ułatwiają udzielanie
pomocy w sytuacjach kryzysowych dotykających wielu osób naraz. Podręcznik jest
przeznaczony dla osób, które w ramach swoich obowiązków mają wspomagać osoby
znajdujące się w sytuacji kryzysowej oraz tych, którzy chcą to robić w ramach wolontariatu. Jest to podręcznik głównie dla pracowników instytucji pomocy społecznej,
ale również dla członków, pracowników i wolontariuszy organizacji pozarządowych,
które często angażują się w udzielanie pomocy nie tylko na co dzień, ale też podczas
nagłych zdarzeń.
13
W publikacji zostało przedstawione spektrum zagadnień związanych z pracą socjalną
w sytuacjach kryzysowych. W pierwszym rozdziale zarysowana została ogólna wiedza
na ich temat – definicje, rodzaje oraz proces powstawania. Omówione są czynniki wpływające na powstawanie sytuacji kryzysowych, a w szczególności pojęcie podatności na
katastrofy, które jest związane z posiadanymi zasobami przez potencjalne ofiary sytuacji
kryzysowych. Na podstawie prowadzonych w tej tematyce badań wyróżnione zostały regiony najbardziej zagrożone występowaniem klęsk żywiołowych (katastrof naturalnych)
oraz zostaną podane przykłady kryzysów spowodowanych różnymi zagrożeniami, które
miały miejsce w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat. Celem tego rozdziału jest przekazanie
podstawowej wiedzy pozwalającej na rozróżnianie sytuacji kryzysowych (katastrof ) od
pojedynczych zdarzeń losowych oraz innych problemów, będących przyczynami udzielania pomocy społecznej.
W rozdziale drugim przedstawiona została charakterystyka społeczno-psychologiczna
osób doświadczających sytuacji kryzysowej, w tym cechy grup szczególnie narażonych
na wystąpienie i negatywne skutki sytuacji kryzysowej takie jak niski status społeczny oraz
brak zdolności adaptacyjnych do zmieniających się warunków życia (np. spowodowanych
wystąpieniem klęski żywiołowej). Wyróżnione zostały poszczególne grupy społeczne,
o które trzeba zadbać w pierwszej kolejności w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej. Następnie omówione zostały materialne, zdrowotne, społeczne i psychologiczne
konsekwencje przeżycia sytuacji kryzysowej, na podstawie których wyróżnione zostały
specyficzne potrzeby ofiar. Przyswojenie wiedzy z tego rozdziału pomoże pracownikom
socjalnym i innym osobom zajmującym się ofiarami katastrof lepiej zrozumieć ich przeżycia oraz poznać ich potrzeby.
System pomocy w sytuacjach kryzysowych jest tematem kolejnego rozdziału. Jest
w nim opisany system zarządzania kryzysowego w Polsce oraz instytucje udzielające
pomocy w takich sytuacjach. Wskazane są miejsce i rola instytucji pomocy społecznej w tym systemie, a także podane są przykłady planów kryzysowych tworzonych
również przez instytucje pomocowe. Pokrótce opisano możliwości uzyskania wsparcia
ze strony organizacji międzynarodowych oraz ONZ-owski system udzielania pomocy
humanitarnej, który był uruchomiony np. w przypadku powodzi w 1997 r. Poza tym
opisane zostały dostępne w systemie pomocy społecznej świadczenia i usługi świadczone w sytuacjach kryzysowych, a także świadczenia i usługi udzielane przez inne
instytucje i organizacje.
14

Rozdział czwarty jest poświęcony roli pracowników socjalnych oraz innych pracowników instytucji pomocowych w świadczeniu pomocy w sytuacjach kryzysowych. Opis
poszczególnych zadań jest podzielony na cztery główne fazy zarządzania kryzysowego:
zapobieganie i przygotowanie, reagowanie oraz odbudowa. Jedną z takich czynności
jest przeprowadzanie wywiadów i zbieranie dokumentacji, co jest również obowiązujące
w przypadku sytuacji kryzysowych. Pracownicy socjalni znajdą tu porady m.in. jak uprościć formalności związane z udzielaniem pomocy oraz jak radzić sobie z krytyką ze strony
ofiar dotyczącą „biurokratyzacji” itp. Organizowanie pomocy dla społeczności dotkniętej
pomocą oraz organizowanie zespołów pomocy dla konkretnych przypadków jest kolejnym zadaniem pracowników socjalnych. Opisane zostały możliwości współpracy w tym
zakresie z organizacjami pozarządowymi oraz podane zostały praktyczne rady dotyczące
tego jak organizować dystrybucję darów, aby nie zostały zmarnowane i nie wywoływały
konfliktów w społeczności. Po przeczytaniu tego rozdziału pracownik socjalny powinien
wiedzieć jak się zachować w sytuacji kryzysowej jeśli dotknie ona mieszkańców gminy,
w której pracuje.
W ostatnim rozdziale omówiono wyzwania i dylematy dotyczące udzielania pomocy w sytuacjach klęski żywiołowej itp. Jednym z ważniejszych dylematów są zagrożenia, które
mogą spotkać pracowników udzielających pomocy w sytuacjach kryzysowych, do których należą m.in. narażenie zdrowia, życia, obciążenie psychiczne. Jest to też związane
z możliwością (lub jej brakiem) przygotowania się do udzielania wsparcia w sytuacjach
kryzysowych – opisano dostępne kursy i szkolenia oraz inne sposoby przygotowania się
do tego typu zdarzeń. Na zakończenie przedstawiono możliwości pracy jako pracowników w operacjach humanitarnych za zagranicą, co jest świadczeniem podobnych usług
jak w sytuacjach kryzysowych na swoim terenie.
Po każdym rozdziale znajduje się ramka z najważniejszymi treściami w nim zawartymi.
Poza tym sformułowano pytania kontrolne, które będą sprawdzały przyswojenie najistotniejszych zagadnień poruszanych w danym rozdziale oraz propozycje zadań do wykonania, które mają ułatwić przygotowanie się do udzielania pomocy w sytuacjach kryzysowych. Na końcu całej książki znajduje się słowniczek wybranych pojęć oraz bibliografia.
Podręcznik opiera się na doświadczeniach i badaniach zarówno polskich jak i zagranicznych badaczy oraz praktyków pomocy w sytuacjach kryzysowych. W jego opracowaniu
korzystałam z literatury naukowej oraz podręczników przeznaczonych dla pracowników
15
socjalnych oraz pracowników misji humanitarnych, głównie opracowanych przez takie instytucje jak ONZ i ISAC. Wykorzystuję również wyniki analiz i poszukiwań sformułowanych
w mojej pracy doktorskiej „Pomoc humanitarna jako forma realizacji celów uczestników
stosunków międzynarodowych”1.
1
Fragmenty pracy doktorskiej znajdują się w rozdziale I, II. Jest to praca napisana pod kierunkiem prof. W. Kosteckiego
i obroniona na Uniwersytecie Śląskim w 2012 r.
1. DEFINICJA I GENEZA SYTUACJI
KRYZYSOWYCH
1.1. Definicja sytuacji kryzysowych i pojęć pokrewnych
Pierwszym nasuwającym się pytaniem jest: kiedy mamy do czynienia z sytuacją kryzysową? Czy o sytuacji kryzysowej mówimy już w przypadku pożaru jednego domu, zalania
trzech gospodarstw czy suszy, która dotknęła wszystkie gospodarstwa we wsi? W każdym
z tych przypadków mamy do czynienia z kryzysem i dramatem rodziny, która tego doświadczyła, ale nie każda z tych sytuacji może być określona mianem sytuacji kryzysowej.
1.1.1. Definicje sytuacji kryzysowych/katastrof
Wszystkie powyżej przedstawione pojęcia opisują zdarzenia, które mogą być uznane za sytuacje kryzysowe oraz podają ich możliwe przyczyny. Warto również sięgnąć do pojęć stosowanych w praktyce międzynarodowej do określania sytuacji kryzysowych, w których udzielana
jest pomoc humanitarna, gdyż bardzo dobrze oddają one istotę sytuacji kryzysowych.
W literaturze najczęściej przytaczana jest definicja sytuacji kryzysowej (disaster), tłumaczonej również jako „katastrofa” (pojęć tych używam zamiennie), sformułowana przez Inter-Agency Standing Committee (IASC)2, która określa taką sytuację jako „poważne zakłócenie funkcjonowania społeczeństwa powodujące straty materialne i środowiskowe,
którym dotknięte społeczeństwo nie jest w stanie podołać za pomocą własnych zasobów i zdolności. Katastrofa jest funkcją procesów zagrożenia, na które składają się różne niebezpieczeństwa, warunki podatności oraz niewystarczające zdolności lub środki
do redukowaniapotencjalnych negatywnych konsekwencji ryzyka”3. Nieco inną definicję
2
3
Inter-Agency Standing Committee (IASC) jest forum agencji ONZ oraz innych instytucji humanitarnych. Więcej informacji na stronie organizacji: http://www.humanitarianinfo.org/iasc/, [30.10.2009].
UN/ISDR & UN/OCHA, 2008. Disaster Preparedness for Effective Response Guidance and Indicator Package for Implementing
Priority Five of the Hyogo Framework. United Nations Secretariat of the International Strategy for Disaster Reduction (UN/
ISDR) and the United Nations Office for Coordination of Humanitarian Affairs (UN/OCHA), Geneva 2008, dostępny na
stronie IASC: http://www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader.aspx?page=content-products-default, [29.10.2009].
17
katastrofy stosuje CRED4: „sytuacja lub wydarzenie, które przekracza możliwości i zdolności lokalne oraz wymaga interwencji w formie zewnętrznej pomocy na poziomie krajowym lub międzynarodowym; nieprzewidywalne i często nagłe zdarzenie, które powoduje
duże zniszczenia, destrukcje i cierpienia ludzi”5. Kryteriami do uznania przez CRED danego wydarzenia za katastrofę są: 1) odnotowanie 10 lub więcej przypadków śmiertelnych,
2) odnotowanie co najmniej 100 przypadków osób, które zostały poszkodowane w wyniku zdarzenia, 3) oświadczenie państwa o sytuacji zagrożenia, 4) prośba danego państwa
o pomoc międzynarodową. Jeśli jedno z tych kryteriów jest spełnione dane zdarzenie jest
umieszczane w bazie danych CRED6.
To czy naturalne zagrożenia zmienią się w sytuację kryzysową zależy nie tylko od ich
intensywności, ale od poziomu rozwoju danego społeczeństwa.
W świetle przedstawionych definicji pożar jednego domu nie jest sytuacją kryzysową,
gdyż dotyka tylko jednej rodziny lub osoby, choć niewątpliwie pomoc jest wskazana.
Zalanie trzech gospodarstw rolnych (o ile nie spowodowało śmierci 10 osób) również nie powoduje zakłócenia funkcjonowania większej społeczności. Ale susza, która
dotknęła wszystkie gospodarstwa we wsi i spowodowała, że rolnicy nie mają czym
nakarmić swoich zwierząt oraz nie będą mieli plonów z pól jest już sytuacją kryzysową, gdyż zagraża bezpieczeństwu tej społeczności, może rodzić niepokoje społeczne.
W takiej sytuacji wątpliwe jest, aby jedna gmina była w stanie poradzić sobie w udzielaniu pomocy swoim mieszkańcom.
O sytuacji kryzysowej możemy mówić również wtedy, gdy w jakimś mieście upadnie (z różnych powodów, np. brak płynności finansowej, zniszczenia spowodowane
katastrofą naturalną) zakład pracy, który zatrudniał większość osób z miasta i okolicy.
Można mówić wówczas o kryzysie gospodarczym w wymiarze lokalnym, ale przekraczającym możliwości gminy, a nieraz i powiatu w poradzeniu sobie ze skutkami takiego zdarzenia (np. setki ludzi, którzy nagle tracą pracę, co jest równoznaczne z setkami rodzin, które tracą możliwość zaspokojenia podstawowych potrzeb). Oczywiście
taki kryzys może wystąpić na większych obszarach (region, a nawet cały kraj), co jest
4
5
6
18
Center for Research on the Epidemiology of Disasters, więcej informacji na temat organizacji oraz prowadzonych
badań na stronie: http://www.cred.be/ oraz na stronie EMDAT: http://www.emdat.be/AboutUs/aboutus.html.
J.M. Scheureni, Annual Disaster Statistical Review: The Numbers and Trends 2007. Melin: Center for Research on the
Epidemiology of Disasters (CRED), Jacoffset Printers, 2008.
Pomimo istniejących wytycznych definicyjnych katastrof, zbieranie danych na temat ofiar katastrof jest problematyczne z wielu względów, o czym piszą autorzy bazy na stronie EMDAT: http://www.emdat.be/AboutUs/aboutus.html,
[15.12.2008]. M.in. z tego powodu zbierane w bazie dane dotyczą katastrof naturalnych, a nie uwzględniają kryzysów
związanych z konfliktami zbrojnymi. Pomimo tego baza jest wartościowa, ponieważ dane zbierane są na podstawie
ściśle określonej metodologii.
Definicja i geneza sytuacji kryzysowych
najczęściej spowodowane złą kondycją gospodarki państwa lub regionu i jest związane z kryzysem globalnym.
Jak wynika z powyżej przytoczonych definicji dwoma nierozłącznymi, koniecznymi
warunkami powstania sytuacji kryzysowej są 1) wystąpienie zdarzenia, które powoduje zniszczenia, 2) niemożności poradzenia sobie w danej sytuacji przez daną społeczność za pomocą własnych zasobów. Jeśli wystąpi tylko pewne zdarzenie, które
dokona zniszczeń, ale ludzie nimi dotknięci mogą sobie poradzić z jej skutkami za
pomocą własnych zasobów, nie można mówić o sytuacji kryzysowej. Przykładem
może być sytuacja, gdy silny wiatr uszkodzi kilka budynków i samochodów w bogatej
dzielnicy miasta. Inny przykład to „biały szkwał”, który przeszedł nad mazurskimi jeziorami w sierpniu 2007 r., zatopił kilkadziesiąt jachtów i zabił 12 osób. Kolejne 70 osób
uratowali ratownicy. Choć straty finansowe są znaczące, bardzo prawdopodobne jest,
że mieszkańcy będą mieli wystarczające środki finansowe na naprawienie powstałych
szkód. O sytuacji kryzysowej nie można mówić też w przypadku społeczności, która
generalnie nie radzi sobie dzięki posiadanym zasobom, ale nie występuje zdarzenie,
które powoduje znaczne zniszczenia. Taka sytuacja ma często miejsce na terenach,
gdzie są skupione budynki socjalne.
Rysunek 1. Kryteria sytuacji kryzysowej
zdarzenie powodujące
zniszczenie lub brak
czegoś
niemożność poradzenia
sobie za pomocą własnych
zasobów
SYTUACJA KRYZYSOWA
Opracowanie własne
Powyższe definicje sytuacji kryzysowej są zbieżne z definicją sytuacji kryzysowej w nauce
o pracy socjalnej, która jest definiowana jako zdarzenie powodujące straty i cierpienia
19
ludzi, wystarczające do spowodowania zakłóceń ładu społecznego7. Sytuacje kryzysowe
wymagają interwencji z zewnątrz społeczności. W definicji tej podkreślane są zakłócenia
w systemie społecznym, czyli zadziałanie takich czynników, które uniemożliwiają samodzielne poradzenie sobie z tą katastrofą. Sytuacja kryzysowa jest również ujmowana jako
społecznie zdefiniowana sytuacja, która prowadzi do radykalnie zmienionych zachowań,
aby sprostać kryzysowi8.
1.1.2. Definicje prawne sytuacji kryzysowej i pojęć pokrewnych
Pojęcie „sytuacji kryzysowej” jest zdefiniowane w polskiej i zagranicznej literaturze oraz dokumentach prawnych. Poniżej przytoczono definicje, które warto znać z punktu widzenia
prawa.
Sytuacja kryzysowa z punktu widzenia prawnego (legalnego) oznacza „sytuację wpływającą negatywnie na poziom bezpieczeństwa ludzi, mienia w znacznych rozmiarach lub
środowiska, wywołującą znaczne ograniczenia w działaniu właściwych organów administracji publicznej ze względu na nieadekwatność posiadanych sił i środków”9.
Dodatkowo w prawie funkcjonują definicje klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej oraz
awarii technicznej, które są zawarte w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski
żywiołowej10:
Klęska żywiołowa to katastrofa naturalna lub awaria techniczna, której skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte
tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym
kierownictwem.
Katastrofa naturalna to z kolei zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady
atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi,
pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach
wodnych, masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych ludzi albo też działanie innego żywiołu.
9
M. J. Zakour, Social Work and Disasters, dostępny na stronie http://training.fema.gov/ [16.03.2014].
E. L. Quarantelli (red.), What is a Disaster? Perspectives on the Question, Routledge, New York 1998.
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. nr 89, poz. 590, z późn. zm.
10
Ibidem.
7
8
20
Awaria techniczna to gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu
budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych, powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości.
1.1.3. Sytuacja kryzysowa a kryzys
W pracy pracownika socjalnego „kryzys” to dość często powtarzane słowo. Jest to pojęcie
dobrze opracowane w literaturze psychologicznej oraz przeznaczonej dla pracowników
socjalnych, dlatego przypomnę tylko najważniejsze definicje i cechy kryzysu jako takiego,
tak aby wiedzieć czym on się różni od pojęcia sytuacji kryzysowej.
B. E. Gilliland i R. K. James definiują kryzys jako„pewien sposób spostrzegania jakiegoś zdarzenia lub
sytuacji jako niemożliwej do wytrzymania trudności, która przekracza zasoby i mechanizmy radzenia sobie osoby”. Dalej dodają, że „dopóki osoba nie dozna uwolnienia kryzys może spowodować
poważne zburzenia funkcjonowania w obszarach, afektywnym, poznawczym i behawioralnym”11.
W. Badura-Madej określa kryzys jako„przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez
krytyczne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć”12.
Istotą kryzysu nie jest wydarzenie czy trudna sytuacja, ale subiektywna reakcja jednostki na to wydarzenie. Reakcja ta wyraża się w specyficznym spostrzeganiu czy emocjonalnym, uczuciowym reagowaniu stanowiących bazę kryzysowych zachowań. Subiektywne doświadczenie utraty kontroli
nad własnym życiem, będące jednym z najtrudniejszych, najbardziej bolesnych ludzkich przeżyć,
jest subiektywnym przekonaniem o braku jakichkolwiek dostępnych opcji, zasobów, możliwości, ale nie jest adekwatnym odzwierciedleniem rzeczywistego, „obiektywnego” braku tych opcji.
Według klasycznej teorii kryzysu ma on swoją dynamikę, która przebiega w czterech fazach13:
1.
2.
3.
Faza konfrontacji z wydarzeniem wywołującym kryzys. Jednostka doświadcza nieskuteczności wykorzystywanych dotąd sposobów radzenia sobie, subiektywnej
niewystarczalności zasobów pozostających w jej dyspozycji, nieefektywności zewnętrznych źródeł pomocy. W efekcie pojawia się intensywna reakcja emocjonalna
charakteryzująca się głównie wzrostem napięcia, obecnością niepokoju i lęku.
Faza pojawienia się przekonania, że nie jest się w stanie poradzić sobie z zaistniałą
trudnością. Pojawia się doświadczenie bycia pokonanym, utraty kontroli nad własnym życiem. To powoduje dalszy wzrost napięcia i jednocześnie oddziałuje destruktywnie na poczucie własnej wartości jednostki.
Faza mobilizacji, uruchomienia wszelkich dostępnych zasobów sił psychicznych
osoby. Tutaj możliwe są dwie dalsze ścieżki: albo pokonanie kryzysu i odzyskanie
B. E. Gilliland i R. K. James, Crisis intervention strategies, Cengage Learning, 1993.
W. Badura-Madej, Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1996.
13
G. Caplan, Principles of preventive psychiatry, Basic Books, New York 1964.
11
12
21
4.
przedkryzysowej równowagi lub pozorne uporanie się z problemem przy wykorzystaniu
mechanizmu zaprzeczania, co stwarza zagrożenie przejścia kryzysu w stan chroniczny.
Jeżeli żadna z tych możliwości się nie uaktualni to dochodzi do następnego etapu.
Faza, którą można określić mianem dekompensacji jest rezultatem niemożliwego do
wytrzymania napięcia. Dochodzi do zniekształcenia procesów poznawczych (zniekształcenie spostrzegania), poczucia wewnętrznego chaosu. W relacjach interpersonalnych
dochodzi do wycofania się z kontaktów. Pojawiają się również zachowania „wentylacyjne”, które mogą mieć charakter agresywny, autoagresywny (zachowania suicydalne) lub
prowadzić do nadużywania substancji zmieniających nastrój (alkohol, narkotyki).
Choć kryzysy są ogromnie zróżnicowane, niepowtarzalne, co wynika z unikatowego
połączenia, interakcji konkretnej osoby z konkretną sytuacją, to możliwe jest dokonanie
pewnych podziałów ze względu na istotne charakterystyki łączące pewne grupy zjawisk
kryzysowych. Jednym z takich podziałów jest rozróżnienie kryzysów rozwojowych, zwanych też normatywnymi (obecne w rozwoju każdej ludzkiej jednostki a także ludzkich
wspólnot takich, jak np. rodzina), od kryzysów sytuacyjnych, zwanych również losowymi, bądź traumatycznymi, związanych z zaistnieniem jakichś szczególnie trudnych sytuacji, odbieranych subiektywnie przez jednostkę (czy wspólnotę) jako przekraczające jej
możliwości poradzenia sobie. Inny jeszcze podział dotyczy kryzysów ostrych, trwających
do 6-8 tygodni, oraz kryzysów chronicznych, które mogą towarzyszyć człowiekowi przez
wiele lat, czasami do śmierci.
Najbliżej pojęcia sytuacji kryzysowej jest kryzys sytuacyjny, który pojawia się, gdy człowiek spotyka się z niecodziennym, wychodzącym poza zwykłe jego doświadczenie, zdarzeniem, z którym nie jest w stanie sobie poradzić, ani nie jest w stanie kontrolować rozwoju sytuacji. Kryzysy
sytuacyjne mogą być następstwem takich traumatycznych wydarzeń, jak doświadczenie
przemocy, przemocy seksualnej, porwania, utraty pracy, nieoczekiwanego kalectwa, poważnej choroby, wypadku, śmierci bliskiej osoby14. Kluczem odróżniającym kryzysy sytuacyjne od
innych są takie cechy wydarzenia wywołującego, jak nieprzewidywalność, nagłość, szokujący
charakter, intensywność i katastroficzność. W wielu przypadkach kryzysy sytuacyjne są tożsame z sytuacjami kryzysowymi, jednakże to co je odróżnia to możliwy jednostkowy charakter
kryzysu, a sytuacja kryzysowa zawsze będzie dotyczyła większej zbiorowości.
1.1.4. Cechy charakterystyczne sytuacji kryzysowych
W relacjach z miejsc katastrof często możemy usłyszeć, że „nigdy nie spodziewałam się,
że może nas zalać”, „to trwało sekundę i już nie mieliśmy dachu, ledwo zdążyłam wyjść
B. E. Gilliland i R. K. James, Crisis intervention…, op. cit.
14
22
z domu” oraz „nie wiedziałam co mam zrobić”. Te stwierdzenia oddają najlepiej istotę sytuacji kryzysowej. Według M. Clarka „na kryzys składają się trzy elementy: presja czasu,
ewentualność zasadniczego zagrożenia i zaskoczenie oraz fakt, że jest ono rezultatem
zarówno niebezpieczeństwa jak i okoliczności, w jakich ono występuje”15. Definicja ta zawiera wszystkie cechy charakterystyczne kryzysu zgodne z powszechnym, niemal intuicyjnym rozumieniem tego zjawiska. Po pierwsze, zagrożona jest wartość uznawana przez
nas za najważniejszą, czyli jest to zdrowie, życie lub dom, czasami też miejsce pracy. Jest
to ewentualność zasadniczego zagrożenia. Po drugie, zagrożenie to było dla nas zaskoczeniem, nie byliśmy na nie przygotowani, stąd nie zawsze wiemy jak się zachować. Po trzecie,
zostaliśmy zmuszeni do podjęcia natychmiastowej decyzji nie mając czasu na szczegółową analizę sytuacji oraz dokonanie oceny skutków decyzji, którą zmuszeni byliśmy podjąć.
1.2. Proces powstawania sytuacji kryzysowej
Jak dochodzi do powstania sytuacji kryzysowej? Zgodnie z definicją, katastrofa jest następstwem wystąpienia ryzyka (naturalnego lub konfliktu) oraz niemożności poradzenia
sobie z daną sytuacją przez społeczność (podatność). Są to pośrednie przyczyny konieczności udzielenia pomocy humanitarnej, które są kształtowane przez różnorodne czynniki.
Dlatego mówiąc o powstawaniu sytuacji kryzysowych, mówimy o procesie, co oznacza, że
nie powstaje ona w ciągu jednego dnia, godziny, ale jest skutkiem wielu wydarzeń, które
miały miejsce w przeszłości.
W literaturze przedstawiane są różne modele wyjaśniające jak dochodzi do katastrofy,
z uwzględnieniem czynników, które temu sprzyjają.
Jeden z tych modeli to nazwany przeze mnie „model procesu” (Pressure and release model),
który dosłowne tłumaczy się jako „model nacisku i uwolnienia”16. W modelu tym wyjaśniane są powiązania wpływu danego ryzyka na grupy ludzi, które podlegają wpływom
pewnych czynników i procesów społecznych generujących podatność na katastrofy.
Model ten najlepiej jest wyjaśniany na konkretnym przykładzie: w wyniku ekonomicznych
i społecznych nierówności, szczególnie w krajach rozwijających się (przyczyny źródłowe),
następuje masowa migracja ze wsi do miast (dynamiczne naciski), co powoduje szereg
konsekwencji np. brak stałych źródeł utrzymania, konieczność zamieszkania na terenach
zagrożonych powodzią, trzęsieniem ziemi itp. (niebezpieczne warunki).
M. Clark, Charakterystyka zachowania się w kryzysie, NATO, Bruksela 1995, s. 15.
P. Blaikie et al., At Risk …, op. cit., s. 92.
15
16
23
„Model procesu” podkreśla, że podatność nie jest wynikiem oddziaływania jednej przyczyny, a raczej zespołu przyczyn, które wywołują kaskadę skutków. Jest to narzędzie do opisu,
ale nie do wyjaśnienia zachodzących procesów.
Drugi model – model dostępu (access model) – jest uszczegółowieniem pierwszego i wyjaśnia „jak system społeczny kreuje warunki, w których ryzyka mają zróżnicowany wpływ
na różne społeczeństwa i różne grupy społeczne”17. W tym modelu kluczowe są możliwość
użycia dostępnych zasobów przed katastrofą, w celu jej uniknięcia, lub zminimalizowania
jej negatywnych skutków. Głównymi zasobami są środki materialne i niematerialne posiadane przez poszczególne jednostki lub grupy.
Z przytoczonych definicji oraz modeli rozwijających wyjaśnienia podatności na katastrofy
wynika, że istnieją następujące grupy czynników mające wpływ na podatność:
ÎÎ środowisko życia, warunki geograficzne,
ÎÎ warunki polityczne,
ÎÎ warunki społeczno-ekonomiczne.
Rysunek 2. Proces powstawania sytuacji kryzysowej na przykładzie powodzi
• zniszczenia
budynków
mieszkalnych
i gospodarczych
Mieszkanie lub
posiadanie
gospodarstwa
na terenach
zalewowych
lub blisko rzek
• brak zabezpieczeń
antypowodziowych
• ignorowanie ostrzeżeń
• mniejsze koszty ziemi
na terenach zalewowych
Intensywne
opady deszczu
powodujące
zalania
i podtopienia
POWÓDŹ
• brak doświadczeń
związanych z powodzią
• prawo pozwalające
na budownictwo na
terenach zagrożonych
powodzią
Podatność na sytuacje
kryzysowe
Przyczyny pośrednie sytuacji kryzysowej
Opracowanie własne
Ibidem.
17
24
• zranienia ludzi
i zwierząt
• utrata miejsca
zamieszkania
i pracy
Wystąpienie
ryzyka
naturalnego
Przyczyna
bezpośrednia
Sytuacja kryzysowa
Podatność na
wystąpienie ryzyka
• śmierć ludzi
i zwierząt
Skutki
Proces powstawania katastrofy można podzielić na kilka faz. Bezpośrednim zdarzeniem
poprzedzającym konieczność udzielenia pomocy jest wystąpienie sytuacji kryzysowej. Ta
sytuacja jest następstwem wystąpienia pewnego ryzyka (naturalnego lub spowodowanego przez człowieka). Natomiast brak możliwości poradzenia sobie z daną sytuacją przez
społeczność (podatność na sytuację kryzysową) jest stanem kształtowanym przez różnorodne warunki środowiskowo-społeczne. Warunki te są przyczynami pośrednimi wystąpienia sytuacji kryzysowej. Powstawanie przykładowej sytuacji kryzysowej jest przedstawione na rysunku 2.
Powyższy schemat pokazuje, że wystąpienie sytuacji kryzysowej jest bardzo złożonym
procesem. Co więcej, przechodząc do odpowiedzialności za powstałą sytuację, nie można wskazać jednej instytucji, osoby, której działania mogłyby zapobiec danej sytuacji.
Jedynymi warunkami, na które ludzie (a tym bardziej instytucje) nie mają wpływu (lub
bardzo mały) jest wystąpienie ryzyka naturalnego. Ludzie i instytucje są odpowiedzialne za
kształtowanie wszystkich innych przyczyn (szczególnie pośrednich) oraz zobowiązani do
walki ze skutkami sytuacji kryzysowych. Również działanie instytucji pomocy społecznej
(a szerzej polityki społecznej) nie może ograniczać się do działań naprawczych, czyli po
wystąpieniu sytuacji kryzysowych. W działania profilaktyczne pomocy społecznej powinny być wpisane działania niwelujące przyczyny pośrednie sytuacji kryzysowych.
1.3. Rodzaje sytuacji kryzysowych i ich charakterystyka
Kiedy zapytamy kogokolwiek o największe katastrofy (sytuacje kryzysowe) jakie nawiedziły
Polskę w ciągu ostatnich lat, z pewnością otrzymamy dwie odpowiedzi: powódź w 1997 r. oraz
katastrofa lotnicza z 10 kwietnia 2010 r. Te dwie katastrofy są dobrym przykładem dwóch
typów sytuacji kryzysowych.
Zagrożenia, które mogą spowodować sytuację kryzysową to w szczególności zdarzenia
fizyczne, zjawiska lub działalność ludzka, które mogą spowodować utratę życia lub poważne obrażenia ciała, straty dóbr materialnych, szkody społeczne i ekonomiczne oraz
degradację środowiska naturalnego. Zagrożenia te mogą obejmować warunki ukryte, które mogą ujawnić się w przyszłości i mają różne przyczyny: naturalne (geologiczne, hydro-meteorologiczne, biologiczne) lub spowodowane działaniami ludzi (skażenie środowiska,
ryzyka technologiczne). Ryzyka mogą występować pojedynczo, sekwencyjnie lub mogą
być złożone. Każde ryzyko jest charakteryzowane przez lokalizację, intensywność, częstość
i prawdopodobieństwo wystąpienia.
Najczęściej przyczyny katastrof dzieli się na dwie ogólne grupy: naturalne i spowodowane
przez człowieka.
25
1.3.1. Katastrofy naturalne
Zagrożenia naturalne są bardzo różnorodne i mają określoną specyfikę, wywołują też różne skutki. Można je podzielić na następujące kategorie:
ÎÎ geofizyczne – trzęsienia ziemi, osunięcia ziemi, tsunami, wybuchy wulkanów;
ÎÎ hydrologiczne – lawiny, powodzie;
ÎÎ klimatologiczne – wysokie temperatury, susze, pożary;
ÎÎ meteorologiczne – cyklony, burze;
ÎÎ biologiczne – epidemie, plagi insektów lub zwierząt.
Najczęściej występujące zagrożenia naturalne w Polsce zostały opisane w tabeli 1 na stronie 26.
Na świecie w ostatniej dekadzie ogólna liczba katastrof naturalnych wzrosła, natomiast
nieznacznie zmienia się średnia liczba ofiar w ciągu roku, co oznacza, że zmniejsza się
średnia liczba ofiar w przeliczeniu na katastrofę18. Może to być konsekwencją działania
różnych czynników, np. lepszego przygotowania do rozpoznawania zagrożeń lub szybszej
i odpowiednio udzielanej pomocy podczas kryzysu. Może to również oznaczać poprawę
systemu odnotowywania katastrof i ich wpływów. Najczęściej występującymi katastrofami
są katastrofy hydrologiczne, które powodują największą liczbę ofiar.
Warto zauważyć, że niektóre zagrożenia naturalne mogą wywoływać inne zagrożenia. Np. silne
wiatry mogą powodować katastrofy komunikacyjne, w tym szczególnie zagrożenia dla żeglugi, a także wpychania wody morskiej do ujściowych odcinków rzek, co może skutkować podniesieniem się poziomu wody i wystąpienia zagrożenia powodziowego. Wysokie temperatury
będą sprzyjać powstawaniu przestrzennych pożarów lasów i susz.
1.3.2. Katastrofy spowodowane działaniami człowieka
Do drugiej kategorii katastrof zaliczane są wydarzenia spowodowane działaniami ludzi.
W tej kategorii można wyróżnić:
Katastrofy techniczne:
ÎÎ awarie ze skażeniem promieniotwórczym,
ÎÎ katastrofy kolejowe,
ÎÎ katastrofy drogowe,
ÎÎ katastrofy kolejowe i drogowe z uwolnieniem się niebezpiecznych środków
chemicznych,
ÎÎ katastrofy budowlane,
D. Guha-Sapir, P. Hoyois, R. Below, Annual Disaster Statistical Review 2012:The Numbers and Trends, CRED, Brussels, 2013.
18
26
ÎÎ awarie sieci energetycznych,
ÎÎ awarie instalacji ciepłowniczych,
ÎÎ awarie instalacji gazowych;
Zagrożenia terrorystyczne:
ÎÎ podłożenie ładunku wybuchowego,
ÎÎ bioterror;
Kryzysy złożone.
Z uwagi na stabilną sytuację polityczną w Polsce można powiedzieć, że obecnie najmniej
prawdopodobne jest wystąpienie kryzysów złożonych (complex emergency), które są definiowane jako „kryzys humanitarny w kraju, regionie, społeczeństwie, gdzie jest zupełny
lub poważny upadek władzy spowodowany wewnętrznym lub zewnętrznym konfliktem,
i który wymaga interwencji międzynarodowej prowadzonej dzięki zdolnościom lub przy
pełnomocnictwie pojedynczej agencji i/lub programu ONZ”19. Cechami charakterystycznymi takich kryzysów są:
1.
2.
3.
4.
występująca przemoc i ofiary śmiertelne, masowe przesiedlenia ludności, rozległe
szkody społeczne i ekonomiczne;
potrzeba wieloaspektowej pomocy humanitarnej na dużą skalę;
przeszkody w udzielaniu pomocy humanitarnej spowodowane warunkami politycznymi lub militarnymi;
znaczące zagrożenie bezpieczeństwa pracowników humanitarnych na niektórych
obszarach.
Tak zdefiniowany kryzys zawiera szeroki zakres przypadków krajów, w których panuje
niestabilna sytuacja polityczna i gospodarcza. Jest ona najczęściej spowodowana długotrwałym konfliktem wewnętrznym, który prowadzi do wyniszczenia zasobów kraju i często prowadzi do jego upadku. Kryzys złożony obejmuje wiele rodzajów konfliktów, w tym
konflikty wewnętrzne, międzynarodowe, zbrojne, wojny20.
OCHA Orientation Handbook on Complex Emergencies. Office for the Coordination of Humanitarian Affairs, August 1999,
dostępna na stronie OCHA: http://www.reliefweb.int/library/documents/ocha__orientation__handbook_on__.htm,
[30.09.2008].
20
Istnieje bogata literatura dot. kwestii definicyjnych poszczególnych terminów, por. R. Bierzanek, J. Simonides, Prawo
międzynarodowe publiczne, LexisNexis, Warszawa, 2001; Konflikty współczesnego świata, opracowanie zbiorowe, PWN,
Warszawa, 2008.
19
27
Tabela 1. Najczęściej występujące zagrożenia naturalne w Polsce – definicja, przyczyny, skutki
Rodzaj katastrofy
Definicja
Przyczyny powstawania
Osuwiska
Ruchy masowe, polegające na przesuwaniu się
materiału skalnego lub
zwietrzelinowego; ruch
taki zachodzi pod wpływem siły ciężkości;
Silne wiatry (wichury,
huragany, trąby powietrzne)
Wiatr wiejący z prędkością
średnią większą niż 15 m/s
lub z prędkością w porywach większą niż 20 m/s.
• wzrost wilgotności gruntu spowodowany
długotrwałymi opadami lub roztopami;
• podcięcie stoku przez erozję, np. w dolinie
rzecznej lub w wyniku działalności człowieka, np. przy budowie drogi;
• nadmierne obciążenie stoku, np. przez
zabudowę;
• wibracje związane np. z robotami ziemnymi, ruchem samochodowym, eksplozjami;
• trzęsienia ziemi.
Ogólna cyrkulacja atmosfery oraz znaczna
różnica temperatury i wilgotności na granicy
dwóch mas powietrza.
Powódź (ze względu
na genezę wyróżniamy
powódź: opadową,
roztopową, sztormową,
zatorową, wywołaną
awariami budowli hydrotechnicznych lub
niewłaściwym gospodarowaniem wodą na
zbiornikach wodnych.
Czasowe pokrycie przez
wodę terenu, który w normalnych warunkach
nie jest pokryty wodą,
powstałe na skutek wezbrania wody w ciekach
naturalnych, zbiornikach
wodnych, kanałach oraz
od strony morza.
Silne mrozy
Zjawisko występuje wówczas, gdy temperatura
powietrza spadnie poniżej
-20°C. W aspekcie społecznym natomiast o silnych
mrozach mówimy wtedy,
gdy chłód staje się przyczyną śmierci ludzi i powoduje straty materialne.
28
• „cofka wód morskich”,
• długotrwałe opady,
• szybkie, gwałtowne topnienie śniegów,
• tworzenie się zatorów lodowych,
• duże przybory wód spływających z gór
i łączących się rzek.
Skutki
• zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi;
• zniszczone i uszkodzone budynki (mieszkalne, użyteczności publicznej, gospodarcze);
• zniszczone i uszkodzone mosty, drogi, linie kolejowe;
• zniszczenia lub uszkodzenia linii energetycznych.
• ofiary wśród ludności w wyniku przygniecenia przez łamiące się drzewa;
• zerwania linii wysokiego napięcia i przerwy w dostawach energii elektrycznej;
• powstania wiatrołomów na drogach i zablokowania jezdni;
• wpychania wody morskiej do ujściowych odcinków rzek;
• podniesienia się poziomu wody i wystąpienia zagrożenia powodziowego;
• masowe uszkodzenia konstrukcji budynków;
• przerwy w kursowaniu pociągów z powodu uszkodzenia trakcji elektrycznej i zablokowania torów;
• zniszczenia zadaszeń na obiektach stanowiących dobra kultury;
• straty w rolnictwie oraz leśnictwie;
• zamknięcie szkół, szpitali, urzędów administracji publicznej;
• awarie w zakładach przemysłowych, połączone z uwolnieniem niebezpiecznych substancji;
• katastrofy komunikacyjne, w tym szczególnie zagrożenie dla żeglugi;
• lawiny śnieżne w górach.
• zagrożenie dla życia ludzi oraz zwierząt;
• uwzględnienie konieczności ewakuacji ludności;
• wystąpienie epidemii, epizootii oraz epifitoz;
• wystąpienie plagi owadów i gryzoni;
• zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych (osłabienie ekonomiczne przemysłu spożywczego, wzrost cen produktów żywnościowych, wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmujących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności);
• zniszczenie i uszkodzenie budynków (mieszkalnych, gospodarczych, użyteczności publicznej);
• zniszczenia w infrastrukturze (m.in. drogi, mosty, wiadukty, tunele, wały przeciwpowodziowe, przepompownie, urządzenia hydrotechniczne, urządzenia i sieci kanalizacyjno-wodociągowe).
• w wyniku wychłodzenia organizmu ludzkiego dochodzi do zgonu;
• mróz może powodować awarie: magistrali ciepłowniczych, wodociągów, sieci kanalizacyjnej i linii
przesyłowych wysokiego napięcia, co może sparaliżować życie w miastach. W związku z powyższym
istnieje ryzyko przerw w dostawach wody, energii elektrycznej i ciepła;
• awarie w oczyszczalniach ścieków mogą spowodować katastrofę ekologiczną;
• wzrasta zapotrzebowanie na energię elektryczną i groźba powstania pożarów z powodu nieprzestrzegania zasad ochrony przed pożarem podczas dogrzewania pomieszczeń mieszkalnych;
• utrudnienia dla komunikacji lądowej.
29
Rodzaj katastrofy
Definicja
Przyczyny powstawania
Upały
Stan pogody, gdy temperatura powietrza przy
powierzchni ziemi przekracza +30o C.
Susza (meteorologiczna,
rolnicza, hydrologiczna)
Zjawisko ciągłe o zasięgu regionalnym, które
oznacza dostępność
wody poniżej średniej
w określonych warunkach
naturalnych.
Brak opadów
Pożary
Niekontrolowany proces
spalania w miejscu do
tego nieprzeznaczonym
Nieostrożność osób dorosłych i nieletnich
przy:
• posługiwaniu się ogniem otwartym,
• wypalaniu pozostałości roślinnych na polach,
• posługiwaniu się substancjami łatwopalnymi i pirotechnicznymi,
• prowadzeniu prac pożarowo niebezpiecznych w pobliżu lasów;
• wady urządzeń i instalacji energetycznych;
• wady środków transportu oraz ich nieprawidłowa eksploatacja;
• samozapalenie biologiczne lub chemiczne;
• wyładowania atmosferyczne;
• umyślne podpalenie, itp.
Na podstawie: „Zagrożenia okresowe występujące w Polsce. Aktualizacja”, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013.
30
Skutki
• negatywne skutki dla zdrowia ludzi, zwłaszcza osób starszych, dzieci, osób cierpiących na schorzenia
układu krążenia;
• zamknięcia szkół, szpitali i urzędów administracji publicznej;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawania ognisk epidemicznych;
• zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury, zwłaszcza transportu kolejowego i drogowego. Upały
mogą spowodować uszkodzenia nawierzchni dróg wykonanych z masy mineralno–bitumicznej i szlaków kolejowych (wypaczenia szyn) co w konsekwencji może doprowadzić do katastrof komunikacyjnych;
• wysokie temperatury będą sprzyjać powstawaniu przestrzennych pożarów lasów;
• upały wiosenne mogą spowodować duże straty w rolnictwie;
• zakłócenia w dostawach energii elektrycznej (uszkodzenia sieci spowodowane wysoką temperaturą).
Przeciążenie sieci elektroenergetycznych w związku z wykorzystywaniem urządzeń i systemów klimatyzacji i chłodzenia, zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejskich;
• przesuszenie gleby, obniżenie poziomu wód podziemnych i zmniejszenie przepływu wody w rzekach;
• susza w okresie wegetacji roślin wiosną, może spowodować duże straty w rolnictwie;
• wysuszenie ściółki leśnej zwiększa groźbę pożaru;
• wielkoobszarowe pożary lasów powodują olbrzymie straty materialne i katastrofę ekologiczną;
• niski poziom lustra wody w rzekach, do których odprowadza się ścieki może spowodować skażenie
wody;
• zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawanie ognisk epidemicznych.
• niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi, zwierząt;
• konieczność ewakuacji ludności oraz zwierząt;
• skażenie powietrza, konieczność ewakuacji ludzi z zagrożonych terenów;
• zniszczenie mienia znacznej wartości;
• możliwe zniszczenia a nawet degradacja środowiska naturalnego;
• ogromne straty w gospodarce leśnej;
• zniszczenia w infrastrukturze wytwarzania, przesyłu lub dystrybucji energii elektrycznej;
• utrudnienia w komunikacji lotniczej, drogowej i kolejowej.
31
Choć w Polsce taki kryzys jest mało prawdopodobny, to warto zdawać sobie sprawę z istnienia
takich kryzysów z uwagi na możliwość rozprzestrzeniania się jego negatywnych skutków na
państwa leżące w tym samym regionie, a szczególnie na kraje sąsiednie. Jest to zwykle spowodowane masowymi migracjami ludności z państw, gdzie występują kryzysy złożone. Takie
migracje mogą wywołać sytuacje kryzysowe szczególnie w rejonach przygranicznych.
1.3.3. Kryzysy złożone a katastrofy naturalne
Kryzysy złożone, a w szczególności konflikty zbrojne, długotrwałe wojny domowe, głębokie kryzysy gospodarcze wpływają na podatność na sytuacje kryzysowe wywołane
czynnikami naturalnymi (katastrofy naturalne). W takich krajach jak Afganistan, Somalia,
Sudan, Etiopia, Czad, Liberia, Angola, Mozambik, Sierra Leone i Kongo długie wojny, głód
i niemożność poradzenia sobie ze skutkami katastrof naturalnych wpływały na siebie wzajemnie. Powodowało to zarówno przedłużanie się konfliktów oraz kryzys humanitarny na
ogromną skalę. W takich przypadkach trudno powiedzieć czy konflikt jest przyczyną kryzysu humanitarnego czy to kryzys (np. głód) lub działanie ryzyka naturalnego (np. susza)
jest przyczyną przedłużającego się konfliktu.
Długie wojny domowe obniżają zdolności władz krajowych i lokalnych do zapobiegania
lub zmniejszania występowania ryzyk naturalnych. Istnieje szereg zależności między konfliktami a katastrofami naturalnymi21:
ÎÎ Przesiedlenia dużej liczby ludności podczas wojny i innych konfliktów może prowadzić do narażenia na nowe ryzyka (np. choroby, nieznane ryzyka w nowym środowisku wiejskim lub miejskim).
ÎÎ Grupy podatne społecznie w warunkach katastrofy naturalnej są często również
podatne na nadużycia (zranienia, śmierć, gwałty, przymuszanie do pracy) podczas
konfliktów.
ÎÎ Konflikt często odwraca uwagę krajowych i międzynarodowych zasobów finansowych i ludzkich, które mogłyby być użyte do zmniejszania ryzyka związanego z katastrofami naturalnymi.
ÎÎ Podczas konfliktu niszczona jest infrastruktura, co może spowodować niebezpieczeństwa naturalne (np. zniszczenia tam, wałów przeciwpowodziowych, systemów
irygacyjnych) lub utrudnienia w możliwości ostrzegania i ewakuacji podczas katastrofy (np. zaminowanie dróg).
ÎÎ Pomoc humanitarna w warunkach konfliktu jest utrudniona, co może powodować
braki w zaopatrzeniu w żywność i wodę.
Na podstawie: P. Blaikie et al., At Risk…, op. cit.
21
32
Powyższe zależności pokazują, że konflikty: 1) zwiększają narażenie na ryzyka naturalne,
2) podnoszą podatność na katastrofy, 3) wzmacniają negatywne skutki ryzyk naturalnych.
Z drugiej strony nieporadność władz państwowych w odtworzeniu struktur społecznych
po katastrofie może być przyczyną konfliktów wewnętrznych.
1.4. Epidemiologia sytuacji kryzysowych w Polsce i na świecie
Na świecie codziennie ludzie muszą zmagać się ze skutkami żywiołów, awarii technicznych lub konfliktów, które wywołują poważne kryzysy humanitarne. W Polsce, na szczęście, takie zdarzenia nie są zbyt częste, ale przynajmniej raz w roku również mamy do czynienia z sytuacją, którą można określić jako kryzysowa. Czy Polska (lub jej poszczególne
regiony) jest szczególnie narażona na dany typ sytuacji kryzysowych? Na jakiej podstawie
można ocenić zagrożenie?
1.4.1. Sytuacje kryzysowe spowodowane czynnikami naturalnymi
Przy analizowaniu możliwości wystąpienia katastrof naturalnych bierze się pod uwagę
narażenie na występowanie ryzyka, czyli przede wszystkim położenie geograficzne oraz
stopień przygotowania danej społeczności na poradzenie sobie z tym zagrożeniem. Na
podstawie różnych wskaźników można wyróżnić rejony szczególnie narażone na występowanie określonych ryzyk, tj. susza, cyklony, powodzie, rejony sejsmiczne itp.
Wskaźniki dotyczące zagrożeń oraz kraje najbardziej narażone na katastrofy
naturalne
Jednym z takich wskaźników jest DRI – Disaster Risk Index22 (wskaźnik podatności na
katastrofę), który polega na ocenie czynników wpływających na podatność na katastrofy naturalne i pozwala na porównania między krajami. Z uwagi na dostępność danych
wskaźnik dotyczy czterech ryzyk naturalnych tj. trzęsienia ziemi, cyklonów tropikalnych,
powodzi i suszy. Również ze względu na ograniczony dostęp do porównywalnych danych,
DRI opiera się głównie na danych uwzględniających śmiertelność spowodowaną katastrofą, przy czym dane te pochodzą z lat 1980-200023. Poza tym w raporcie uwzględniane są
inne czynniki społeczno-ekonomiczne i środowiskowe, które są skorelowane z poszczególnymi ryzykami i pozwalają ocenić możliwość powrotu do normalnego życia po katastrofie. Są to np. wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), stopień urbanizacji, produkt krajowy
brutto (GDP). Innymi danymi, na podstawie których obliczano wartości wskaźników była:
M. Pelling (red.), Reducing Disaster Risk…, op. cit.
Dane o liczbie ofiar śmiertelnych w poszczególnych latach, krajach i typach katastrof pochodzą z bazy EM-DAT tworzonej przez CRED.
22
23
33
średnia liczba katastrof w ciągu roku, liczba ofiar śmiertelnych w ciągu roku, średnia liczba
ofiar śmiertelnych na każdy milion mieszkańców, średnia liczba osób fizycznie narażona na
wystąpienie ryzyka naturalnego w ciągu roku, procent populacji fizycznie narażony na wystąpienie ryzyka naturalnego, podatność relatywna24. Na podstawie tych danych można
wyróżnić kraje, w których istnieją warunki (fizyczne, społeczne, ekonomiczne), w których
fizyczna i relatywna podatność jest największa, a także wnioskować, co jest przyczyną tych
warunków.
Wskaźnik DRI pokazuje, że krajami narażonymi na najwyższą śmiertelność spowodowaną katastrofami naturalnymi są kraje o niskim potencjale społeczno-ekonomicznym25.
Porównując państwa o najwyższym narażeniu na poszczególne ryzyka naturalne z mapą
występowania poszczególnych ryzyk wynika, że ryzyka występują na znacznie szerszym
obszarze niż wysoka podatność na katastrofy wyrażana liczbą ofiar śmiertelnych. Jest to
potwierdzenie zasadności wyodrębnienia samego ryzyka od katastrofy, gdyż samo wystąpienie ryzyka nie jest tożsame z powstaniem sytuacji kryzysowej.
Śmiertelność jest tylko jedną z wielu możliwych kategorii opisu podatności na katastrofy, inną są straty gospodarcze spowodowane wystąpieniem ryzyka naturalnego. W publikacji Natural Disaster Hotspots: A Global Risk Analysis analizowane jest
sześć typów ryzyk naturalnych z uwzględnieniem danych dotyczących śmiertelności oraz strat ekonomicznych26. W Azji Południowo-Wschodniej, Afryce Południowej
i Środkowej oraz Ameryce Środkowej są odnotowane największe straty w ludziach, rejony te są narażone również na straty gospodarcze. Natomiast wschodnia część Stanów
Zjednoczonych, znaczny obszar Europy ponosi niewielkie straty w ludziach, ale ponosi
znaczne straty ekonomiczne wyrażone w wartości bezwzględnej. Oczywiste jest, że
wpływają na to takie czynniki jak gęstość zaludnienia, stopień urbanizacji, wartość
zgromadzonych dóbr materialnych itp.
Najnowszym i najbardziej aktualnym indeksem do zobrazowania zagrożenia katastrofą naturalną jest World Risk Index27. Części składowe wskaźnika są pokazane na rysunku poniżej.
Podatność relatywna jest to stosunek liczby ofiar śmiertelnych do liczby osób narażonych fizycznie na wystąpienie
danego ryzyka. Na podstawie: M. Pelling (red.), Reducing Disaster Risk…, op. cit.; w raporcie znajduje się szczegółowy
opis metodologii wskaźników oraz źródła poszczególnych danych.
25
M.in. wyrażanym przez wskaźnik HDI.
26
M. Dilley et al., Natural Disaster Hotspots: A Global Risk Analysis, Synthesis Report, International Bank for Reconstruction
and Development/The World Bank and Columbia University, 2005, dostępny na stronie Center for International Earth
Science Information Network (CIESIN), Columbia University, http://sedac.ciesin.columbia.edu/hazards/hotspots/
synthesisreport.pdf, [05.12.2009].
27
Dokładny opis metodologii obliczania wskaźnika, branych pod uwagę danych, jest zamieszczony w: M. W. Beck et al., World Risk
Report 2012, Bündnis Entwicklung Hilft, 2013, dostępny na stronie http://www.ehs.unu.edu/file/get/10487.pdf, [18.02.2014].
24
34
Jest to wskaźnik biorący pod uwagę zarówno warunki fizyczne (czyli występowanie ryzyka
naturalnego, co jest uwarunkowane warunkami geograficznymi) jak również przygotowanie i zdolność ludności do walki ze skutkami tego zdarzenia.
Wskaźnik całościowy jest obliczany dla 173 krajów na podstawie dostępnych danych (wybrane przykłady danych w ostatniej kolumnie na rysunku). Najwyższy wskaźnik podatności na katastrofy mają takie kraje jak Vanuatu, Tonga, Filipiny, Gwatemala. Natomiast Polska
należy do grupy krajów o najniższym narażeniu – wskaźnik ten wynosi 3,53% (140 miejsce,
gdzie miejsca pierwsze oznaczają największe narażenie).
Na podstawie wskaźników oraz map można wyróżnić rejony, w których mieszkańcy są
najbardziej podatni na katastrofy związane z zagrożeniami ze strony natury. Są to: Azja
Południowo-Wschodnia (szczególnie południowo-wschodnia część Chin, część Indii,
Półwysep Indochiński), Japonia, Afryka Środkowo-Wschodnia (m.in. Sudan, Etiopia,
Somalia, Kenia, Tanzania, Mozambik), obszar Bliskiego Wschodu (m.in. Turcja, Iran, Irak,
Afganistan, republiki zakaukaskie, Pakistan), Ameryka Środkowa (Meksyk, Gwatemala,
Nikaragua). Natomiast pomimo dużego występowania takich zagrożeń na zachodnich wybrzeżach obu Ameryk oraz wybrzeżu wschodnim Ameryki Północnej, a także w Australii,
społeczeństwa zamieszkujące te obszary są mniej podatni na negatywne skutki ryzyk, dlatego rzadko mówi się w tych sytuacjach o katastrofach.
35
Rysunek 3. Czynniki składające się na World Risk Index
zdolności adaptacyjne
do nowych warunków
obszary i ludność narażone na wystąpienie
trzęsienia ziemi, silnych wiatrów, powodzi,
suszy, podwyższenie poziomu morza
liczba ludności w kraju narażona na
wystąpienie powyższych ryzyk
naturalnych
procent ludności bez dostępu
do sieci kanalizacyjnej
procent ludności
mieszkającej w slumsach
narażenie na negatywne
skutki katastrofy
procent ludności
niedożywionej
populacja żyjąca w skrajnym
ubóstwie (poniżej 1,25$ na dzień)
PKB per capita
WorldRiskIndex
Wskaźniki “Dobrego rządzenia”
liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców
zdolności do zminimalizowania
negatywnych skutków
liczba łóżek szpitalnych
na 10 tys. mieszkańców
liczba łóżek szpitalnych
na 10 tys. mieszkańców
ubezpieczenia prywatne
(bez ubezpieczeń na życie)
procent dorosłych potrafiących
czytać i pisać
procent kobiet
w parlamencie krajowym
źródła wody
zdolności adaptacyjne
do nowych warunków
ochrona bioróżnorodności
publicznej
wydatki na zdrowie
oczekiwana długość życia
Źródło: M. W. Beck et al., World Risk Report 2012, Bündnis Entwicklung Hilft, 2013
36
Występowanie katastrof naturalnych w Polsce
Choć Polska w porównaniu z innymi krajami na świecie jest w bardzo niskim stopniu zagrożona wystąpieniem katastrofy naturalnej, to jednak takie sytuacje się zdarzają i należy
przygotować się na ich wystąpienie. Do najbardziej prawdopodobnych i możliwych należą: pożary, powodzie i zatopienia, wichury, śnieżyce, gradobicie, upały. Poniższa tabela
przedstawia najczęściej występujące zagrożenia oraz okresy ich występowania, a także
spowodowany nimi stopień strat finansowych.
Tabela 2. Zagrożenia okresowe występujące w Polsce
Zagrożenie/miesiąc
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
powodzie roztopowe
powodzie roztopowo-opadowe
powodzie zatorowe
powodzie opadowe
powodzie sztormowe
osuwiska
wichury, huragany, halny, fen
trąby powietrzne
silne mrozy, zamiecie i zawieje śnieżne
pożary lasów
grypa
susza
halny
lawiny śnieżne
upał
zagrożenie przynoszące bardzo duże straty finansowe
zagrożenie przynoszące średnie straty finansowe
zagrożenie przynoszące duże straty finansowe
zagrożenie przynoszące małe straty finansowe
Źródło: „Zagrożenia okresowe występujące w Polsce. Aktualizacja”, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013.
Rejony28 najbardziej zagrożone wystąpieniem powodziami opadowymi to tereny pięciu
województw południowych: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego, w zlewniach następujących rzek: Odry od Małej Panwi do Nysy Kłodzkiej,
Odry od Kłodnicy do Małej Panwi, Odry od Olzy do Kłodnicy, Olzy, Sanu od Osławy do
Wiaru, Wisły od Soły do Skawy, Wisły do Przemszy (Mała Wisła), Nysy Kłodzkiej od Ścinawki
28
Opisy regionów pod względem poszczególnych zagrożeń na podstawie „Zagrożenia okresowe występujące w Polsce.
Aktualizacja”, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013.
37
do zbiornika Otmuchów, zlewni zbiornika Otmuchów – Nysy Kłodzkiej – zlewnia zbiornika Nysa, Nysy Kłodzkiej do Ścinawki, Wisłoki, Odry od ujścia Kaczawy do ujścia Baryczy
(bez Baryczy), Odry od ujścia Widawy do ujścia Kaczawy, Kaczawy, Bystrzycy, Bugu od ujścia Huczwy do ujścia Krzny (bez Krzny). Regionem o wysokim ryzyku wystąpienia nagłej
powodzi lokalnej (tzw. flash flood) jest obszar zlewni Małej Wisły, Białej, Soły i Wieprzówki
w Beskidach z miastami Bielsko-Biała i Andrychów. W przypadku powodzi miejskiej do
najbardziej zagrożonych miast należy Warszawa, Łódź i Poznań.
Najwięcej polskich osuwisk znajduje się w Karpatach – 95% wszystkich osuwisk (zarejestrowano tam ponad 8 500 osuwisk, w tym 2 970 niebezpiecznych dla obiektów budowlanych). Występują także sporadycznie na pojezierzach, w Sudetach i na ich przedpolu,
w Górach Świętokrzyskich, na Wyżynie Lubelskiej oraz na Roztoczu.
Według analiz prowadzonych w ramach projektu KLIMAT wykonanego w Instytucie
Meteorologii i Gospodarki Wodnej29, do rejonów kraju, o największym prawdopodobieństwie wystąpienia maksymalnych prędkości wiatru w porywach, należy wschodnia część
Pobrzeża Słowińskiego od Koszalina po Rozewie i Hel oraz północno-wschodnia część
Pojezierza Mazurskiego, szczególnie Suwalszczyzna, a także Beskid Śląski, Beskid Żywiecki,
Pogórze Śląskie, Beskid Mały, Gorce oraz Bieszczady. Wysokim prawdopodobieństwem
charakteryzuje się także obszar Mazowsza. Trąby powietrzne najczęściej pojawiają się
w rejonie Opola i wędrują poprzez Wyżynę Małopolską i Lubelską, obejmując szerokim
pasem o kierunku południowo/zachodnim – północno/wschodnim Wyżynę Kutnowską,
Mazowsze, rejon Podlasia i Pojezierza Mazurskiego aż po Suwalszczyznę. Wiatr halny występuje w rejonie Tatr, natomiast fen w rejonie Karkonoszy.
Jeśli chodzi o występowanie najniższych temperatur i związane z tym zagrożenia to najniższe średnie wartości temperatur w Polsce mają obszary górskie. W pozostałej części
kraju najchłodniejszy jest rejon północno-wschodni, a w szczególności region suwalski.
Według danych statystycznych za lata 1951-200030 w Polsce susze zdarzają się raz na 4-7 lat
i jest to zjawisko normalne. Susze atmosferyczne (spowodowana brakiem lub niedoborem
opadów) w latach 1951-2000 występowały najczęściej w następujących rejonach Polski:
ÎÎ Nizina Wielkopolska;
ÎÎ Pojezierze Wielkopolskie;
ÎÎ Nizina Śląska;
ÎÎ Przedgórze Sudeckie;
Wpływ zmian klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo (zmiany, skutki i sposoby ich ograniczania, wnioski dla
nauki, praktyki inżynierskiej i planowania gospodarczego), tom 3, Klęski żywiołowe a bezpieczeństwo wewnętrzne kraju,
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, 2012.
30
R. Farat, M. Kępińska-Kasprzak, Susze i ich monitoring w Polsce, www.proekologia.pl.
29
38
ÎÎ Nizina Mazowiecka;
ÎÎ Nizina Podlaska;
ÎÎ Pojezierze Mazurskie.
Susze hydrologiczne (czyli okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej przepływu
średniego) najczęściej obserwuje się na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej
(zwłaszcza zlewnie Wełny i Sarny), Nizinie Podlaskiej (zlewnia Pisy) oraz we wschodniej
części Wyżyny Lubelskiej.
Lawiny występują wyłącznie na obszarach górskich w pięciu województwach:
ÎÎ województwo podkarpackie (Bieszczady);
ÎÎ województwo małopolskie (na całym obszarze Tatr, Pieniny – rejon Dunajca);
ÎÎ województwo śląskie (Beskidy – północne stoki Babiej Góry, Pilsko);
ÎÎ województwo opolskie (Góry Opawskie);
ÎÎ województwo dolnośląskie (Karkonosze – 49 torów lawinowych).
Pozostałe zagrożenie takie jak upały, pożary, gradobicie czy śnieżyce występują na obszarze całego kraju.
Rysunek 4 przedstawia największe katastrofy, które wydarzyły się w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat.
Rysunek 4. Największe katastrofy w Polsce w ciągu ostatnich 20 lat
Jeden z największych pożarów
o charakterze klęski
ekologicznej miał miejsce
w okolicach Kuźni Raciborskiej
(woj. śląskie) w sierpniu 1992 roku.
Spłonęło ok. 10 tys. ha lasów
(również w województwie
opolskim),
2 tys. osób udzielono pomocy,
a 50 osób odwieziono do
szpitala. W wyniku pożaru
zginęły trzy osoby.
Lawina, która zeszła w
Tatrach w 2003 roku
porwała 13 osób,
z czego ośmiu nie
udało się uratować.
Uczestnikami
wycieczki byli
uczniowie Liceum
Ogólnokształcącego
w Tychach.
W 1997 r. tzw. powódź tysiąclecia uderzyła w
Niemcy, Austrię, Czechy, Słowację i Polskę
spowodowała śmierć 114 osób. W Polsce
zginęło 56 osób, a straty oszacowano na
ponad 3,5 miliarda dolarów. Ogromne
zniszczenia odnotowano m.in. we Wrocławiu,
Opolu i Kotlinie Kłodzkiej. W całej Polsce 7 tys.
osób straciło dach nad głową, a blisko 40 tys.
dorobek całego życia.
Najsilniejsza od kilkudziesięciu lat seria
trąb powietrznych przeszła w Polsce
w dniach 15-16 sierpnia 2008 roku.
Największe straty zanotowano
w województwach: opolskim,
mazowieckim i podlaskim. W ciągu
dwóch dni tornado zrywało dachy
i łamało drzewa. W wyniku uderzenia
śmierć poniosły dwie osoby.W całym
regionie częstochowskim bez prądu było
20 tys. mieszkańców, a zniszczonych
zostało w sumie 770 budynków.
Orkan Emma, który na
przełomie lutego i marca
2008 roku uderzył w
Austrię, Czechy, Niemcy i
Polskę zabił co najmniej 14
osób. W Polsce największe
straty wywołał w
Małopolsce, gdzie w ciągu
kilku dni straż pożarna
musiała interweniować
kilkaset razy.
Silna trąba powietrzna i wichury jakie
przeszły nad południowym
Mazowszem i w Łódzkiem w lipcu
2011 roku zniszczyły blisko tysiąc
budynków. Najbardziej ucierpiał
powiat przysuski, gdzie wichura
zerwała dachy z kilkunastu domów,
przewracała drzewa, zrywała linie
energetyczne. Mocno ucierpieli też
plantatorzy papryki, bo nawałnica
zniszczyła ponad dwa tysiące
foliowych tuneli i upraw.
Ulewne deszcze, które nawiedziły Europę Środkową w maju
2010 roku, doprowadziły do ogromnych podtopień na
terenie całej Polski. Najgorzej było w Małopolsce,
Podkarpaciu i w Świętokrzyskiem, gdzie podtopienia
zanotowano w praktycznie każdej miejscowości. W walkę ze
skutkami powodzi zaangażowano wojsko, które przez cały
miesiąc pracowało na terenie 14 województw.Na południu
Polski uaktywniło ponad 1300 osuwisk. W ich wyniku
uszkodzono ponad 1000 domów, a około 500 osób zostało
przymusowo przesiedlonych. Najgorzej było w gminie
Lancokorona, powiatach limanowskim i nowosądeckim,
gdzie zanotowano ponad 100 osuwisk.
Opracowanie własne
39
1.4.2. Sytuacje kryzysowe spowodowane działaniami człowieka
Sytuacje kryzysowe wywoływane działaniami człowieka mają tak różnorodnych charakter oraz przyczyny, że bardzo trudno oszacować stopień zagrożenia dla poszczególnych
krajów lub regionów. Nie można również wyróżnić okresów zwiększonego zagrożenia.
Dostępne są jedynie osobne raporty na temat poszczególnych zagrożeń31.
Warto przypomnieć, jakie zdarzenia miały miejsce na przestrzeni ostatnich lat, które uznane zostały za awarie techniczne, co przedstawia tabela 3.
Polska nie należy do państw bezpośrednio zagrożonych atakami terrorystycznymi oraz
kryzysami spowodowanymi sytuacją gospodarczą lub polityczną. Nawet kryzys gospodarczy, który rozpoczął się na świecie w 2008 r. nie miał poważniejszych skutków w naszym
państwie, tj. takich, które wymagałyby specjalnych środków zaradczych.
Obecnie jedynym potencjalnym zagrożeniem jest sytuacja na Ukrainie, gdzie pisząc te
słowa (18 lutego 2014 r.) słyszę o początkach wojny domowej (próby zlikwidowania obozu sił opozycyjnych przez milicję przyniosły 30 ofiar śmiertelnych). Nawet jeśli sytuacja
na Ukrainie się ustabilizuje, to musimy pamiętać, że sąsiadem Polski jest jeszcze Białoruś,
w której ciągle próby demokratyzacji życia są szybko tłumione.
Przy próbie oceny zagrożenia wystąpienia sytuacji kryzysowej należy mieć na uwadze nie
tylko położenie geograficzne danego regionu (dla którego oceniane jest dane zagrożenie), ale również jego położenie geopolityczne. W obecnych czasach wpływ na powstawanie sytuacji kryzysowych mają procesy społeczne o zasięgu globalnym, tj. urbanizacja,
migracje pomiędzy wsią i miastem, regionalne nierówności społeczne. Poza tym są to
procesy zachodzące w społeczeństwie i w gospodarce światowej, których skutkiem jest
alokacja i dystrybucja zasobów wśród różnych grup społecznych, co również wpływa na
podatność na katastrofy.
Np. Raporty GUNB na temat katastrof budowlanych w latach od 1995–2009, materiały konferencyjne, „Awarie budowlane”, Międzyzdroje, Wydawnictwo Uczelniane, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Szczecin,
1996–2011; Główny Inspektor Ochrony Środowiska. Raport o występowaniu zdarzeń o znamionach poważnej awarii
w 2012 r., Warszawa, lipiec 2013 r.
31
40
Tabela 3. Awarie techniczne w Polsce
POŻARY BUDYNKÓW
• Pożar hotelu socjalnego w Kamieniu Pomorskim (13 kwietnia 2009 r.); w wyniku pożaru zginęły 23 osoby,
a 21 zostało rannych; przyczyną byto zwarcie w instalacji elektrycznej.
KATASTROFY KOLEJOWE
• Katastrofa kolejowa pod Szczekocinami dwóch pociągów w pobliżu miejscowości Chałupki (3 marca
2012 r.); w wypadku zginęło 16 osób a 57 zostało rannych.
KATASTROFY DROGOWE
• Katastrofa autobusu w Gdańsku (2 maja 1994 r.); w wypadku zginęły 32 osoby, a 43 zostało rannych.
• Zderzenie autobusu z ciężarówką pod Nowym Miastem nad Pilicą (12 października 2010 r.), w którym zginęło 18 osób, a jedna została ranna.
• Katastrofa autobusu pod Jeżewem (30 września 2005 r.) -13 ofiar śmiertelnych.
KATASTROFY LOTNICZE
• Katastrofa samolotu prezydenckiego (10 kwietnia 2010 r.), zginęło 98 osób;
• Katastrofa samolotu w Lesie Kabackim (9 maja 1987 r.), zginęło 183 osoby.
KATASTROFY BUDOWLANE
• Katastrofa budowlana na terenie Międzynarodowych Targów Katowickich (28 stycznia 2006 r.),
w której zginęło 65 osób, a 170 zostało rannych.
AWARIE INSTALACJI GAZOWYCH
• Wybuch gazu w Gdańsku (17 kwietnia 1995 r.) - 22 osoby zginęły, 12- zostało rannych; budynek został
wysadzony w powietrze - 49 osób straciło dach nad głową.
• Wybuch gazu i pożar w Jankowie Przygodzkim (14 listopada 2013 r.) spłonęło 10 budynków mieszkalnych oraz 2 budynki gospodarcze, 2 osoby zginęły a 13 zostało rannych.
Opracowanie własne
41
Zapamiętaj
• S ytuacja kryzysowa powstaje, gdy wystąpi zdarzenie powodujące znaczne zniszczenia i ludność nim
dotknięta nie jest w stanie poradzić sobie za pomocą własnych zasobów. Jest to często sytuacja nieprzewidywalna, o charakterze gwałtownym.
• Sytuacja kryzysowa jest złożonym procesem i powstaje w wyniku działania różnorodnych czynników.
• K luczowe dla wystąpienia sytuacji kryzysowej jest nie tylko wystąpienie danego zagrożenia (np. osuwanie się ziemi), ale też brak silnych sieci społecznych (np. rodzinnych, sąsiedzkich, małych wspólnot),
brak zdolności ludzi do poradzenia sobie z daną sytuacją (np. brak środków finansowych na odbudowę
domu) oraz brak systemu prawno-instytucjonalny, który zapobiega powstawaniu sytuacji kryzysowych
(np. brak obowiązkowych ubezpieczeń na wypadek osuwisk, brak systemu monitorowania i ostrzegania) lub wspomagającego ofiary sytuacji kryzysowej (np. brak przygotowanych pracowników instytucji
udzielających pomocy w przypadku wystąpienia danego zagrożenia).
• C
hoć w Polsce sytuacje kryzysowe zdarzają się stosunkowo rzadko i mają charakter lokalny lub regionalny, warto opracować sposób postępowania w takich sytuacjach, gdyż jest to jeden z czynników minimalizujących ich negatywne skutki.
Pytania i zadania kontrolne
• P
rzypomnij sobie czy w okresie ostatnich 10 lat w twojej gminie zaistniała sytuacja, którą można określić
jako sytuacja kryzysowa.
• Wymień 5 czynników zwiększających podatność na sytuacje kryzysowe.
• Oceń jakie zagrożenia naturalne mogą wystąpić w regionie, w którym mieszkasz.
Literatura
• „ Zagrożenia okresowe występujące w Polsce. Aktualizacja", Rządowe Centrum Bezpieczeństwa, Warszawa 2013.
• W
. Beck et al., WorldRiskReport 2012, Bundnis Entwicklung Hilft, 2013; dostępny na stronie
http://www.ehs.unu.edu/file/get/10487.pdf, 18.02.2014.
2. CHARAKTERYSTYKA OSÓB
DOŚWIADCZAJĄCYCH SYTUACJI
KRYZYSOWYCH
2.1. G
rupy szczególnie narażone na wystąpienie i negatywne
skutki sytuacji kryzysowej
Wydaje się, że w obliczu katastrofy naturalnej, poważnej katastrofy technicznej lub kryzysu
polityczno-społecznego wszyscy, którzy znajdą się w jego zasięgu są w równym stopniu
narażeni na jego skutki. Oczywiście jest w tym sporo prawdy, jednak są pewne czynniki,
które powodują, że niektóre osoby i grupy społeczne są narażone bardziej.
2.1.1. Podatność na sytuacje kryzysowe
Ważnym pojęciem pozwalającym lepiej zrozumieć istotę sytuacji kryzysowych jest podatność na sytuacje kryzysowe (vulnerable to disasters). Określenie to oznacza istnienie warunków powodujących, że w danych rejonach takie sytuacje zdarzają się częściej i mają
negatywne skutki. Ten pogląd może wydawać się oczywisty przy rozpatrywaniu katastrof
naturalnych, lecz również ma zastosowanie do katastrof spowodowanych działaniami
człowieka, w szczególności w przypadku kryzysów złożonych.
Jedna z popularniejszych definicji podatności, określa ją jako: „cechy osoby lub grupy
oraz ich sytuacji, które wpływają na ich zdolności przewidywania, zapobiegania, radzenia [w sytuacji zagrożenia] i odradzania się po skutkach wystąpienia naturalnego
ryzyka”32. Można ją również opisać jako kombinację różnych czynników, które wpływają na stopień zagrożenia życia ludzkiego i jego mienia spowodowane zdarzeniami
w środowisku naturalnym i społecznym. W związku z tym, że różne czynniki w różnym
stopniu występują na różnych terenach, a także mają inny stopień oddziaływania na
P. Blaikie, T. Cannon, I. Davis, B. Wisner, At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability and Disasters, Routledge, Londyn
2004, s. 11.
32
43
grupy ludności, można mówić o różnym stopniu narażenia. Podatność to też „warunki
i procesy wynikające z czynników fizycznych, społecznych, ekonomicznych i środowiskowych, które determinują prawdopodobieństwo i skalę zniszczeń spowodowanych
danym ryzykiem”33. Dlatego na podatność poszczególnych grup na katastrofę składają się: system ekonomiczny i społeczny oraz istniejąca infrastruktura i środowisko
naturalne.
W pojęciu podatność na katastrofę jest odniesienie do czasu, czyli skutki zagrożeń są brane pod uwagę nie tylko wtedy, gdy się wydarzą, ale w odniesieniu do czasu przyszłego.
Poza tym w pojęciu „podatność” można kłaść nacisk na różne jego elementy. Jak wynika
z przeglądu definicji i publikacji są trzy główne nurty ujmowania tego pojęcia:
1.
2.
3.
Zwrócenie większej uwagi na „zdolności” ludzi do chronienia się przed skutkami katastrof niż na „podatność” na te skutki.
Używanie podatności jako wartości mierzalnej oraz narzędzia do planowania i kształtowania polityki zapobiegania katastrofom; jest to podejście szczególnie rozwijane
przez organizacje międzynarodowe np. UNDP.
Podkreślanie wpływu czynników kulturowych, psychospołecznych i odczuć subiektywnych związanych z katastrofą.
Tak więc można mówić o dwóch rodzajach podatności: na katastrofę oraz na ryzyko.
W pierwszym przypadku będzie odnosiło się do cech społeczno-ekonomicznych danej
społeczności, a w drugim przypadku do środowiska, w którym żyje.
Rysunek 5. przedstawia kontekst, w którym ludzie przeżywają swoje życie oraz zdarzające
się sytuacje kryzysowe. Obrazuje podejście holistyczne do środowiska człowieka z wieloma poziomami, które z jednej strony mogą być niszczone przez dane zdarzenie, a z drugiej
strony wielość tych poziomów daje wiele możliwości interwencji w sytuacji kryzysowej
i oddziaływania na różnych poziomach.
Cechy osobiste, rodzina i społeczność, w której żyjemy oraz większa społeczność (tzw. kulturowa – w przypadku Polski to kultura zachodnioeuropejska) to również płaszczyzny, na
których kształtują się czynniki podatności na katastrofę. Według tego podejścia czynniki,
które zwiększają podatność na katastrofę (czynniki ryzyka) to:
M. Pelling (red.), Reducing Disaster Risk, A Challenge for Development, New York: United Development Nation
Programme, Bureau for Crisis Prevention and Recovery, 2004, dostępny na stronie United Development Nation
Programme, http://www.undp.org/cpr/whats_new/rdr_english.pdf, [29.09.2009], s. 136.
33
44
Charakterystyka osób doświadczających sytuacji kryzysowych
Rysunek 5. Człowiek w podejściu ekologii społecznej
Rozwój fizyczny
ństwo kulturo
łecze
we
Spo
społeczność
rodzina
Rozwój spo
i ekonom ł
osoba
fizyczny
ój
zny
ec zny Rozw
ic
p oR o z w ó j z y
i j ęzzn a w cw y
yko
Źródło: M. Bragin, Człowiek w podejściu ekologii społecznej, Clinical Social Work in Situations of Disaster and
Terrorism, Sage Publications, 2011.
ÎÎ ubóstwo,
ÎÎ przynależność do grup społecznie wykluczonych,
ÎÎ wcześniejsze występowanie fizycznych lub psychicznych chorób lub
niepełnosprawności,
ÎÎ przebywanie w placówkach tj. więzienia, domy dziecka, szpitale,
ÎÎ brak więzów rodzinnych lub społecznych,
ÎÎ wcześniejsze doświadczenia związane z przemocą, gwałtem, niebezpieczeństwami,
ÎÎ trudności w adaptacji do nowych warunków oraz trudności emocjonalne w radzeniu
sobie w sytuacjach niepewnych.
Natomiast czynniki, które zmniejszają narażenie na sytuacje kryzysowe to:
ÎÎ bliskie relacje interpersonalne,
ÎÎ poczucie własnej wartości (jako osoba lub jako członek społeczności),
ÎÎ poczucie własnej skuteczności,
ÎÎ więzy ze społecznością i kulturą, w której się żyje bez względu czy jest to społeczność
pochodzenia czy wyboru,
45
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
zdolność do myślenia elastycznego i kreatywnego,
możliwość dostępu do potrzebnych zasobów,
głęboka wiara (religijna lub przekonania polityczne),
altruizm.
Poniżej zostały szczegółowiej opisane niektóre z wymienionych czynników, na podstawie
których można wyróżnić grupy szczególnie narażone na wystąpienie sytuacji kryzysowej.
2.1.2. Niski status społeczny jako czynnik zwiększający stopień podatności
na sytuacje kryzysowe
W literaturze dotyczącej różnych aspektów sytuacji kryzysowych, często wskazuje się, że
największy wpływ na podatność na katastrofy ma status społeczny osób (i grup), które są
narażone na działanie ryzyka. Wśród najważniejszych czynników społecznych wpływających na podatność są klasa, kasta, narodowość, płeć, niepełnosprawność i stan zdrowia,
wiek (określający status społeczny danej jednostki), a także sieć społeczna34. Np. ludzie
o wysokim statusie majątkowym, którzy mają dostęp do informacji (np. o zbliżającej się
powodzi), środki finansowe, narzędzia (pozwalające na ucieczkę lub schronienie się) i sieć
społeczną do uruchomienia zasobów zewnętrznych (wezwanie pomocy lub istniejące
procedury postępowania w sytuacji zagrożenia) są mniej podatni na negatywne skutki
ryzyka i mogą uniknąć katastrofy. Ich straty w wymiarze materialnym są zazwyczaj większe
niż ludzi uboższych, ale mają większe szanse, aby szybciej odnowić swoje zasoby, majątek.
Niski status społeczny wiąże się również z biedą, co w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej oznacza, że osoby biedne mają mniej szans na „podniesienie się” po takiej sytuacji.
Np. jest bardziej prawdopodobne, że nie mają ubezpieczonych domów lub gospodarstw,
co pozwoliłoby na odbudowanie ich domów. W związku z tym, że mają niskie dochody
(lub w ogóle ich nie mają) nie są w stanie spłacać ewentualnych kredytów zaciąganych na
odbudowę domów35. Poza tym związany z niskim statusem materialnym zły stan zdrowia
(długotrwałe choroby, niepełnosprawność) ulega dalszemu pogorszeniu, w wyniki przeżycia ogromnego stresu w czasie np. powodzi, co może skutkować tym, że nawet aktywna
dotąd osoba będzie wymagała leczenia i rehabilitacji oraz stanie się niezdolna do pracy.
Przy dostępie do tak określonych zasobów ważne są stosunki społeczne, które określają
przepływ dóbr i pieniędzy (kto ma dostęp do zasobów), oraz strukturę dominacji, czyli
relacje zachodzące pomiędzy różnymi grupami. Najmniej zasobów lub utrudniony dostęp
P. Blaikie et al., At Risk: Natural Hazards, op. cit.
M. J. Zakour, E.B. Harrell, Access to Disaster Services: Social Work Interventions for Vulnerable Populations, „Journal of Social
Service Research”, 30(2), s. 27-54.
34
35
46
do zasobów posiadają w szczególności grupy marginalizowane lub te, które znajdują się
w środowiskowo „marginalnych” warunkach (osiedlach oddalonych od miasta, odizolowanych, na terenach zagrożonych powodziami). Ludzie, którzy mają niewystarczające
i niedające pewności bytu zasoby, zachowują się w sposób, który podwyższa ich stopień
podatności na sytuacje kryzysowe. Przykładowo jest to podejmowanie działalności zarobkowej w miejscach lub warunkach niebezpiecznych lub narażanie swego życia i zdrowia
poprzez popadanie w nałogi, co również obniża sprawność (działania i myślenia) w przypadku wystąpienia zagrożenia. Inna kwestia to walka tych grup ludzi o bardziej bezpieczne
warunki mieszkaniowe czy pracy. Zwykle są to grupy, których potrzeby są mniejszym priorytetem w interwencjach rządu w celu zmniejszenia występowania zagrożeń, a słabość
członków tych grup powoduje, że nie stanowią one silnej grupy interesu, która mogłaby
walczyć o poprawę swoich warunków życiowych. Przykładem mogą tu być zaniedbania
w ocenie zagrożenia oraz pracach remontowych w budynkach komunalnych, co było jedną z przyczyn tragicznego w skutkach pożaru bloku socjalnego w Kamieniu Pomorskim.
Izolacja w sensie fizycznym (osiedla komunalne lub schroniska dla bezdomnych na
obrzeżach miast bez dobrej infrastruktury drogowej) i społecznym (brak więzi społecznych pomiędzy poszczególnymi grupami, np. pomiędzy Romami a pozostałymi mieszkańcami) również mogą powodować trudności w przekazywaniu informacji o niebezpieczeństwie, co może utrudniać podjęcie decyzji o ewakuacji, a także otrzymania pomocy
instytucjonalnej.
2.1.3. Zdolności adaptacyjne związane z wystąpieniem sytuacji kryzysowych
Innym czynnikiem mającym wpływ na podatność na katastrofy są „zdolności”, czyli możliwości społeczeństwa w zapobieganiu niszczycielskim skutkom katastrofy i możliwości
szybkiego odbudowania normalnego życia po wystąpieniu katastrofy. Na zdolności adaptacyjne składają się zarówno przystosowanie do niekorzystnych warunków, jak i podejmowane działania prewencyjne i istniejące systemy zarządzania kryzysowego.
Zdolność minimalizowania skutków ryzyk naturalnych wynika z tradycji kulturowej, która
nie tylko podpowiada sposoby zachowań, swoiste modelowe reakcje w sytuacjach tragicznych, ale jednocześnie pomaga odpowiedzieć na pytanie „dlaczego?” coś takiego się
zdarzyło (np. kara boska za grzechy, przepowiednia)36. Naturalnym stanem w takich sytuacjach jest poczucie bezradności, które wynika z braku kontroli i wpływu na tego typu
zdarzenia, co wiąże się z ich nieprzewidywalnością i przypadkowością. „Powstanie tego
stanu powoduje, że człowiek w trakcie działania jest skłonny opierać się przede wszystkim
Por. J. Hajduk-Nijakowska, Żywioł i kultura, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.
36
47
na starych, sprawdzonych wzorach, a więc na zespole uprzednio utworzonych, rutynowych, schematycznych sposobów myślenia i sterowania zachowaniem. Istotą tego stanu
jest bowiem unikanie wysiłku poznawczego, a więc brak skłonności do poznawczego angażowania się w stojące przed nim zadania”37. Potwierdzają to badania socjologów: Iana
Burtona, Roberta Katesa i Gilberta White’a, którzy analizując zachowania społeczne w sytuacji naturalnych zagrożeń w oparciu o materiał empiryczny pochodzący z całego świata,
wyróżnili cztery podstawowe wzory zachowań38:
1. zaprzeczanie istnieniu zagrożenia, ignorowanie ewentualnych strat (w przypadku,
gdy zdarzenie rzadko występuje na danym terenie, mieszkańcy nie uświadamiają sobie istoty zagrożenia);
2. liczenie się z możliwością nadejścia katastrofy i akceptowanie ewentualnych strat,
czemu towarzyszy pasywność (mieszkańcy nawet jeśli doświadczyli w niedalekiej
przeszłości podobnej katastrofy nie są w stanie podjąć działań zapobiegawczych);
3. przygotowanie się do nadejścia kataklizmu, działania w celu zredukowania strat;
4. radykalna zmiana warunków życia pod wypływem powtarzających się kataklizmów
(zmiana miejsca zamieszkania lub sposobu życia).
Każdy z wyróżnionych wzorów zachowań zależy od częstotliwości występowania
kataklizmu.
Częstotliwość występowania danego ryzyka zwiększa zdolności adaptacyjne.
Pierwszy wzór zachowania, czyli zaprzeczanie istnieniu zagrożenia występuje w przypadkach, kiedy dane ryzyko jeszcze nie wystąpiło na danym terenie lub wystąpiło na tyle
dawno, że nie istnieje w powszechnej świadomości. Przykładem może tu być tsunami
w rejonie Oceanu Indyjskiego w 2004 r., które było zaskoczeniem dla miejscowej ludności
oraz turystów. Polskim przykładem jest powódź w 1997 r. W takiej sytuacji ludność przebywająca na danym terenie nie jest w stanie przygotować się do tego wydarzenia i w takich
sytuacjach ginie najwięcej ludzi.
Drugi wzór zachowania można zaobserwować np. w rejonach Afryki nawiedzanych okresowo przez susze, np. Somalia, Czad. W związku z położeniem w rejonie subsaharyjskim
okresy suszy zdarzają się często i zawsze są związane ze zmniejszonymi plonami lub ich
brakiem, co powoduje głód na masową skalę. Jednak miejscowa ludność nie jest w stanie poradzić sobie z tym problemem, a z drugiej strony konflikty międzyplemienne
G. Sędek, Jak ludzie radzą sobie z sytuacjami, na które nie ma rady?, [w:] M. Kofa, T. Szustrowa (red.), Złudzenia, które
pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1991.
38
I. Burton, R. Kates, G. White, The Environment as a Hazard, The Guilford Press, New York-London, 1993.
37
48
(m.in. o dostęp do wody lub pastwisk, na których można wypasać bydło) uniemożliwiają
tworzenie systemowych rozwiązań, czyli np. budowę sieci irygacyjnych.
Podejmowanie działań w celu zredukowania strat w przypadku wystąpienia ryzyka
można obserwować na terenach, gdzie dane ryzyko występuje często i jest niemożliwe do uniknięcia. Jako przykład można podać systemy budownictwa przeciwpowodziowego (np. wały przeciwpowodziowe, zbiorniki retencyjne, budynki na palach),
a także sposoby zabezpieczeń, czyli istniejące systemy wczesnego ostrzegania i monitorowania zjawiska oraz istniejące systemy zarządzania kryzysowego. Polska po powtarzających się okresach powodzi jest obecnie w fazie takich przygotowań i rozwoju
systemów zarządzania kryzysowego. Wydaje się, że taki system dobrze funkcjonuje
w Holandii, której 50% terenów jest zagrożonych zalaniem39. Z kolei w Japonii wypracowano systemy budownictwa, które są odporne na wstrząsy, co powoduje, że
pomimo częstych trzęsień ziemi stosunkowo mało jest ofiar śmiertelnych. Poza tym
przystosowanie to objęło również wyposażenia mieszkań (minimalizm w urządzaniu
mieszkań, niskie meble).
Przykładem czwartego z możliwych sposobów reagowania na zagrożenia jest przesiedlenie lub ucieczka z zagrożonego miejsca. Dotyczy to zarówno ryzyk naturalnych,
np. opuszczenie terenów zagrożonych wybuchem wulkanu, jak również konfliktów zbrojnych. Szczególnie w przypadku tego drugiego ryzyka wiele ludzi postrzega to jako jedyny
możliwy sposób ochrony własnego życia i życia najbliższej rodziny. Jest to główną przyczyną masowego uchodźctwa z terenów objętych walkami (np. uchodźcy i wewnętrzni
przesiedleńcy z Syrii), co jest dużym wyzwaniem dla organizacji humanitarnych.
Zastosowanie danej strategii jest w dużym stopniu uzależnione od częstości występowania danego ryzyka, ale możliwość zastosowania środków zapobiegawczych zależy też
od zasobów umożliwiających wdrożenie nowoczesnych technologii w budownictwie lub
systemów ostrzegających.
2.1.4. Przygotowanie władz lokalnych do zarządzania sytuacją kryzysową
Na poziomie społeczności najważniejszym czynnikiem zwiększającym narażenie na wystąpienie sytuacji kryzysowej jest niski poziom funkcjonowania władz lokalnych oraz ich
przygotowania do takich sytuacji kryzysowych. Trudniej będzie przeżyć katastrofę w społeczności, w której nie ma lub istnieje niewiele instytucji (choćby społecznych, nie tylko
Por. K. Pilarczyk, Ochrona przeciwpowodziowa w Holandii, materiały z seminarium „Nowe podejścia do zagadnień
ochrony przeciwpowodziowej”, Gdańsk, 21-22 października 2004, tekst dostępny na stronie Biblioteki Cyfrowej
Politechniki Warszawskiej: http://bcpw.bg.pw.edu.pl/Content/221/ Ochronaprzeciwpowodziowa.pdf, [30.09.2008].
39
49
państwowych), które mogłyby udzielić pomocy w sytuacjach kryzysowych, a dodatkowo
one same oraz ich programy są źle zarządzane. Brak sieci instytucji i organizacji pomocowych utrudnia również pomoc w odbudowie po katastrofie, gdyż nawet jeśli dana pomoc
jest udzielana z zewnątrz (np. żywność, chemia gospodarcza), brak dokładnego rozeznania w lokalnej społeczności, nie ma odpowiednich osób i struktur do jej sprawnego rozdzielania. Więcej informacji o odpowiednim przygotowaniu władz i instytucji lokalnych
znajduje się w rozdziale poświęconym zarządzaniu kryzysowemu.
2.1.5. Kategorie grup szczególnie narażonych na sytuacje kryzysowe
Na podstawie wyżej wymienionych czynników zwiększających podatność na wystąpienie
i ponoszenie negatywnych skutków sytuacji kryzysowych można powiedzieć, że najbardziej narażone są grupy osób o niskim statusie społecznym z małymi doświadczeniami,
a tym samym zdolnościami adaptacyjnymi oraz zamieszkujący gminy, ze słabymi władzami lokalnymi (zwłaszcza w obszarze zarządzania kryzysowego).
Poniżej wyszczególnione są grupy podatne na sytuacje kryzysowe wraz z ich krótką charakterystyką oraz wyjaśnieniem przyczyn ich podatności40. Zidentyfikowanie tych grup
w społecznościach pozwoli na lepsze przygotowanie się do udzielenia im pomocy w przypadku wystąpienia któregoś z zagrożeń, co pozwoli zminimalizować jego skutki, a nawet
zapobiec powstaniu kryzysu.
Dzieci
Dzieci, w szczególności te najmniejsze (do 6. roku życia) są całkowicie zależne od osób
dorosłych i nie są w stanie same poradzić sobie w sytuacji zagrożenia. Czynniki szczególnie stresogenne to rozdzielenie z rodzicami lub innymi opiekunami, utrata lub zniszczenia
domu, miejsca i rzeczy, do których dziecko było przywiązane. To również na dzieciach
sytuacje kryzysowe zostawiają piętno, które może decydować o ich przyszłym życiu.
Osoby starsze
Osoby powyżej 70. roku życia, podobnie jak najmniejsze dzieci, są w dużym stopniu zależne od innych osób, głównie z uwagi na ograniczenie swojej sprawności fizycznej, a czasami też psychicznej. Osoby starsze w obliczu zagrożenia życia często prezentują postawę
bierną wyrażającą się słowami „zostawcie mnie, jestem stary, nie chcę robić kłopotu”, „chcę
umrzeć w swoim domu”, co utrudnia udzielanie pomocy.
Na podstawie: D. J. De Wolfe, Field Manual for Mental Health Human Services Workers in Major Disasters, Center for
Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration, dostępny na stronie: http://
www.samhsa.gov/dtac/FederalResource/Response/3-Field_Manual_MH_Workers.pdf. [16.03.2014].
40
50
Mniejszości narodowe, grupy etniczne
Grupy etniczne i mniejszości narodowe mają często niższy status społeczny, co może
się przejawiać w osadnictwie na terenach lub w mieszkaniach bardziej narażonych na
wystąpienie ryzk (np. nielegalni imigranci, Romowie). Poza tym są zwykle w gorszym
położeniu niż reszta społeczeństwa ze względu na niewystarczające zasoby materialne oraz słabe więzi społeczne z otoczeniem (np. ubóstwo wśród Romów oraz brak
kontaktów z sąsiadami). Dodatkowe bariery to język (słaba lub brak znajomości języka
polskiego), podejrzliwość wobec programów i pomocy oferowanych przez instytucje
publiczne oraz bariery kulturowe (np. Czeczeni niechcący przyjmować pomocy od
kobiet).
Osoby chore psychicznie
Osoby, które mają ograniczony kontakt z rzeczywistością lub błędnie spostrzegają to, co
się dzieje wokół nich, mogą nie rozumieć powagi sytuacji kryzysowej i nie wykonywać poleceń poszczególnych służb (np. odmowa ewakuacji) oraz powodować inne utrudnienia
w prowadzeniu akcji ratowniczych oraz pomocowych. Z drugiej strony osoby te w sytuacji
zagrożenia mogą prezentować heroiczne postawy (takie, jakie można zauważyć wśród
innych członków społeczności).
Osoby przebywające w placówkach opiekuńczych
Osoby, które przebywają w zbiorowych instytucjach opiekuńczych, takich jak domy
pomocy społecznej, domy dziecka, zakłady opiekuńczo-lecznicze, szpitale, zakłady zamknięte (i wiele innych), bardzo szybko mogą wpaść w złość, panikę i frustracje spowodowaną całkowitą lub znaczną zależnością od innych osób (personelu placówki)
oraz swoimi ograniczeniami w poruszaniu się. Ewakuacja lub przemieszczenie osób
z poważnymi problemami zdrowotnymi może mieć poważne skutki. Zmiana otoczenia, środowiska, opiekunów oraz codziennej rutyny jest zwykle dla takich osób bardzo
stresującym przeżyciem.
Pracownicy służb ratowniczych i społecznych
Pracownicy różnych służb ratowniczych (straż pożarna, służba zdrowia, policja,
wojsko) oraz różnych instytucji pomocowych (pracownicy socjalni, wolontariusze,
personel placówek opiekuńczych, psycholodzy itp.), władze i urzędnicy lokalnych
urzędów podczas sytuacji kryzysowych muszą być w ciągłej gotowości i wykonywać swoje obowiązki, aby zaspokajać potrzeby społeczności. W zależności od
sytuacji mogą być świadkami ludzkich tragedii, takich jak śmierć, poważne uszkodzenia ciała, a także są osobami, wobec których osoby poszkodowane kierują swoje pretensje, żale, niejednokrotnie obwiniając ich za powstałą sytuację. Po wielu
51
godzinach (lub dniach) wytężonej pracy osoby pomagające mogą odczuwać fizyczne zmęczenia, stres, mogą być zirytowani, depresyjni, nieproduktywni oraz
mieć trudności z koncentracją i podejmowaniem decyzji. Dodatkowo tzw. „pomagacze” sami mogą doświadczyć bezpośrednich skutków występującego zjawiska
(np. mogą stracić dom, członka rodziny) lub ktoś z ich najbliższego otoczenia może
ponieść szkody (członkowie najbliższej rodziny, sąsiedzi itp.), w takich sytuacjach
pracownicy mogą mieć dylematy komu udzielać pomocy.
2.2. M
aterialne, społeczne i psychologiczne konsekwencje
sytuacji kryzysowej
Wystąpienie zagrożenia prowadzi do sytuacji kryzysowej głównie ze względu na skutki
jakie ze sobą niesie. Skutki te są różnorodne i zależą od danego zdarzenia i jego intensywności. Lista skutków dla poszczególnych i najbardziej prawdopodobnych zagrożeń
występujących w Polsce znajduje się w tabeli nr 1. Inne konsekwencje przynosi powódź
(np. zalane domy, zniszczone drogi), a inne katastrofa lotnicza (przede wszystkim śmierć
ludzi, zniszczenia w miejscu, w którym katastrofa miała miejsce), ale generalnie wiele zdarzeń niesie ze sobą podobne zagrożenia, które można pogrupować w cztery kategorie:
materialne, społeczne, zdrowotne i psychologiczne.
Każda osoba, która przeżyła sytuację kryzysową lub nawet tylko brała udział w akcji pomocniczej doświadcza pewnej straty oraz przeżyć, które na trwałe zapisują się w jej pamięci. Pracując z ludźmi z takimi przeżyciami warto sobie zdawać sprawę czego doświadczyli
oraz jakie to ma konsekwencje.
2.2.1. Straty materialne
Z relacji medialnych przedstawiających sytuacje kryzysowe najbardziej w pamięci zostają obrazki, na których widać ogromne zniszczenia: budynków, dróg, mostów. Są to
straty materialne, których wartość jest szacowana w milionach lub miliardach złotych
(lub dolarów). Straty całościowe są wyrażane w niewyobrażalnych dla nas sumach
pieniędzy, dlatego lepiej na naszą wyobraźnię działają ludzie, którzy stracili swój
dom, swoje miejsce do życia. Pokazuje to, że o stratach materialnych można mówić
w dwóch wymiarach: jednostkowym oraz lokalnym (regionalnym lub krajowym –
w zależności od rozmiaru katastrofy).
Straty materialne w wymiarze jednostki (rodziny) to przede wszystkim utrata lub zniszczenia domu, mieszkania, budynków gospodarczych, przedmiotów gospodarstwa domowego oraz ubrań, zgromadzonej żywności, plonów. Warto również pamiętać, że osoby, które
52
przeżywają sytuację kryzysową mają poczucie utraty własności, o czym często mówią
w słowach „straciłam cały dobytek”, choć może się wydawać, że to co straciły nie było wiele
warte. Poza tym takie osoby mogą stracić swoje rzeczy osobiste, do których są przywiązane, które mają wartość pamiątkową lub sentymentalną. Dotyczy to zwłaszcza dzieci, które
tracą swoje ulubione zabawki.
Straty ekonomiczne w perspektywie lokalnej, regionalnej, krajowej to przede wszystkim:
ÎÎ zniszczone i uszkodzone budynki (mieszkalne, użyteczności publicznej, gospodarcze);
ÎÎ zniszczone i uszkodzone mosty, drogi, linie kolejowe, wiadukty, tunele, wały przeciwpowodziowe, przepompownie, urządzenia hydrotechniczne, urządzenia i sieci
kanalizacyjno-wodociągowe;
ÎÎ zniszczenia lub uszkodzenia linii energetycznych i przerwy w dostawach energii
elektrycznej;
ÎÎ zniszczenie hodowli i zbiorów w gospodarstwach rolnych;
ÎÎ masowe uszkodzenia konstrukcji budynków;
ÎÎ zniszczenie obiektów stanowiących dobra kultury;
ÎÎ straty w rolnictwie oraz leśnictwie;
ÎÎ możliwe zniszczenia a nawet degradacja środowiska naturalnego.
Tak sformułowane straty materialne mają swoje dalsze konsekwencje. Jedną z nich jest powodowanie przez różnorodne zniszczenia awarii w infrastrukturze miejskiej np. magistrali ciepłowniczych, wodociągów, sieci kanalizacyjnej i linii przesyłowych wysokiego napięcia, co może
sparaliżować życie w miastach (w związku z tym istnieje ryzyko przerw w dostawach wody,
energii elektrycznej i ciepła). Bardzo groźne są również awarie w zakładach przemysłowych,
zwłaszcza gdy są połączone z uwolnieniem niebezpiecznych substancji. Kolejną konsekwencją
są zakłócenia w funkcjonowaniu infrastruktury transportowej, zwłaszcza transportu kolejowego, drogowego, czasami lotniczego, co oprócz wysokich kosztów naprawy, może utrudniać
dostarczanie pomocy. Z kolei straty w rolnictwie powodują osłabienie ekonomiczne przemysłu spożywczego, wzrost cen produktów żywnościowych, wypłata odszkodowań dla przedsiębiorców zajmujących się przetwarzaniem i sprzedażą żywności.
Badania41 pokazują, że nawet po kilku latach są odczuwalne trudności ekonomiczne,
techniczne i społeczno-administracyjne. Domy wyremontowane po powodzi wyglądają jak nowe, ale nawet w siedem lat po katastrofie trudno pozbyć się wilgoci, wszędzie,
w różnych nieoczekiwanych miejscach natrafia się na muł, nie można też takiego domu
L.G. Echterling, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster/ Ukryte rany, ukryte uzdrawianie po katastrofie/, The Virginia
Disaster Stress Intervention Site, 1997.
41
53
sprzedać, bo nikt nie chce się osiedlać w tak narażonym miejscu. Straty ekonomiczne są
trudne do odrobienia, często traci się pracę lub własny biznes, nieraz trzeba się przeprowadzić w inne miejsce, dlatego ci, którzy są w stanie uciekają z zalanego rejonu, co zmienia
strukturę i więzi społeczne.
2.2.2. Konsekwencje zdrowotne
Oprócz strat materialnych bardzo poważnymi zagrożeniami są te związane z życiem i zdrowiem ludzi. Jest to zagrożenie bezpośrednie oraz pośrednie. Konsekwencja bezpośrednie
wystąpienia niebezpiecznej sytuacji to np. utopienie w wyniku nagłego przyrostu wody
lub porwanie przez falę powodziową, śmierć na skutek zawalenia się budynku. W wyniku odniesionych ran, traumatycznych przeżyć osoby, które przeżyły sytuację kryzysową
mogą zapaść na długotrwałe choroby lub stać się osobami niepełnosprawnymi.
Zagrożenie dla zdrowia i życia powstaje również jako skutek wystąpienia danego ryzyka,
do których należą zagrożenie epidemiologiczne oraz skażenie środowiska. W wyniku powodzi występuje bardzo duże zagrożenie śmiertelnością zwierząt i powstawania ognisk
epidemicznych, a np. w czasie suszy niski poziom wody w rzekach, do których odprowadza się ścieki może spowodować skażenie wody. Poza tym szczególnie podczas awarii
technicznych (np. uszkodzenia budynków zakładów przemysłowych), ale też w wyniku
pożarów, może nastąpić skażenie powietrza, co powoduje konieczność ewakuacji ludzi
z zagrożonych terenów.
2.2.3. Konsekwencje psychologiczne
Typowe symptomy psychologiczne sytuacji kryzysowych
Nagłość zdarzenia powodującego sytuację kryzysową, oczekiwanie na zapowiadane nadejście zagrożenia oraz trwanie takich sytuacji jest okresem wysokiego stresu dla wszystkich uczestników tej sytuacji. Takie zdarzenia jak klęska żywiołowa, awarie techniczne na
wielką skalę oraz kryzysy gospodarczo-polityczne, w tym konflikty zbrojne są źródłem bardzo silnych, negatywnych przeżyć dla każdego człowieka. W psychologii są one nazywane
sytuacjami traumatycznymi. Ich istotą jest zachwianie poczucia bezpieczeństwa związane
z bezpośrednim zagrożeniem życia42. Bezpośrednią konsekwencją takich doznań może
być ostre zaburzenie stresowe (acute stress disorder; ASD), które rozwija się w ciągu kilku
dni po zdarzeniu i trwa do około miesiąca43.
M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej (na przykładzie klęski powodzi), „Praca Socjalna”, nr 2/2002.
American Psychiatric Association, DSM IV TR. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (wyd. 4). Washington
2000.
42
43
54
Skutki psychologiczne sytuacji kryzysowych ujawniają się na wielu płaszczyznach, w tym
przede wszystkim na płaszczyznach: emocjonalnej, fizjologicznej, zachowania. Wiele
z nich jest wspólnych dla wszystkich grup wiekowych, ale niektóre są specyficzne dla poszczególnych okresów życia i rozwoju. W tabeli poniżej wyszczególnione są reakcje z podziałem na grupy wiekowe.
Tabela 4. Skutki psychologiczne sytuacji kryzysowych u osób w poszczególnych grupach
wiekowych
Dzieci i młodzież w wieku
12-18 lat
Dzieci w wieku 6-11 lat
Dzieci w wieku
1-5 lat
Grupy
wiekowe
Reakcje emocjonalne
złość, strach, drażliwość,
wybuchy złości, smutek,
wycofanie.
wycofanie ze spotkań
z kolegami, z czynności,
które były do tej pory lubiane;
wybuchy złości;
obsesyjne zaabsorbowanie wydarzeniami związanymi z katastrofą, bezpieczeństwem.
smutek i depresja, uczucie
nieudolności i bezradności,
społeczne wycofanie.
Reakcje na poziomie
zachowania
wznowienie moczenia nocnego, ssania kciuka, chęci
noszenia na rękach przez rodziców;
lęk przed ciemnością,
unikanie spania samemu
w pomieszczeniu,
wzmożona płaczliwość.
spadek wyników w nauce,
unikanie szkoły, zachowania agresywne w szkole lub
w domu,
nadpobudliwość, marudzenie, przywiązanie, zachowywanie się jak małe dziecko;
zwiększenie
współzawodnictwa z młodszym rodzeństwem w celu zwrócenia na
siebie uwagi rodziców.
utrata
zainteresowania
wcześniejszymi działaniami
społecznymi, hobby, ulubionymi formami odpoczynku;
opór wobec autorytetów
(jako osób, które coś narzucają);
spadek wyników w nauce;
ucieczki z domu lub ze szkoły;
wzrost lub spadek poziomu
energii, zachowania przestępcze.
Reakcje fizjologiczne
utrata apetytu, bóle brzucha,
nudności, trudności z mową,
tiki nerwowe.
zmiany apetytu, bóle głowy,
bóle brzucha, zaburzenia
snu, koszmary.
zmiany apetytu, bóle głowy,
problemy gastryczne, wypryski skórne, narzekanie
na złe samopoczucie (bóle,
których miejsca nie można
określić), zaburzenia snu.
55
Grupy
wiekowe
Reakcje emocjonalne
Osoby starsze
(powyżej
65. roku życia)
Dorośli
intensywny szok, przerażenie,
rozpacz, złość, poczucie
winy i klęski, bezradność
i poczucie beznadziejności, niepokój o przyszłość,
zaprzeczanie,
zmęczenie, brak poczucia
bezpieczeństwa, poczucie utraty kontroli, żal,
wściekłość i otępienie,
niepewność, panika,
depresja, frustracja,
oszołomienie.
depresja, rozpacz nad
stratami, apatia, dezorientacja,
podejrzliwość, złość,
wściekłość związana
z nieznanym otoczeniem.
Reakcje na poziomie
zachowania
niezdolność do podejmowania typowych aktywności, zmiana aktywności,
zwiększenie zależności od
otoczenia, intensyfikacja
działalności nieprzemyślanych lub/i patologicznych
(alkohol, narkotyki), wybuchy
gniewu, poddenerwowanie,
reakcje histeryczne, osłabione reakcje,
zmiana w sposobie komunikowania się, wzrost
konfliktów w rodzinie, płacz,
pobudzenie ruchowe.
wycofanie i izolacja, niechęć
do opuszczania domu, do
przemieszczania się, ograniczenia sprawności fizycznej.
Reakcje fizjologiczne
pocenie się, biegunka,
wymioty, bóle, wysypka,
problemy z oddychaniem,
męczliwość, utrata apetytu,
zaburzenia snu.
pogorszenie ogólnego
stanu zdrowia, zaburzenia
snu, problemy z pamięcią,
problemy ze wzrokiem,
słuchem.
Na podstawie: D. J. De Wolfe, Field Manual for Mental Health Human Services…, op. cit.
Wyżej wymienione sytuacje są potęgowane przez emocje towarzyszące śmierci bliskich
osób, poszukiwaniu zaginionych lub oczekiwaniu na informację dotyczącą identyfikacji
zwłok. Osoby, które przeżyły sytuację kryzysową muszą często zmienić swoje plany życiowe, porzucić dotychczasowe marzenia, czemu mogą towarzyszyć utrata pewności siebie,
poczucie porażki, negatywne myślenie. A każde niepowodzenie jest utwierdzaniem się
w swoich przekonaniach, co też może prowadzić do obniżenia poczucia wartości.
Zespół stresu pourazowego
Wyżej wymienione reakcje organizmu na stres związany z przeżyciem sytuacji kryzysowej
są zjawiskiem normalnym, choć wymagają interwencji psychologicznej. Bardziej niepokojące zjawiska to bardziej nasilone reakcje takie jak: zjawiska rozszczepienia (depersonalizacja, derealizacja, amnezja); fobie (lęk przed wodą, wyczulenie na odgłosy przypominające katastrofę, np. helikoptery), stany submaniakalne (zaprzeczanie zniszczeniom,
bagatelizowanie ich rozmiaru), wtręty myślowe (intensywne, wyraziste wspomnienia, sny
koszmarne, natrętne odtwarzanie wydarzeń); czynności przymusowe (np. budzenie się
w nocy i sprawdzanie stanu wałów przeciwpowodziowych), nadużywanie alkoholu, leków oraz zaburzenia psychotyczne (halucynacje, dziwaczne interpretacje, wyobrażenia),
a także myśli samobójcze.
56
Jeśli pojawiają się wyżej wymienione reakcje nasilone lub symptomy stresu utrzymują się
dłużej niż jeden miesiąc mamy do czynienia z tzw. zespołem stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder – PTSD)44.
Zespół stresu pourazowego rozpoznawany jest, gdy człowiek uczestniczy w zdarzeniu
łączącym się ze śmiercią lub zagrożeniem życia wywołującym intensywny lęk i poczucie bezradności.
Istnieje kilka różnych dokładnych definicji i klasyfikacji objawów, dzięki którym można rozpoznać PTSD. Przykład jednej z nich przedstawiony jest w ramce poniżej. Generalnie wyróżnia się trzy grupy symptomów składających się na zespół stresu pourazowego:
1.
2.
3.
„Nawracanie polegające na utrzymującym się odtwarzaniu traumatycznych zdarzeń
na różne sposoby, odnawianiu ich w świadomości w postaci: natrętnych obrazów
myśli i snów, halucynacji, silnej fizjologicznej reaktywności na bodźce przypominające różne aspekty zdarzenia.
Unikanie sprowadzające się do utrzymującej się tendencji niedoświadczenia wszelkich bodźców kojarzących się z traumą i odrętwienia emocjonalnego ujawniającego się w odcinaniu się od myśli, uczuć i czynności przypominających zdarzenie.
Przejawem tego symptomu jest także niemożność przypomnienia sobie faktów, spadek chęci do działania, ograniczenie zainteresowań, poczucie obcości, obojętności
wobec innych.
Pobudzenie przejawiające się w zachowaniach, takich jak: trudności w zasypianiu,
przerywany sen, irytacja, wybuchy gniewu, trudności w koncentracji, nadmierna
czujność, wzmożona ogólna reaktywność niewystępująca przed traumą”45.
Klasyfikacja PTSD na podstawie ICD-1046
1.
2.
Pacjent był narażony na stresujące wydarzenie lub sytuację (oddziałujące krótkolub długotrwale) o cechach wyjątkowo zagrażających lub katastroficznych, które
mogłoby spowodować przenikliwe odczuwanie cierpienia u niemal każdego.
Występuje uporczywe przypominanie sobie lub „odżywanie” stresora w postaci zakłócających „przebłysków” (ang. flashbacks), żywych wspomnień lub
Diagnostic and statistical Manual of Mental Disorders (4th), American Psychiatric Association, DC, Washington, 1994.
M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej…, op. cit.
46
Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 jest opracowana przez WHO
i obowiązuje w Polsce od roku 1996.
44
45
57
3.
4.
powracających snów, albo w postaci gorszego samopoczucia w sytuacji zetknięcia się z okolicznościami przypominającymi stresor lub związanymi z nim.
Pacjent aktualnie unika lub preferuje unikanie okoliczności przypominających stresor
lub związanych z nim, co nie występowało przed zetknięciem się z działaniem stresora.
Występowanie któregokolwiek z następujących:
ÎÎ częściowa lub całkowita niezdolność do odtworzenia pewnych ważnych
okoliczności zetknięcia się ze stresorem,
ÎÎ uporczywie utrzymujące się objawy zwiększonej psychologicznej wrażliwości i stanu wzbudzenia (niewystępujące przed ekspozycją na stresor) w postaci którychkolwiek dwóch z poniższych:
ÎÎ trudności z zasypianiem i podtrzymaniem snu,
ÎÎ drażliwość lub wybuchy gniewu,
ÎÎ trudność koncentracji,
ÎÎ nadmierna czujność,
ÎÎ wzmożona reakcja zaskoczenia.
Wszystkie z kryteriów 2, 3 i 4 zostały spełnione w ciągu 6 miesięcy od stresującego wydarzenia albo od zakończenia okresu oddziaływania stresora.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10, Uniwersytecie Wydawnictwo Medyczne
„Vesalius”, Kraków-Warszawa, 1998, s. 96-97.
W przypadku PTSD każdorazowo wymagana jest pomoc psychologiczna, o zasadach jej
udzielania więcej w rozdziale „Rola pracowników socjalnych…”.
Nawet wiele lat po sytuacji traumatycznej może wystąpić zjawisko tzw. „efektu rocznicowego”, czyli odczuwanie stanów silnego napięcia i lęku związane z elementami sytuacji
przypominającej to wydarzenie, jak np. zbliżająca się rocznica powodzi, trzęsienia ziemi.
Ludzie mogą się poczuć gorzej, reagować rozdrażnieniem, niepokojem, zwiększoną wrażliwością emocjonalną, smutkiem. Wiąże się to z przypominaniem sobie minionych wydarzeń, strat, odradzają się często przytłumione codziennymi sprawami emocje i lęki.
Wyniki różnych badań pokazują, że wielu ludzi po przeżyciu sytuacji kryzysowej zachowuje przez długi okres ukryte emocjonalne rany47. Badania przeprowadzone po roku od
wystąpienia powodzi w Polsce (1997 r.) pokazują, że liczba cierpiących na zespół stresu
Por. N. Ogińska-Bulik, Pozytywne skutki wydarzeń traumatycznych czyli kiedy łzy zamieniają się w perły, Difin, Warszawa,
2013.
47
58
pourazowego dotyczyła 20-25% osób. Wyniki badań prowadzonych w kolejnych latach
pokazały, że częstość rozpoznania PTSD wśród Polaków jest znacząco wyższa niż w innych
krajach, nawet o porównywalnym rozwoju społeczno-ekonomicznym48.
Badania 49 prowadzone nad psychologicznymi i społecznymi skutkami powodzi,
która dotknęła zachodnią część Virginii, Shenandoach Valley, w listopadzie 1985
roku pokazują, że krótko po powodzi, prawie wszystkie bezpośrednie ofiary zgłaszały jakieś objawy stresu pourazowego i chociaż, z upływem czasu ich nasilenie zmniejszało się, to jednak niektóre z nich okazały się głębokie i odporne na
działanie czasu. Przykładowo: 74% bezpośrednich ofiar doświadczało natrętnych
wspomnień bezpośrednio po powodzi, a siedem lat później jeszcze 34% badanych
zgłaszało występowanie takiego objawu. Natomiast udział procentowy tych, którzy doświadczali zaburzeń emocjonalnych w następstwie powodzi zmniejszał się
wyraźnie w ciągu tych siedmiu lat – z 93% do 8%. Niemniej jednak pewna, mniejszościowa, ale znacząca liczba badanych osób nadal zgłaszała utrzymywanie się
symptomów posttraumatycznych: powtórne lub wielokrotne przeżywanie traumy
– 12%, objawy unikania – 10%, objawy lękowe – 8%.
Nie należy zapominać, że wszystkie wymienione objawy nie dotyczą jedynie bezpośrednich
ofiar katastrofy, ale również doświadczają ich przyjaciele, krewni i inni członkowie społeczności,
a w szczególności pracujący podczas katastrofy oraz inni członkowie systemu pomagania, jak
duchowieństwo, są w wysokim stopniu narażeni na psychologiczne urazy. Również oni po
wielu latach mogą odczuwać poczucie winy, lęk, zmęczenie oraz inne symptomy posttraumatycznego i chronicznego stresu, na co wskazują przytaczane już badania50. Z wywiadów
przeprowadzanych po kilku miesiącach pracy, na rzecz powodzian wynika, że 69% uskarżało
się na zmęczenie, 53% czuło się „wypalonymi” i paradoksalnie aż 66% zgłaszało poczucie winy
z powodu tego, że we własnym poczuciu nie zrobili wystarczająco dużo dla ofiar katastrofy.
Niektórzy z duchownych zgłaszali nawet objawy stresu pourazowego, takie jak: lęki – 34%, sny
o powodzi – 34% i natrętne przypomnienia – 31%. Kiedy badano ich ponownie, ponad sześć
lat po katastrofie, niektórzy z nich nadal zgłaszali odczuwanie długoterminowych skutków pracy z bezpośrednimi ofiarami powodzi w postaci negatywnego stresu i bolesnego odczuwania całego zdarzenia. „W rezultacie, rozgraniczenie pomiędzy pomagającymi w katastrofie a jej
ofiarami staje się nieostre, ponieważ każdy w społeczności, w bardzo realnym znaczeniu jest
ocalałym z katastrofy”51.
B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka” 2/2008, s. 47-55.
L. G. Echterling, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster... op. cit.
50
Ibidem.
51
Ibidem.
48
49
59
Indywidualne i środowiskowe uwarunkowania zespołu stresu pourazowego
Światowe i polskie badania ofiar katastrof naturalnych wskazują, że na prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń potraumatycznych wpływa wiele czynników, wśród których należy wymienić zmienne przed-, około- i pourazowe zarówno indywidualne, jak
i społeczne.
Wyróżnia się cztery główne grupy ryzyka zaburzeń pourazowych52:
1. charakterystykę samego zdarzenia i następujących po nim stresorów:
ÎÎ charakter zdarzenia – łatwiej podnieść się po katastrofie naturalnej niż po zdarzeniu
wynikającym z działalności człowieka,
ÎÎ wielkość ekspozycji na traumę, w tym stopień zagrożenia życia podczas zdarzenia,
doznanie urazów ciała oraz wielkość doznanych strat materialnych, życie w społeczności, która doznała znacznych strat lub wykazuje symptomy zaburzeń,
ÎÎ „wtórne stresory” – konsekwencje materialne katastrofy, jak i kolejne wydarzenia traumatyczne czy inne stresujące zmiany życiowe;
2.
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
charakterystykę ofiary:
płeć (żeńska),
wiek średni (w przedziale 40-60 lat),
małe doświadczenie z radzeniem sobie z danym rodzajem katastrofy,
przynależność do grup mniejszościowych (np. etnicznych, kulturowych),
ubóstwo lub niski status społeczno-ekonomiczny,
cechy osobowości (neurotyczność, mała stabilność emocjonalna oraz introwersja),
zaburzenia psychiczne poprzedzające katastrofę;
3.
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
kontekst rodzinny:
dla osób dorosłych obecność dzieci w domu,
w przypadku kobiet stan cywilny (mężatki),
dla dzieci – dystres rodziców,
obecność członka rodziny, który wykazuje symptomy zaburzeń pourazowych,
konflikty rodzinne i brak atmosfery wsparcia w rodzinie;
4. zmienne określające skuteczność radzenia sobie z konsekwencjami katastrofy:
ÎÎ brak przekonania lub utrata przekonania o możliwości kontrolowania i przeciwdziałania następstwom katastrofy,
ÎÎ brak źródeł społecznego wsparcia (np. zdezintegrowana i zawistna społeczność).
Na podstawie B. Zawadzki, J. Strelau, Zaburzenia pourazowe…, op. cit; M. Czerkawska, Człowiek…, op. cit.
52
60
2.2.4. Konsekwencje społeczne
Podsumowaniem występujących strat materialnych, zdrowotnych oraz skutków psychologicznych sytuacji kryzysowych są konsekwencje społeczne, które są
wielowymiarowe.
Utrata członka rodziny, przyjaciół, znajomych jest bardzo ciężka w wymiarze psychologicznym, ale również w wymiarze społecznym, gdyż niejednokrotnie rodzina zostaje bez
matki lub ojca, lub bez dzieci. Samotne rodzicielstwo lub osierocenie może wywoływać
liczne problemy społeczne, tym silniejsze im silniejsze skutki psychologiczne „odbiły się”
na osobie lub osobach, które przeżyły katastrofę. Utrata dorosłego członka rodziny zwykle
wiąże się z utratą części dochodów oraz jego wkładu w utrzymanie rodziny. Nawet jeśli ten
dochód nie był wielki lub wkład nie był materialny, tylko np. polegał na opiece nad dziećmi, zajmowanie się gospodarstwem domowym, to zawsze jest to zaburzenie struktury
rodzinnej, jej zwyczajów i rutyny.
Dodatkowe trudności powstają w sytuacji, gdy jakiś członek rodziny zostaje uznany za
zaginionego, gdyż nikt nie może potwierdzić jego śmierci. Wówczas oprócz kłopotów natury prawnej, pozostali członkowie rodziny żyją w ciągłym oczekiwaniu, rozmyślaniu co
się z tą osobą dzieje, tworzeniu różnych scenariuszy (a może on wykorzystał sytuację i od
nas odszedł? przekładanie wszystkich spraw na czas, kiedy dana osoba się odnajdzie), co
utrudnia powrót do normalnego życia.
Kolejną społeczną konsekwencją jest możliwa utrata miejsca pracy spowodowana czy to
zniszczeniami w firmie, instytucji, w której dana osoba pracowała bądź utratą sprawności,
która pozwalałaby na kontynuowanie dotychczasowego zatrudnienia. To oprócz skutków psychologicznych jakie niesie ze sobą bezrobocie i niepełnosprawność (które mogą
przyczyniać się do powstania PTSD) wywołuje zubożenie materialne danej rodziny. Poza
tym, jeśli zniszczenia są poważne na większym terenie lub np. dotknęły duży zakład pracy,
w którym zatrudniona była znaczna część danej społeczności, może wywołać to kryzys
gospodarczy w danej społeczności.
Dodatkowych trudności przysparzają zniszczone dokumenty (np. akty własności
domu, ziemi), które uniemożliwiają załatwienie wielu spraw, co jest powodem frustracji, konfliktów.
Śmierć kilkunastu, a nawet kilku osób w danej społeczności (szczególnie gdy jest ona mała)
lub wyprowadzenie się kilku rodzin, zmienia strukturę społeczną w najbliższym otoczeniu.
Powoduje to, że na nowo trzeba ustalać sieci społeczne, wzajemne powiązania i relacje.
61
Społeczność, która doświadcza sytuacji kryzysowej przechodzi różne fazy, które są związane z reakcją na kryzys i dotyczą zachowań grupowych53. Pierwsza faza to faza heroiczna,
w której zarówno jednostki jak i społeczności uwalniają swój potencjał pomagając, ratując,
zapewniając schronienie, bezpieczeństwo, naprawiając szkody. Ta wzmożona aktywność
trwa od kilku godzin do kilku dni. Kolejna faza to tzw. „miodowy miesiąc”, podczas której
jednostki i społeczność mimo doznanych strat demonstrują optymizm. Widzą jak napływa
pomoc, że cały kraj współczuje im, o ich problemach informują środki masowego przekazu, znaczące osobistości zapewniają, że pomoc nadejdzie. Wszystko to pozwala ufać, że
straty zostaną wyrównane, a szkody naprawione i wszystko w bliskiej przyszłości powróci do normy. Na podstawie różnych obserwacji można zauważyć, że złudzeniom okresu
miodowego miesiąca ulegają zarówno poszkodowani jak i pomagający im ludzie, którzy
nie uprzedzają ich o nadchodzących trudnościach w sprzątaniu, załatwianiu spraw urzędowych, spadku zainteresowania mediów i decydentów. W fazie rozczarowania pojawia
się zmęczenie, mnożą się przeszkody na drodze do urzeczywistnienia zamierzeń, narasta
świadomość, że obciążenia i troski na długo zagnieździły się w codziennym życiu. Zamiast
rekompensat za utracone mienie pojawiają się np. skąpe kredyty, politycy odwlekają decyzje o programach naprawczych, sąsiedzi oskarżają się nawzajem o nieuzasadnione czerpanie korzyści z pomocy charytatywnej i odszkodowań. Mnożą się oskarżenia o to, że władze
i pracownicy urzędu oszukują, porzucają w nieszczęściu, utrudniają wszystko, są niekompetentne. Jest to faza, w której najintensywniejsze są konflikty w społeczności. Nasilają
się też objawy związane z reakcją na stres, narasta poczucie bezsilności. Faza powrotu do
równowagi wiąże się z obserwowaniem korzystnych choć powolnych zmian. Programy
naprawcze zaczynają przynosić pierwsze efekty, większość ludzi powraca do swoich poprzednich zajęć, pozostali objęci są leczeniem czy pomocą społeczną. Większość osób
wraca do równowagi po około pół roku, część odczuwa boleśnie następstwa urazu do
trzech lat od zdarzenia.
2.3. Potrzeby ofiar sytuacji kryzysowej
Wyobraź sobie, że siedzisz sobie w domu ze swoim dwuletnim dzieckiem, gdy nagle
słyszysz ogromny huk, gaśnie światło i wali się na ciebie ściana twego domu. Zabierasz
dziecko i udaje ci się wyjść z walącego się domu. Na zewnątrz okazuje się, że wszystko
jest zniszczone, bo przeszła trąba powietrzna, która nie tylko połamała drzewa, ale też pozrywała dachy z domów, wiele z nich jest zawalonych. Dookoła biegają ludzie, nikt nie wie
co się dzieje i co robić dalej. Nie wiesz gdzie jest twój mąż, który miał za chwilę wrócić
53
62
Opisy faz za: „Psychologia klęsk żywiołowych” [w:] Lokalny plan ograniczania skutków powodzi i profilaktyki powodziowej (wersja robocza), Ośrodek dyspozycyjno-informacyjny Miejskiego Komitetu Przeciwpowodziowego w Krakowie
przy Zespole Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności Urzędu Miasta Krakowa, projekt Banku Światowego, 2000.
z pracy, ani gdzie jest twoje dziecko, które poszło do kolegi. Nie wiesz gdzie będziesz spała, co masz dać do jedzenia twojemu płaczącemu dziecku, nie jesteś pewna co się stanie
za chwilę. Nie wiesz gdzie się schronić, żeby zapewnić bezpieczeństwo sobie i swojemu
dziecku.
Po godzinie ktoś mówi, że ma przyjechać jakiś samochód, który będzie zabierał ludzi do
bezpiecznego miejsca, w którym będą rozdawane żywność i woda. Biegasz ze swoim
dzieckiem z miejsca na miejsce, bo każdy podaje inne miejsce postoju tego transportu.
Próbujesz szukać też drugiego dziecka, ale zawalone domy i drzewa uniemożliwiają dotarcie do domu, w którym miał być. Po kilku godzinach zostajecie przewiezieni do zatłoczonej szkoły, w której zorganizowano prowizoryczne schronienie. W końcu odnajdujesz
tam swojego męża, który pyta cię gdzie jest wasze starsze dziecko i nie może ci wybaczyć,
że go nie szukałaś. Zdajesz sobie sprawę, że straciłaś wszystko co miałaś i nie wiesz gdzie
szukać swego dziecka. Musisz iść zobaczyć czy nie ma go wśród odnalezionych martwych
osób. Zaczynasz rozpaczać i czujesz, że nie możesz się ruszyć.
Wyobraź sobie jak się czujesz i czego potrzebujesz?
Na podstawie przytoczonego opisu możliwej sytuacji, w której możemy znaleźć się sami,
albo nasi klienci można wyróżnić kilka podstawowych potrzeb, które są wymagane natychmiastowo. Są to potrzeby zarówno materialne jak i nie materialne:
1.
2.
3.
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
Utrzymanie rodzin razem;
Dostęp do jasnej informacji o spodziewanej pomocy;
Dostęp do precyzyjnej informacji o bezpiecznym miejscu, gdzie można otrzymać:
wodę do picia,
jedzenie,
skorzystać z toalety,
pomoc medyczną,
schronienie;
4.
5.
Ochrona przed niebezpieczeństwem;
Stabilna opieka dla osób psychicznie chorych, w podeszłym wieku, niepełnosprawnych fizycznie;
Możliwość uczestniczenia w opracowaniu rozwiązań, udzielaniu pomocy;
Ochrony praw człowieka, w szczególności w sytuacjach kryzysu złożonego.
6.
7.
Są to podstawowe potrzeby, w których zapewnieniu mogą również pomóc pracownicy instytucji pomocy społecznej w pierwszych godzinach oraz dniach po wystąpieniu
63
sytuacji kryzysowej. W kolejnych dniach i miesiącach potrzeby te będą się zmieniały i będą
zależały od specyficznej sytuacji danej osoby i rodziny, ale zawsze będą się koncentrowały
wokół tych podstawowych potrzeb.
Zapamiętaj
• Choć każdy przebywający na terenie wystąpienia katastrofy jest narażony na jej skutki, są czynniki, które
zwiększają odczuwanie jej negatywnych skutków oraz czynniki, które chronią przed najgorszymi konsekwencjami. Czynniki te wynikają zarówno z cech indywidualnych człowieka oraz z jego otoczenia.
• Do grup najbardziej zagrożonych podczas sytuacji kryzysowych należą: dzieci, osoby starsze, członkowie
mniejszości narodowych i grup etnicznych, osoby chore psychicznie, osoby przebywające w zbiorowych
formach opieki, pracownicy służb ratunkowych i społecznych.
• Oprócz strat materialnych ponoszonych przez osoby doświadczające sytuacji kryzysowych bardzo ważne są konsekwencje zdrowotne, a w szczególności odbijające się na psychice człowieka.
• Jeśli objawy normalnie występujące u ofiar katastrof utrzymują się dłużej niż miesiąc od wystąpienia
sytuacji kryzysowej należy skierować taką osobę do psychologa w celu zdiagnozowania zespołu stresu
pourazowego.
• Oprócz jedzenia, wody, schronienia i dostępu do sanitariatu, podstawowymi potrzebami osób w sytuacji
kryzysowej jest dostęp do rzetelnej i klarownej informacji, możliwość przebywania z rodziną oraz uczestnictwo w udzielaniu pomocy.
• Wymień czynniki z otoczenia człowieka, które minimalizują jego podatność na sytuację kryzysową oraz
na wystąpienie zespołu stresu pourazowego.
• Wskaż w swoim otoczeniu (np. w swoim mieście lub rejonie, w którym pracujesz) osoby lub grupy, które
są najbardziej narażone na skutki wystąpienia sytuacji kryzysowej.
• Wskaż pięć objawów zespołu stresu pourazowego.
• Wskaż podstawowe potrzeby osób znajdujących się w sytuacji kryzysowej.
Literatura
•M. Czerkawska, Cztowiek w sytuacji kryzysowej (na przykładzie klęski powodzi), „Praca Socjalna” nr 2/2002.
• K. Kaniasty, Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi
1997 roku, GWP, Gdańsk 2003.
• K. Popiołek (red.), Człowiek w sytuacji zagrożenia: kryzysy, katastrofy, kataklizmy, Stowarzyszenie Psychologia i Architektura, Poznań 2001.
3. SYSTEM POMOCY W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH
3.1. Zarządzanie kryzysowe – definicje i etapy
Nieprzewidywalność sytuacji kryzysowych powoduje, że nie można stosować codziennych, rutynowych i powtarzalnych działań, które w takich sytuacjach są nieskuteczne
i niepożądane. Taka sytuacja w praktyce wymaga natychmiastowych zmian, pomysłów,
rozwiązań i niestandardowych działań. Kryzysu nie da się zaplanować czy wyreżyserować,
gdyż z reguły są one nieoczekiwane, a ich przebieg jest nieprzewidywalny i gwałtowny.
Jednakże nie oznacza to, że nic nie należy robić. Każda sytuacja kryzysowa wymaga podjęcia specyficznych działań opartych na wcześniej ustalonej procedurze postępowania.
Paradoksalnie kryzysy dla każdej instytucji są szansą rozwoju, gdyż dzięki nim mogą one
zmienić swój sposób postępowania.
W miarę nabierania doświadczenia w radzeniu sobie z sytuacjami kryzysowymi powstają
różne plany i procedury postępowania w takich sytuacjach. Są one coraz bardziej uszczegóławiane, co raz więcej instytucji otrzymuje konkretne zadania i role do wykonania na
każdym etapie zarządzania.
3.1.1. Definicja zarządzania kryzysowego
Najogólniej mówiąc „zarządzanie kryzysowe jest to proces planowania i podejmowania
działań mających na celu redukcję ryzyka powstania sytuacji kryzysowej lub kryzysu, przejęcie kontroli nad kryzysem i powrót do stanu sprzed kryzysu”54.
W ustawie o zarządzaniu kryzysowym jest ono zdefiniowane jako „działalność organów
administracji publicznej, będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym,
która polega na zapobieganiu sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania
nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia
R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe – dobre praktyki, Difin, Warszawa 2011, s. 41.
54
65
sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury
krytycznej”55.
Inna definicja mówi, że jest to „zespół przedsięwzięć organizacyjnych, logistycznych i finansowych, których celem jest zapobieganie powstawaniu sytuacji kryzysowych, zapewnienie sprawności struktur decyzyjnych na wszystkich szczeblach zarządzania, utrzymanie
ciągłej gotowości sił i środków do podjęcia działań, sprawne reagowanie, oraz likwidacje
skutków zaistniałej sytuacji”56.
Z definicji tych wynika, że zarządzanie kryzysowe jest procesem, działaniem ciągłym, które
nie jest tylko odpowiedzią na występujący kryzys. Proces ten trwa zarówno przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej lub kryzysu, w trakcie trwania sytuacji kryzysowej i po jej
ustąpieniu. Wszystkie działania mają na celu: zminimalizowanie wystąpienia sytuacji kryzysowej, zmniejszenie skutków, jeśli już wystąpi, jak najszybszy powrót do stanu normalnego
albo zapewniającego minimum warunków do dalszego funkcjonowania.
Na zarządzanie kryzysowe składają się opracowanie planów i procedur, ustalenie struktury
i zadań instytucji, które biorą udział w zarządzaniu kryzysem oraz przygotowaniem pakietu
świadczeń i usług na wypadek sytuacji kryzysowej. Wszystkie te składowe są przygotowywane na każdym etapie zarządzania.
3.1.2. Etapy zarządzania kryzysowego57
Zarządzanie kryzysowe, czyli zarządzanie sytuacją kryzysową jest procesem ciągłym, podzielonym na cztery etapy, które są zobrazowane na rysunku poniżej.
Warto zauważyć, że niektóre strzałki na rysunku nachodzą na siebie, co oznacza, że etap
przygotowania i zapobiegania mogą trwać w tym samym czasie oraz w czasie trwania
reagowania zaczyna się już etap odradzania. Poniżej przedstawiona jest krótka charakterystyka każdego z etapów wraz z przykładowymi działaniami. Uszczegółowienie działań,
w których znaczącą rolę mogą i powinni odegrać pracownicy służb społecznych są rozwinięte w rozdziale „Rola pracowników socjalnych…”.
Etap zapobiegania (reduce risk)
Podstawowym celem działań na etapie zapobiegania jest niedopuszczenie do powstania
zagrożenia, a jeśli nie jest to możliwe, do ograniczenia jego skutków. Działania te dotyczą
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. 2007 nr 89, poz. 590.
D. Ladak, T. Pilch, Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1999, s. 72.
57
Na podstawie: R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe – dobre praktyki, Difin, Warszawa 2011.
55
56
66
System pomocy w sytuacjach kryzysowych
Rysunek 6. Etapy zarządzania kryzysowego
Zdarzenie
Źródło: R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe – dobre praktyki, Difin, Warszawa 2011
uodpornienia infrastruktury technicznej, poszczególnych obiektów czy realizacji inwestycji zwiększających bezpieczeństwo (np. zbiorniki retencyjne, wały przeciwpowodziowe,
odpowiednia technologia budowy obiektów, urządzenia i systemy monitoringu, bezpieczeństwo systemów informatycznych itp.) oraz np. odpowiednie zagospodarowanie terenów na obszarach zagrożonych. Są to działania głównie w sferze technicznej.
Wracając do definicji sytuacji kryzysowej oraz warunków jej wystąpienia, etap zapobiegania ma na celu eliminowanie lub zmniejszanie prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka.
Etap przygotowania (prepare)
Kolejny etap to etap oceny potencjalnych zagrożeń, ich analizy i charakteru oraz określenia
stopnia prawdopodobieństwa wystąpienia określonego zagrożenia. Charakter tego etapu dobrze oddaje powiedzenie: „można mieć nadzieję, że to się nie wydarzy, ale zawsze lepiej być
przygotowanym”. Jest to etap, na którym budowane lub podwyższane są zdolności społeczności do walki ze zdarzeniem kryzysowym, co ma zmniejszać podatność na katastrofy.
Na tym etapie prowadzone są zadania planistyczne, monitoring zagrażających ryzyk,
opracowywane plany i procedury działania, rozpoznanie własnych sił i środków niezbędnych do podjęcia i prowadzenia działań. Powinny być tworzone bazy magazynowe oraz bazy danych o możliwości pozyskania środków i materiałów potrzebnych
67
ofiarom sytuacji kryzysowej. Powinny być na tym etapie opracowane akty prawne,
określone zasady finansowania i systemy ubezpieczeń związanych z sytuacjami kryzysowymi, a także określone zasady stosowania przymusu prawnego w stosunku do
ludności, organizacji pozarządowych i sektora prywatnego. Prowadzi się wszelkiego
rodzaju formy szkolenia ludności, personelu służb ratowniczych, menedżerów zarządzania kryzysowego, w tym osób funkcyjnych.
Etap ten charakteryzuje się działaniami nietechnicznymi, które właściwie realizowane,
w konsekwencji mogą znacznie ograniczyć skutki powstałego zdarzenia, zminimalizować
straty i w krótszym czasie odtworzyć warunki niezbędne do normalnego funkcjonowania.
Właściwe wykorzystanie tego etapu łącznie z etapem zapobiegania, ma znaczny wpływ
na realizację zadań we wszystkich pozostałych etapach.
Na etapy zapobiegania i przygotowania powinno być przeznaczone 85% środków
i zaangażowania.
Etap reagowania (respond)
Etap reagowania to działania polegające głównie na opanowaniu kryzysu, to wszystkie
działania podejmowane podczas wystąpienia sytuacji kryzysowej. W zależności od charakteru zdarzenia, podejmowane są działania ratownicze (jeśli kryzys jest np. wynikiem
katastrofy, ataku terrorystycznego lub zagrożenia naturalnego) lub działania naprawcze,
neutralizujące, jeśli zdarzenie ma charakter społeczny czy polityczny. W pierwszym przypadku zawsze podstawowym celem będzie ochrona życia. Należy jednakże pamiętać, że
w wyniku tego rodzaju kryzysu, przy stratach w ludziach, pomocy będą wymagać też inne
osoby dotknięte skutkami kryzysu. Bardzo często zakres pomocy będzie związany nie tylko z pomocą materialną, ale także psychologiczną (np. po utracie bliskich). Już zatem na
tym etapie, muszą być podjęte działania wstępne, które będą później realizowane na etapie odtwarzania. Przykładowe działania, które są podejmowane na tym etapie to58:
ÎÎ Uruchomienie procesu ciągłej informacji (zarządzanie informacją),
ÎÎ Uruchomienie punktu kontaktowego dla ludności,
ÎÎ Uruchomienie systemów ostrzegania i alarmowania oraz innych procedur,
ÎÎ Neutralizowanie ognisk zagrożeń,
ÎÎ Organizowanie samopomocy,
ÎÎ Udział organizacji społecznych i międzynarodowych,
ÎÎ Stworzenie doraźnych warunków do przetrwania osobom poszkodowanym.
Na podstawie: R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe…, op. cit.
58
68
Na tym etapie widoczne są wszystkie „braki” z dwóch poprzednich etapów. Im mniej włożyliśmy wysiłku na etapie zapobiegania i przygotowania, tym większe będziemy mieli
problemy z prowadzeniem działań w sytuacji kryzysowej. W pewnym momencie może
się okazać, że nie jesteśmy zdolni do prowadzenia skoordynowanych działań, nie mamy
rozeznania we własnych zasobach, co może doprowadzić do chaosu.
Etap odtwarzania (recovery)
Głównym celem działań na tym etapie jest w możliwie krótkim czasie przywrócenie stanu do
sytuacji sprzed kryzysu. Etap ten jest głównie kojarzony z odbudową zniszczeń fizycznych
(obiekty, infrastruktura), udzielaniem wsparcia osobom poszkodowanym czy przywróceniem
warunków bytowania ludności. Ale działania odbudowy powinny być tak zaplanowane i realizowane, aby w przyszłości zmniejszyć podatność obiektów, instytucji czy innych podmiotów
na ewentualne podobne zdarzenie. Dotyczy to zarówno sfery organizacyjnej jak i rozwiązań
technicznych. Etap odtwarzania, w zależności od powstałych skutków zdarzenia, może mieć
różny przebieg. Wśród zadań na tym etapie można wyróżnić:
ÎÎ Szacowanie szkód,
ÎÎ Zapewnienie pomocy ludności,
ÎÎ Leczenie i rehabilitacja,
ÎÎ Wypłacanie odszkodowań,
ÎÎ Informowanie o dostępnych świadczeniach, prawach,
ÎÎ Przywrócenie równowagi i bezpieczeństwa ekologicznego,
ÎÎ Rozliczenie kosztów reagowania,
ÎÎ Modyfikacja i aktualizacja planów reagowania,
ÎÎ Ewaluacja pomocy.
Głównym kryterium jest tu czas niezbędny do przywrócenia sytuacji sprzed kryzysu.
Mogą to być działania krótkofalowe, tu czas odtwarzania wynosi do 150 dni, lub długoterminowe powyżej 150 dni.
Brak skutecznego zarządzania w sytuacjach kryzysowych jest zagrożeniem bezpieczeństwa społeczności, w której ta sytuacja wystąpiła!
3.1.3. Planowanie w zarządzaniu kryzysowym
Kluczowym dla wszystkich etapów zarządzania jest opracowanie planów na wypadek
wystąpienia sytuacji kryzysowej, gdyż umożliwia to przeprowadzenie sprawnej i szybkiej
akcji. Plany reagowania kryzysowego opisują kto, co i kiedy będzie robił, za pomocą jakich sił i środków oraz na jakiej podstawie prawnej – przed, w czasie i natychmiast po
zdarzeniu kryzysowym. Plany kryzysowe są opracowywane dla każdej gminy, powiatu,
69
województwa oraz dla kraju. Do ich opracowania są zobowiązani odpowiednio wójt (burmistrz, prezydent), starosta, wojewoda oraz Rada Ministrów wraz z zespołami zarządzania
kryzysowego.
Celem planu jest zapewnienie systemowego, skoordynowanego i efektywnego reagowania administracji publicznej na zdarzenia kryzysowe, zapewniającego właściwe prowadzenie działań, głównie w zakresie odpowiedzialności dotyczącej: kierowania nadzoru, informowania, ostrzegania i alarmowania ludności.
Plan kryzysowy ma zastosowanie do operacyjnych działań właściwego organu i podległych mu służb w każdej fazie zarządzania kryzysowego.
Cele szczegółowe opracowywania planów kryzysowych to:
1. przydzielenie instytucjom i osobom fizycznym obowiązków, dotyczących wykonywania ustalonych zadań w określonym miejscu i czasie w sytuacji kryzysowej (z rozróżnieniem na poszczególne typy zagrożeń);
2. ustalenie zależności kierowania i współdziałania między instytucjami i organizacjami
i pokazanie jak działania te będą koordynowane;
3. określenie, jak ludzie i ich mienie będą chronieni w sytuacji kryzysowej;
4. określenie działań zmierzających do zapewnienia funkcjonalności, ciągłości działań
i integralności infrastruktury krytycznej w celu zapobiegania zagrożeniom oraz ograniczenia i neutralizacji skutków ich wystąpienia, a także szybkiego odtwarzania tej
infrastruktury na wypadek awarii, ataków oraz innych zdarzeń zakłócających jej prawidłowe funkcjonowanie;
5. zidentyfikowanie personelu, wyposażenia, urządzeń, zaopatrzenia i innych zasobów
dostępnych w ramach własnej społeczności lub w ramach porozumienia z innymi
społecznościami, które możliwe są do wykorzystania podczas działań kryzysowych,
6. opracowanie planów działań dla każdej z faz zarządzania kryzysowego.
Plan zarządzania kryzysowego, powinien zawierać następujące elementy59:
1.
Plan główny, a w nim:
Wstęp
ÎÎ wprowadzenie,
M. Żuber, S. Bajor, Repetytorium – Zarządzanie kryzysowe, Dolnośląska Wyższa Szkoła Służb Publicznych ASESOR,
Wrocław 2010.
59
70
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
zarządzenie,
strona uzgodnień,
strona tytułowa, data,
arkusz zmian,
rozdzielnik,
spis zawartości,
cel;
Organizacja i zakresy odpowiedzialności
ÎÎ sytuacja i założenia,
ÎÎ koncepcja działania,
ÎÎ organizacja i przeznaczenie (funkcje) odpowiedzialności;
2. Załączniki funkcjonalne
ÎÎ zespoły wsparcia działań (ZWD),
ÎÎ standardowe procedury operacyjne (SPO);
3.
ÎÎ
ÎÎ
ÎÎ
Informacje dodatkowe
wzory dokumentów, komunikatów,
mapy,
inne.
Bardzo dobrym przykładem tego rodzaju dokumentu jest Plan Zarządzania Kryzysowego
Miasta i Gminy Nysa60.
Więcej informacji o etapach przygotowania planu oraz działań przez ośrodek pomocy
społecznej znajduje się w rozdziale IV.
3.2. System instytucji krajowych udzielających pomocy
w sytuacjach kryzysowych
Na każdym z wcześniej opisanych etapów zarządzania kryzysowego zaangażowanych
jest lub powinno być wiele różnych instytucji i organizacji. Im więcej przygotowanych
instytucji i ludzi do reagowania na różnorodne zagrożenia, tym większa szansa, że wystąpienie tego zdarzenia przyniesie niewiele dramatycznych skutków. Warto również pamiętać, że w sytuacji kryzysu przekraczającego możliwości krajowe, Polska może zwrócić się
Plan dostępny na stronie: www.nysa.eu/portal/download/file_id/8700/pid/1573.htm.
60
71
o pomoc do instytucji międzynarodowych.
Z drugiej strony im więcej instytucji i organizacji tym więcej organizacyjnego zamieszania,
szczególnie w fazie dostarczania pomocy do poszkodowanych. Dlatego tym ważniejsze
jest przygotowanie odpowiednich procedur i zasad koordynowania udzielania pomocy.
System zarządzania kryzysowego w Polsce jest wieloszczeblowy i składa się z następujących komponentów:
a. organów zarządzania kryzysowego,
b. organów opiniodawczo-doradczych właściwych w sprawach inicjowania i koordynowania działań podejmowanych w zakresie zarządzania kryzysowego,
c. centrów zarządzania kryzysowego, utrzymujących 24-godzinną gotowość do podjęcia działań.
Organy właściwe w sprawach zarządzania kryzysowego oraz ich zadania i zasady działania, a także zasady finansowania zadań zarządzania kryzysowego określa ustawa z dnia
26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym61. W zależności od zasięgu sytuacji kryzysowej są uruchamiane poszczególne instytucje i organy odpowiedzialne za zarządzanie
kryzysowe na danym terenie, co przedstawia rysunek poniżej.
Rysunek 7. System zarządzania kryzysowego
Źródło: rcb.gov.pl
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. nr 89, poz .590, z późn. zm.
61
72
Tabela 5. Organy zarządzania kryzysowego
Szczebel
administracyjny
Krajowy Organ zarządzania
kryzysowego
Rada Ministrów, Prezes
Rady Ministrów Organ opiniodawczo-doradczy
Rządowy Zespół Zarządzania Kryzysowego
Resortowy Minister kierujący działem administracji rządowej, kierownik organu centralnego
Wojewoda
Zespół
zarządzania
kryzysowego (ministerstwa, urzędu centralnego)
Wojewódzki zespół zarządzania kryzysowego
Powiatowy zespół zarządzania kryzysowego
Centrum zarządzania kryzysowego (ministerstwa, urzędu centralnego)
Gminny zespół zarządzania kryzysowego
Mogą być tworzone (nie
ma obowiązku utworzenia)
gminne (miejskie) centra zarządzania kryzysowego
Wojewódzki
Powiatowy Gminny Starosta powiatu
Wójt, burmistrz, prezydent miasta
Organ wykonawczy
Rządowe Centrum Bezpieczeństwa
Wojewódzkie centrum zarządzania kryzysowego
Powiatowe centrum zarządzania kryzysowego
Źródło: rcb.gov.pl
3.2.1. Zasady zarządzania kryzysowego
W celu sprawnego organizowania pomocy w sytuacjach kryzysowych przyjęto zasady
działania w takich sytuacjach. Należą do nich:
ÎÎ Zasada prymatu układu terytorialnego – uznaje za podstawową konstrukcje tego modelu układ terytorialny państwa i sprowadza do funkcji pomocniczej układ branżowy;
ÎÎ Jednoosobowe kierownictwo – decyzje podejmuje się jednoosobowo i odpowiada
się za nie;
ÎÎ Zasada odpowiedzialności organów władzy publicznej – przyjmują kompetencje
i odpowiedzialność w zakresie podejmowania decyzji w sytuacji kryzysowej;
ÎÎ Zasada zespolenia – przyznanie organom władz administracyjnych ogólnej kompetencji gwarantującej wywiązanie się z nałożonych na nie odpowiedzialności;
ÎÎ Zasada kategoryzacji zagrożeń – polega na podziale zagrożeń na grupy według rodzaju i rozmiaru oraz przyporządkowaniu im określonych rozwiązań prawnych, organizacyjnych i finansowych;
ÎÎ Zasada powszechności – zarządzanie kryzysowe organizują organy władzy publicznej we współdziałaniu z istniejącymi specjalistycznymi instytucjami i organizacjami
oraz ogółem społeczeństwa;
ÎÎ Zasada ciągłości funkcjonowania państwa – wszystkie organy realizują swoje funkcje
zarówno w czasie pokoju, kryzysu i wojny.
73
3.2.2. Zadania organów zarządzania kryzysowego
Obowiązek podjęcia działań w zakresie zarządzania kryzysowego spoczywa na organie właściwym w sprawach zarządzania kryzysowego, który pierwszy otrzymał informację o wystąpieniu
zagrożenia. Organ ten niezwłocznie informuje o zaistniałym zdarzeniu organy odpowiednio
wyższego i niższego szczebla, przedstawiając jednocześnie swoją ocenę sytuacji oraz informację o zamierzonych działaniach. W czasie stanu klęski żywiołowej działaniami prowadzonymi
w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia kierują:
ÎÎ Wójt (burmistrz, prezydent miasta) – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na
obszarze gminy. Wójt (burmistrz, prezydent miasta) może wydawać polecenia organom jednostek pomocniczych, kierownikom jednostek organizacyjnych utworzonych przez gminę, kierownikom jednostek ochrony przeciwpożarowej oraz kierownikom jednostek czasowo przekazanym do wykonywania zadań na terenie gminy;
ÎÎ Starosta – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednej
gminy wchodzącej w skład powiatu. W kierowaniu działaniami w sytuacji kryzysowej
staroście podlegają wójtowie oraz kierownicy jednostek organizacyjnych utworzonych przez powiat, kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży, również kierownicy jednostek ochrony przeciwpożarowej;
ÎÎ Wojewoda – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego powiatu wchodzącego w skład województwa. Wojewodzie podporządkowane są jednostki organizacyjne administracji rządowej i samorządu wojewódzkiego
działające na obszarze województwa. Do działań zapobiegających skutkom sytuacji
kryzysowych na terenie województwa mogą być kierowane oddziały Sił Zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej;
ÎÎ Prezes Rady Ministrów – jeżeli stan klęski żywiołowej wprowadzono na obszarze więcej niż jednego województwa. W tym celu może on wydawać polecenia organom
administracji rządowej, a także organom samorządu terytorialnego.
Odpowiednio wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta i wojewoda mają, po ogłoszeniu stanu klęski żywiołowej, uprawnienia do ograniczania swobód obywatelskich na terenach objętych klęską.
Te same organy są zobowiązane do realizowania zadań związanych z zarządzaniem kryzysowym. Zadania wójta w tym zakresie to62:
1.
kierowanie monitorowaniem, planowaniem, reagowaniem i usuwaniem skutków zagrożeń na terenie gminy;
Art. 19, pkt. 2 ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590).
62
74
2.
3.
4.
5.
realizacja zadań z zakresu planowania cywilnego, w tym:
a. realizacja zaleceń do gminnego planu zarządzania kryzysowego,
b. opracowywanie i przedkładanie staroście do zatwierdzenia gminnego planu
zarządzania kryzysowego;
zarządzanie, organizowanie i prowadzenie szkoleń, ćwiczeń i treningów z zakresu zarządzania kryzysowego;
wykonywanie przedsięwzięć wynikających z planu operacyjnego funkcjonowania
gmin i gmin o statusie miasta;
organizacja i realizacja zadań z zakresu ochrony infrastruktury krytycznej.
Te same zadania dostosowane do terenu działania, w niektórych przypadkach bardziej
rozszerzone, są przypisane staroście i wojewodzie63.
3.2.3. Zadania zespołów zarządzania kryzysowego
Działania w celu zapobieżenia skutkom sytuacji kryzysowych lub ich usunięcia, określone wyżej organy, wykonują przy pomocy odpowiednio gminnego zespołu zarządzania
kryzysowego, powiatowego zespołu zarządzania kryzysowego, wojewódzkiego zespołu
zarządzania kryzysowego oraz Rządowego Zespołu Zarządzania Kryzysowego. Do zadań
zespołów zarządzania kryzysowego należy w szczególności:
ÎÎ ocena występujących i potencjalnych zagrożeń mogących mieć wpływ na bezpieczeństwo publiczne i prognozowanie tych zagrożeń;
ÎÎ przygotowywanie propozycji działań i przedstawianie szefowi zespołu wniosków dotyczących wykonania, zmiany lub zaniechania działań ujętych w planie reagowania
kryzysowego;
ÎÎ przekazywanie do wiadomości publicznej informacji związanych z zagrożeniami;
ÎÎ opiniowanie planu reagowania kryzysowego.
Zespoły zarządzania kryzysowego są organami doradczymi. W skład zespołów wchodzą osoby zatrudnione w urzędzie podlegającym osobie zarządzającej tym zespołem
(czyli urzędu wojewódzkiego, starostwa powiatowego oraz urzędu gminy), jednostek
organizacyjnych, jednostek pomocniczych, pracownicy jednostek zespolonych służb
inspekcji i straży, przedstawiciele społecznych organizacji ratowniczych. Dodatkowo
w skład wojewódzkiego zespołu zarządzania kryzysowego wchodzi również szef wojewódzkiego sztabu wojskowego oraz może wchodzić przedstawiciel samorządu
wojewódzkiego.
Por. art. 14 pkt 2, 17 ustawy o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590, z późn. zm.).
63
75
3.2.4. Zadania centrum zarządzania kryzysowego
Centrum Zarządzania Kryzysowego spełnia funkcję punktu koordynacyjnego i ośrodka
łączności, scalającego w codziennej działalności służby ratownicze i komunalne, które biorą bezpośredni i pośredni udział w akcjach ratowniczych. Jest to organ wykonawczy.
Do zadań Centrum Zarządzania Kryzysowego na poziomie ministerialnym, wojewódzkim
oraz powiatowym należą:
ÎÎ Pełnienie całodobowego dyżuru w celu zapewnienia przepływu informacji na potrzeby zarządzania kryzysowego;
ÎÎ Współdziałanie z Centrami Zarządzania Kryzysowego organów administracji publicznej;
ÎÎ Nadzór nad funkcjonowaniem systemu wykrywania i alarmowania oraz systemu
wczesnego ostrzegania ludności;
ÎÎ Współpraca z podmiotami realizującymi monitoring środowiska;
ÎÎ Współdziałanie z podmiotami prowadzącymi akcje ratownicze, poszukiwawcze
i humanitarne;
ÎÎ Dokumentowanie działań podejmowanych przez Centrum;
ÎÎ W przypadku zagrożenia i zaistnienia stanu kryzysowego niezwłoczne i ciągłe informowanie o rozwoju sytuacji Centrum Zarządzania Kryzysowego szczebla centralnego;
ÎÎ Realizacja zadań stałego dyżuru na potrzeby podwyższania gotowości obronnej
państwa.
W gminach wójt (burmistrz, prezydent) ma również zapewnić wykonanie powyższych zadań, jednak w celu ich realizacji może (ale nie musi) utworzyć gminne centrum zarządzania kryzysowego.
3.2.5. Instytucje współdziałające w sytuacji kryzysowej
Z zespołami zarządzania kryzysowego współpracuje wiele instytucji, które przejmują część
obowiązków i dopiero ich wspólne działanie w sytuacji kryzysowej może przynieść pożądany efekt. W zapobieganiu sytuacjom kryzysowym lub ich usuwaniu są zobowiązane uczestniczyć: Państwowa Straż Pożarna i inne jednostki ochrony przeciwpożarowej,
Policja, Państwowe Ratownictwo Medyczne oraz inne kompetentne w tych sprawach
państwowe urzędy, agencje, inspekcje, straże i służby, a także organizacje pozarządowe.
Poniżej scharakteryzowano niektóre z nich.
Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej – IMGW
IMGW to instytucja nadzorowana przez ministra środowiska. IMGW odpowiada za osłonę hydrologiczno-meteorologiczną kraju wykonując pomiary, opracowując prognozy,
76
komunikaty i ostrzeżenia. Inicjuje działania służb odpowiedzialnych za przeciwdziałanie skutkom katastrof naturalnych wysyłając ostrzeżenia między innymi do Rządowego
Zespołu Zarządzania Kryzysowego, Krajowego Centrum Koordynacji Ratownictwa
i Ochrony Ludności, wojewódzkich zespołów zarządzania kryzysowego.
Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej – RZGW
Obszar Polski został podzielony zgodnie z geograficznym przebiegiem granic dorzeczy
między siedem RZGW: w Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Poznaniu, Szczecinie, Warszawie
i Wrocławiu. RZGW ma za zadanie: określanie ilości i stanu zasobów wodnych oraz stanu
ochrony przed powodzią, opracowywanie planów ochrony przed powodzią, prowadzenie rejestrów cieków (uwzględniając jakość wody), koordynowanie działań związanych
z ochroną przed powodzią i suszą, uzgadnianie planów zagospodarowania przestrzennego z uwzględnieniem warunków korzystania z wód dorzecza.
Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych – WZMiUW
WZMiUM to instytucja podległa samorządowi wojewódzkiemu. Jest odpowiedzialna za
utrzymanie urządzeń melioracyjnych – wałów, pompowni, regulacji rzek. W sytuacji zagrożenia powodziowego WZMiUW koordynuje działania techniczne w wojewódzkim zespole
reagowania kryzysowego, polegające na zabezpieczeniu urządzeń wodnych przed powodzią, likwidacji przesiąków, naprawie wałów itp.
Policja
Policja w czasie sytuacji kryzysowych podlega kierownictwu zespołów reagowania kryzysowego właściwych szczebli. Choć nie jest zobowiązana do bezpośredniego działania
w akcji ratowniczej, to w jej kompetencjach jest utrzymanie bezpieczeństwa i porządku
publicznego. Realizacja tego zadania następuje przez alarmowanie ludności, udostępnianie środków łączności innym służbom ratowniczym, zabezpieczanie mienia, organizowanie dróg i kierowanie ruchem w celu sprawnej organizacji dojazdów ewakuowanej ludności i służb ratowniczych. Policja wspomaga zespół w prowadzeniu akcji informacyjnej.
Straż Pożarna
Na szczeblu centralnym działa Krajowe Centrum Koordynacji Ratownictwa i Ochrony
Ludności Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej, kierowane przez Komendanta
Głównego PSP. Na szczeblu wojewódzkim i powiatowym działają wojewódzkie i powiatowe stanowiska koordynacji ratownictwa podległe odpowiednio komendantom wojewódzkim i powiatowym. Do zadań tych zespołów należy rozpoznawanie zagrożeń, organizowanie i prowadzenie akcji ratowniczych, wykonywanie pomocniczych specjalistycznych
77
czynności ratowniczych w czasie klęsk żywiołowych. W akcji ratowniczej zobowiązane są
również uczestniczyć jednostki Ochotniczej Straży Pożarnej.
Państwowa Inspekcja Sanitarna
Po otrzymaniu informacji od zespołów zarządzania kryzysowego prowadzi działania w akcji prewencyjnej razem z innymi jednostkami. Przeprowadza kontrole sanitarne na terenach zagrożonych oraz bierze udział w akcji informowania i edukacji poszkodowanych,
przeprowadza dezynfekcję oraz udostępnia środki dezynfekcyjne do samodzielnego
wykorzystania.
Państwowa Inspekcja Weterynaryjna
Po otrzymaniu informacji od zespołów zarządzania kryzysowego prowadzi działania
w przypadku zaistnienia sytuacji kryzysowej spowodowanej masowymi zachorowaniami
zwierząt na choroby zakaźne (zagrożenie epizootyczne), udziela fachowych porad w zakresie lecznictwa zwierząt, organizacji grzebowisk i punktów zabiegów weterynaryjnych,
nadzoruje utylizację zwierząt padłych i organizację grzebowisk.
Służby medyczne (szpitale, przychodnie)
Służby medyczne są zobowiązane do ratowania życia osób poszkodowanych, udzielania
pierwszej pomocy medycznej oraz porad medycznych. W dalszej kolejności na służbach
medycznych spoczywa obowiązek leczenia i rehabilitacji osób, których stan zdrowia pogorszył się w wyniku sytuacji kryzysowej.
Ośrodki pomocy społecznej
Ośrodki pomocy społecznej nie mają wyszczególnionych zadań na wypadek zaistnienia
sytuacji kryzysowych. Wykonują one działania zgłaszane przez zespół zarządzania kryzysowego w zależność od zaistniałych potrzeb. Do takich zadań mogą należeć:
ÎÎ Ustalenie potrzeb materialnych, socjalno-bytowych i zdrowotnych ludności terenów
zagrożonych sytuacją kryzysową zarówno znajdujących się na terenie zagrożonym
jak i ewakuowanych z niego w bezpieczny teren.
ÎÎ Informowanie ludności o sposobach zabezpieczenia się przed zagrażającym zdarzeniem.
ÎÎ Udział w ewakuacji osób, szczególnie wskazywanie miejsca zamieszkania osób chorych i niepełnosprawnych.
ÎÎ Dokonanie analizy możliwości gminy w zakresie realizacji zabezpieczenia potrzeb
oraz ustalenie zakładów, instytucji, magazynów i hurtowni mogących zapewnić realizację tych instytucji.
78
ÎÎ Wystąpienie z prośbą do szczebla nadrzędnego, gdy potrzeby gminy przekraczają
możliwości ich zaspokojenia.
ÎÎ Organizacja i realizacja pomocy dla poszkodowanej ludności: materialnej, rzeczowej,
psychologicznej.
ÎÎ Koordynowanie pomocy ze stron organizacji pozarządowych tj. rozdzielanie przychodzących darów, kierowanie wolontariuszy do pomocy przy określonych zadaniach.
ÎÎ Uruchomienie poradnictwa specjalistycznego i pomocy psychologicznej.
ÎÎ Informowanie wójta o prowadzonych działaniach.
ÎÎ Dokonanie na polecenie wójta oceny, oszacowania i opisania strat.
ÎÎ Na podstawie oceny i opisu strat sporządzenie wykazu osób poszkodowanych z określeniem stopnia poniesionych strat oraz ustalenie najbardziej poszkodowanych.
ÎÎ Analiza możliwości gminy w zakresie udzielania wszechstronnej pomocy materialnej,
psychologicznej i zdrowotnej.
Ośrodki interwencji kryzysowej
Ogólnie rolą ośrodków interwencji kryzysowej jest świadczenie specjalistycznych
usług, zwłaszcza psychologicznych, prawnych, hotelowych, które są dostępne przez
całą dobę – osobom, rodzinom i społecznościom. W warunkach polskich ośrodki te
są głównie nastawione na pomoc osobom, rodzinom będącym ofiarami przemocy lub
znajdującym się w innej sytuacji kryzysowej takiej jak jednostkowe zdarzenia losowe
(np. pożar domu) w celu zapobieżenia powstawania lub pogłębiania się dysfunkcji
tych osób, rodzin lub społeczności; pod względem zasobów materialnych i lokalowych nie są one przygotowane i nastawione na udzielanie pomocy w sytuacjach kryzysowych dotyczących wielu osób lub całej społeczności. Jednakże ze względu na
posiadane zasoby ludzkie, ich przygotowanie psychologiczne oraz interdyscyplinarność, są one bardzo pomocne głównie w udzielaniu wsparcia psychologicznego w sytuacjach, kiedy wymagana jest szybka reakcja. Ośrodki te są umiejscowione głównie
w miastach powiatowych (w 2012 r. w całej Polsce było 179 ośrodków, które dysponowały około 1800 miejscami64).
Organizacje pozarządowe i wolontariusze
Bardzo często w akcjach ratowniczych czy pomocniczych uczestniczą lokalne lub krajowe
organizacje pozarządowe, które dzięki możliwości szybkiego reagowania są w stanie bardzo szybko zacząć udzielać niezbędnego wsparcia.
Sprawozdanie MPiPS-03 za 2012 r. dostępne na stronie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej: http://www.mpips.
gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/statystyka-za-rok-2012/ [15.04.2014].
64
79
Do najbardziej znanych organizacji pozarządowych udzielających pomocy w czasie sytuacji kryzysowych należą:
ÎÎ Polska Akcja Humanitarna,
ÎÎ Polski Czerwony Krzyż,
ÎÎ Caritas,
ÎÎ Związek Harcerstwa Polskiego,
ÎÎ Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej,
ÎÎ Polski Komitet Pomocy Społecznej,
ÎÎ WOPR, GOPR, TOPR,
ÎÎ ochotnicze straże pożarne.
W zależności od profilu działania, zasobów materialnych, rzeczowych, lokalowych oraz osobowych, organizacje mogą włączać się w różnego typu działania. Organizacje ratownicze przyjmują zgłoszenia, udzielają kwalifikowanej pierwszej pomocy, ewakuują ofiary i osoby zagrożone, zabezpieczają miejsce wypadku oraz transportują ofiary wypadków do miejsc, w których
możliwe jest ich przejęcie przez lekarzy. Organizacje te prowadzą również edukację z zakresu
udzielania pierwszej pomocy lub postępowania w czasie sytuacji kryzysowych. Organizacje
stricte pomocowe zajmują się zbiórką darów oraz pieniędzy, które później są przekazywane
dla osób poszkodowanych. Organizacje wychowawcze mogą zająć się organizacją zajęć (lub
różnych form wypoczynku) dla dzieci z rodzin, które ucierpiały np. w czasie powodzi.
W akcjach pomocowych często chętnie biorą udział grupy osób zrzeszonych lub niezrzeszonych, których można nazwać wolontariuszami. Czasami pochodzą nie tylko z terenów
dotkniętych katastrofą, ale też z innych części Polski a nawet świata. W takim przypadku
ważne jest, aby znalazła się osoba, która pokieruje tymi osobami zgodnie z ich możliwościami oraz aktualnymi potrzebami.
Siły Zbrojne RP
Jeżeli w sytuacji kryzysowej użycie innych sił i środków jest niemożliwe lub może okazać
się niewystarczające minister obrony narodowej może przekazać do dyspozycji wojewody
oddziały sił zbrojnych pozostające pod dowództwem przełożonych służbowych, lecz wykonujące zadania określone przez wojewodę. W przypadkach niecierpiących zwłoki decyzję o wprowadzeniu do akcji może podjąć samodzielnie dowódca jednostki wojskowej.
Zadania, które mogą być wykonywane przez Siły Zbrojne RP to:
1.
2.
80
współudział w monitorowaniu zagrożeń;
wykonywanie zadań związanych z oceną skutków zjawisk zaistniałych na obszarze
występowania zagrożeń;
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
wykonywanie zadań poszukiwawczo-ratowniczych;
ewakuowanie poszkodowanej ludności i mienia;
wykonywanie zadań mających na celu przygotowanie warunków do czasowego
przebywania ewakuowanej ludności w wyznaczonych miejscach;
współudział w ochronie mienia pozostawionego na obszarze występowania
zagrożeń;
izolowanie obszaru występowania zagrożeń lub miejsca prowadzenia akcji
ratowniczej;
wykonywanie prac zabezpieczających, ratowniczych i ewakuacyjnych przy zagrożonych obiektach budowlanych i zabytkach;
prowadzenie prac wymagających użycia specjalistycznego sprzętu technicznego lub
materiałów wybuchowych będących w zasobach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
usuwanie materiałów niebezpiecznych i ich unieszkodliwianie, z wykorzystaniem sił
i środków będących na wyposażeniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
likwidowanie skażeń chemicznych oraz skażeń i zakażeń biologicznych;
usuwanie skażeń promieniotwórczych;
wykonywanie zadań związanych z naprawą i odbudową infrastruktury technicznej;
współudział w zapewnieniu przejezdności szlaków komunikacyjnych;
udzielanie pomocy medycznej i wykonywanie zadań sanitarno-higienicznych
i przeciwepidemicznych.
3.2.6. Współdziałanie instytucji w sytuacjach kryzysowych
Na co dzień różne organizacyjne i kulturowo podmioty są zmuszone do współpracy
i współdziałania w sytuacjach kryzysowych. Niektóre z zadań poszczególnych instytucji
mogą być podobne lub takie same (dostarczanie pomocy rzeczowej przez ośrodki pomocy społecznej i organizacje pozarządowe), zależne jedne od drugich (np. można udzielić
pomocy poszkodowanym dopiero, gdy zostaną usunięci z miejsca zagrożenia), a nawet
wykluczające się. Dlatego tak ważna jest koordynacja działań wszystkich instytucji, organizacji oraz osób przybywających na miejsce zdarzenia. Tylko opracowana procedura zarządzania w takich sytuacjach, stworzenie planu działań na wypadek sytuacji kryzysowych
(z rozróżnieniem poszczególnych zagrożeń) oraz szkolenia i ćwiczenia służb odpowiedzialnych za reagowanie w sytuacjach kryzysowych pozwoli zminimalizować ryzyko nieudanej
akcji. Poniżej przedstawiony został schemat kierowania i współdziałania różnych organów
i służb w sytuacji kryzysowej opracowany przez Urząd Miasta w Nysie65.
Źródło: Plan zarządzania kryzysowego Miasta i Gminy Nysa, 2011 r.
65
81
- kieruje działaniami organów administracji
rządowej i samorządowej w związku ze stanem
klęski żywiołowej,
- określa zakres wsparcia,
- utrzymuje ciągłą wymianę informacji
z organami, jednostkami zaangażowanymi
w działania oraz GCZK.
NA BIEŻĄCO INFORMUJE BURMISTRZA O
ROZWOJU SYTUACJI – poprzez GCZK.
PODMIOTY WSPOMAGAJĄCE
– DZIAŁANIA BEZPOŚREDNIE
GCZK
gmin sąsiednich
SYTUACJA
KRYZYSOWA
OBSZAR WYMIANY INFORMACJI
OBSZAR DECYZYJNY
- prowadzi ocenę zagrożenia dotyczącego gminy,
- dostarcza niezbędnych informacji dotyczących aktualnej
sytuacji na potrzeby burmistrza i GZZK,
- koordynuje realizację zadań zawartych w gminnym planie
zarządzania kryzysowego,
- koordynuje proces ewakuacji.
WYDZIAŁ BEZPIECZEŃSTWA I ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO
DZIAŁANIA BEZPOŚREDNIE
- przyjmuje informacje o sytuacji i przekazuje je
burmistrzowi,
- realizuje zadania mu przypisane i zawarte
w gminnym planie zarządzania kryzysowego,
- utrzymuje ciągłą wymianę informacji z organami
(jednostkami) zaangażowanymi w działania,
- na bieżąco informuje burmistrza i PCZK
o realizowanych i planowanych działaniach.
- pełni całodobowy dyżur w celu zapewnienia
przepływu informacji na potrzeby zarządzania
kryzysowego,
- współdziała z centrami zarządzania kryzysowego
organów administracji publicznej, w tym gmin
sąsiednich oraz PCZK,
- współdziała z podmiotami prowadzącymi akcje
ratownicze, poszukiwawcze i humanitarne.
GMINNE CENTRUM ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO
PCZK
WOJEWODA
- udzielają podmiotowi wiodącemu informacji,
prognoz i innych form wsparcia,
- wydają dyspozycje podległym i nadzorowanym jednostkom o skierowaniu do wsparcia.
GMINNY ZESPÓŁ ZARZĄDZANIA KRYZYSOWEGO
- ocenia występujące i potencjalne zagrożenia mogące
mieć wpływ na bezpieczeństwo publiczne i prognozuje
te zagrożenia,
- przygotowuje propozycje działań i przedstawia wojewodzie
wnioski dotyczące wykonania, zmiany lub zaniechania
działań ujętych w gminnym planie zarządzania kryzysowego,
- przekazuje do wiadomości publicznej informacje
związane z zagrożeniami,
- opiniuje gminny plan zarządzania kryzysowego.
WYDZIAŁY UM NYSA
- Wydział Administracyjno-Organizacyjny
- Wydział Gospodarki Komunalnej i Drogown. Inwestycji i
Architektury
- Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa
- Gminny Zarząd Oświaty
- Wydział Kultury, Sportu i Turystyki, Biuro Promocji
- Wydział Finansowy
JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE GMINY
- Ośrodek Pomocy Społecznej,
- Spółki gminne : PGK „EKOM”, WiK „AKWA”., NEC, NZN
1. Przekazuje do publicznej wiadomości informację
o wprowadzeniu stanu klęski żywiołowej.
2. Uruchamia gminny zespół zarządzania kryzysowego.
3. Koordynuje i nadzoruje realizację zadań zawartych
w gminnym planie zarządzania kryzysowego.
BURMISTRZ
Rysunek 8. Współdziałanie organów administracji publicznej w warunkach sytuacji kryzysowej
W tym przypadku koordynatorem wszystkich działań jest burmistrz, który jest wspomagany przez wszystkie wydziały urzędu miasta, jego jednostki organizacyjne oraz zespół
kryzysowy. Poza tym współdziała z centrum kryzysowym oraz podmiotami wiodącymi
i instytucjami je wspomagającymi. Na schemacie jasno (za pomocą strzałek) oznaczone są
relacje pomiędzy podmiotami, czyli kto może podejmować decyzje, i pomiędzy którymi
podmiotami dochodzi do wymiany informacji.
3.3. Instytucje międzynarodowe
Jeśli sytuacja kryzysowa przekracza możliwość kraju, w którym wystąpiła, to jego przedstawiciele mogą wystąpić do społeczności międzynarodowej z prośbą o wsparcie. Tak często
się dzieje w przypadku krajów najbiedniejszych, często nawiedzanych przez katastrofy naturalne (np. Filipiny, kraje afrykańskie) lub w przypadku katastrofy o bardzo dużym zasięgu
(np. trzęsienie ziemi w Japonii w 2011 r.). Polska nie wystąpiła dotychczas z takim oficjalnym apelem o pomoc, choć pomoc taka nadchodziła szczególnie z organizacji pozarządowych. Warto jednak znać podstawowe mechanizmy udzielania humanitarnej pomocy
międzynarodowej, a także znać największe organizacje międzyrządowe i pozarządowe
udzielające takiej pomocy na wypadek konieczności współpracy z instytucjami pozakrajowymi, ale również aby wiedzieć jakie są kanały udzielania pomocy dla innych krajów
dotkniętych sytuacją kryzysową.
3.3.1. System pomocy humanitarnej Organizacji Narodów Zjednoczonych
Koordynacją działań pomocowych w sytuacjach kryzysowych w ramach struktur Narodów
Zjednoczonych zajmuje się specjalnie do tego powołane Biuro ONZ ds. Koordynacji
Pomocy Humanitarnej (UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs – OCHA)66.
Biuro to odgrywa istotną rolę w monitorowaniu sytuacji na świecie, dostarczaniu pomocy
technicznej, koordynowaniu tej pomocy oraz zbieraniu i rozdysponowaniu środków na
pomoc. Do szczegółowych zadań OCHA należy:
ÎÎ Reagowanie, niesienie pomocy oraz koordynacja działań w terenie w obliczu nagłych
kryzysów;
ÎÎ Zarządzanie kryzysami, redukcja czynników ryzyka, prewencja;
Dokładne informacje na temat działania Biura są umieszczone na jego stronie: www.unocha.org.
66
83
ÎÎ Opracowywanie polityki kryzysowej i zrównoważonych rozwiązań;
ÎÎ Nadzorowanie, monitorowanie przebiegu działań i sytuacji na świecie;
ÎÎ Współpraca z organizacjami niosącymi pomoc na szczeblu narodowym
i międzynarodowym;
ÎÎ Powoływanie Centrów Informacji Kryzysowej, informowanie społeczności międzynarodowej o aktualnej sytuacji poprzez stronę internetową ReliefWeb www.reliefweb.int;
ÎÎ Badania na rzecz rozwoju polityki kryzysowej;
ÎÎ Stanowienie standardów i norm pomocy humanitarnej.
Wszystkie te cele i zadania są realizowane dzięki poszczególnym instrumentom działania. W celu sfinansowania działań, OCHA zabiega o wsparcie donatorów za pomocą
Instrumentu Wspólnych Apeli (Consolidated Appeals)67. W sytuacji kiedy dane państwo
jest pogrążone w kryzysie dyrektor OCHA wystosowuje apel do donatorów, czyli rządów
państw i kiedy decydują się one udzielić pomocy, finansują projekty zgłoszone przez
agendy ONZ, organizacje pozarządowe działające w miejscu kryzysu. Każdy apel określa
potrzeby poszkodowanej ludności oraz działania niezbędne do poprawy sytuacji w nadchodzących latach.
Inny mechanizm to prowadzenie Centralnego Funduszu ds. Pomocy w Sytuacjach
Kryzysowych (Central Emergency Response Fund CERF)68, który w szybkim trybie uruchamia wstępne środki na działania ratujące życie oraz natychmiastową pomoc w nagłych
przypadkach i sytuacjach kryzysowych – zarówno tych szybko pogarszających się jak
i tych zaniedbywanych.
ONZ realizuje działania humanitarne poprzez wyspecjalizowane agendy, przypisując im
poszczególne obszary kompetencji. Zadaniami tej grupy aktorów jest przede wszystkim
koordynacja oraz prowadzenie własnych działań humanitarnych.
Wśród agencji Organizacji Narodów Zjednoczonych największy budżet na pomoc humanitarną znajduje się w Światowym Programie Żywności (World Food Programme – WFP).
Całkowity budżet WFP w 2007 r. osiągnął wartość nieco ponad 3 mld USD69. Główne źródła
finansowania to dotacje od rządów państw, ponadto środki przekazywane przez duże korporacje, inne agendy ONZ, a także od darczyńców indywidualnych.
http://www.unocha.org/cap/ [16.03.2014].
Więcej o funduszu na stronie: http://unocha.org/cerf.
69
WFP Annual Raport 2007, dostępny na stronie WFP: http://www.wfp.org/policies/Annual_Reports/ index.
asp?section=6&sub_section=3, [02.02.2010].
67
68
84
WFP działa poprzez cztery rodzaje programów, z których dwa są ściśle związane z pomocą humanitarną tj. Pilne Operacje (Emergency Operations) i Operacje Specjalne (Special Operations),
a dwa pozostałe bardziej związane z pomocą rozwojową i odbudową po kryzysie (Relief and
Rehabilitation, Development Project)70. Programy te są wdrażane w poszczególnych krajach,
tam gdzie występuje sytuacja kryzysowa związana z brakiem żywności. Żywność w ramach
programu jest najczęściej dostarczana bezpośrednio przez pracowników terenowych WFP, jednakże każdorazowo wymagana jest współpraca z rządem lokalnym oraz innymi partnerami,
w szczególności w planowaniu dostaw pomocy oraz logistyce. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, kiedy władze krajowe nie kontrolują danego terytorium, wówczas WFP może
świadczyć pomoc bez zaproszenia i współpracy ze strony rządu, ale w takiej sytuacji musi mieć
zgodę Sekretarza Generalnego ONZ71.
Kolejną agendą ONZ jest UNHCR, która zajmuje się pomocą dla uchodźców i wewnętrznych przesiedleńców. Tak jak inne agendy ONZ, również UNHCR współpracuje z innymi
podmiotami, tj. rządami, organizacjami pozarządowymi, innymi agendami ONZ oraz innymi organizacjami międzyrządowymi. Według danych podanych przez UNHCR ok. 20-25%
środków rocznego budżetu przeznaczanych jest do ok. 500 organizacji pozarządowych,
które w terenie opiekują się uchodźcami72.
3.3.2. System pomocy humanitarnej Unii Europejskiej73
Również w Unii Europejskiej istnieje system pomocy humanitarnej połączony z ochroną ludności cywilnej. Koordynacją tej pomocy zajmuje się Biuro Pomocy Humanitarnej
Komisji Europejskiej (European Community Humanitarian Office – ECHO). Poprzez biura terenowe usytuowane na całym świecie ECHO wspiera finansowo ok. 200 partnerów,
w tym wyspecjalizowane agencje Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), organizacje pozarządowe, agencje krajów UE oraz organizacje, takie jak Międzynarodowy Komitet
Czerwonego Krzyża oraz Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża
i Czerwonego Półksiężyca. Fundusze są przyznawane po przeanalizowaniu złożonych
przez te podmioty projektów zawierających informacje na temat planowanych metod
niesienia pomocy ludności dotkniętej katastrofą. ECHO koordynuje działania, tak aby nie
dublowały się z działaniami podejmowanymi bezpośrednio przez kraje członkowskie UE
i inne podmioty zaangażowane w pomoc humanitarną.
Więcej informacji na temat poszczególnych programów znajduje się na stronie WFP: http://www.wfp. org/operations/introduction/index.asp?section=5&sub_section=1, [02.02.2010].
71
Na podstawie dokumentu pt. „General Regulation”, dostępny na stronie WFP: http://www.wfp.org/ aboutwfp/how_
run/GeneralRegulations_E.pdf, [03.02.2010].
72
Dane dostępne na stronie UNHCR: http://www.unhcr.org/partners/3bb0773ec.html, [21.02.2011].
73
Na podstawie dokumentu „Pomoc humanitarna i ochrona ludności”, dostępny na stronie: http://europa.eu/pol/pdf/
flipbook/pl/humanitarian-aid_pl.pdf.
70
85
Każde państwo z lub spoza UE, którego potencjał okazuje się niewystarczający w obliczu
katastrofy, może zwrócić się o pomoc za pośrednictwem mechanizmu ochrony ludności.
Wówczas unijne centrum monitorowania i informacji (MIC) informuje o konkretnych potrzebach tego kraju wszystkie państwa uczestniczące w mechanizmie ochrony ludności.
Następnie państwa te oferują wysłanie ekspertów i pomocy rzeczowej w celu wsparcia
wysiłków na miejscu. Pomoc może polegać na wysłaniu ekip poszukiwawczych i ratunkowych, personelu medycznego, pomp powodziowych, jednostek oczyszczania wody lub
innych podobnych form wsparcia. MIC pomaga koordynować europejską pomoc, zestawiając wezwania o pomoc i oferty pomocy, ułatwiając, a często także finansując, transport pomocy oraz, w razie potrzeby, wysyłając zespoły mające monitorować sytuację na
miejscu.
3.3.3. System pomocy organizacji Czerwonego Krzyża
Specyficzną organizacją pozarządową jest organizacja potocznie nazywana Czerwonym
Krzyżem, która w ciągu kilkudziesięciu lat rozbudowała swoje struktury z małej opartej na
pracy wolontariuszy organizacji do instytucji posiadającej kilka odrębnych form prawnych
z oddziałami w prawie każdym kraju. Obecnie Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża
i Czerwonego Półksiężyca (The International Red Cross and Red Crescent Movement) jest
największą organizacją humanitarną. Jej trzy główne komponenty to Międzynarodowy
Komitet Czerwonego Krzyża (The International Committee of the Red Cross – ICRC),
Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń Czerwonego Księżyca i Czerwonego
Półksiężyca (The International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies) oraz
186 Stowarzyszeń Czerwonego Księżyca i Czerwonego Półksiężyca74. Środki finansowe na
działania prowadzone przez te podmioty pochodzą od państw, organizacji międzyrządowych oraz Komisji Europejskiej i prywatnych darczyńców.
Poprzez sieć stowarzyszeń krajowych (takich jak Polski Czerwony Krzyż) Komitet i Ruch
Czerwonego Krzyża i Półksiężyca może dotrzeć z niezbędną pomocą w ciągu 24-48 godzin od momentu kryzysowego wydarzenia. Główna pomoc dostarczana przez organizacje
Czerwonego Krzyża to pomoc medyczna, pomoc rzeczowa w postaci koców, podstawowych
artykułów gospodarstwa domowego, środki czystości oraz środki do higieny osobistej, żywności i wiele innych. Organizacja ma opracowany katalog 2000 rzeczy75, które może dostarczyć na miejsce katastrofy, co jest ułatwieniem dla osób rozpoznających potrzeby wśród ofiar
O strukturze, historii i podstawach prawnych organizacji Czerwonego Krzyża można przeczytać m.in. w: S. Delorenzi,
Contending with the impasse in international humanitarian action: ICRC policy since the end of the Cold War, ICRC, Geneva
1999; F. Bugnion, The International Committee of the Red Cross and the protection of war victims, ICRC & Macmillan,
Geneva 2003.
75
Katalog dostępny na stronie: http://procurement.ifrc.org/catalogue/.
74
86
i zgłaszających prośbę o pomoc. Poza tym organizacje Czerwonego Krzyża prowadzą szeroką
działalność edukacyjną na temat minimalizowania skutków sytuacji kryzysowej oraz udzielania
pomocy, a także działalność dotyczącą rozwijania i upowszechniania międzynarodowego prawa humanitarnego, zasad udzielania pomocy humanitarnej.
3.3.4. Organizacje pozarządowe
Poza zinstytucjonalizowanymi systemami międzynarodowej pomocy humanitarnej, w sytuacjach kryzysowych bardzo dużą rolę odgrywają lokalne, krajowe oraz międzynarodowe
organizacje pozarządowe. To one faktycznie, dzięki środkom pozyskiwanym z funduszy
ONZ oraz Komisji Europejskiej oraz prywatnych darczyńców udzielają pomocy osobom
poszkodowanym.
Wśród największych organizacji pozarządowych są Catholic Relief Services (CRS), CARE,
World Vision, CARITAS, International Rescue Committee, Medecins Sans Frontieres, Save the
Children. Są to organizacja obejmujące swoimi działaniami głównie Amerykę Południową,
Afrykę, Azję, czyli wszystkie najbardziej newralgiczne punkty na świecie. Wiele z nich łączy
pomoc humanitarną z pomocą rozwojową. Oprócz tych dużych organizacji są również
mniejsze i również one udzielają pomocy, choć na mniejszą skalę, to często taka pomoc
opiera się na wcześniejszych kontaktach i współpracy ze społecznością, która w pewnym
momencie została dotknięta katastrofą.
3.4. System świadczeń, praw i obowiązków
3.4.1. Formy i sektory pomocy
Działania pomocowe w sytuacji kryzysowej można dzielić według różnych kryteriów, dwa
podstawowe kryteria podziału odnoszą się do formy, w jakiej jest ona udzielana:
ÎÎ pomoc materialna i niematerialna,
ÎÎ pomoc finansowa i niefinansowa.
Do pomocy materialnej można zaliczyć zarówno przekazywane środki pieniężne, jak i pomoc rzeczową. Natomiast pomoc niematerialna to wszelkiego rodzaju usługi. Pomoc finansowa to środki pieniężne, a niefinansowa to zarówno pomoc rzeczowa, jak i usługi. Jak
widać taki sposób podziału rodzajów pomocy nie jest wykluczający się, a uzupełniający.
W poniższej tabeli podane zostały przykłady poszczególnych rodzajów pomocy.
87
Tabela 6. Rodzaje pomocy w sytuacjach kryzysowych
Rodzaj pomocy
finansowa
niefinansowa
materialna
środki pieniężne na zakup żywności, wody, leków itp.
pomoc rzeczowa, np. żywność, namioty, koce, woda itp.
niematerialna
finansowanie usług, np. ochrona konwojów
z pomocą humanitarną
usługi świadczone na rzecz poszkodowanych,
np. wysłanie i wyposażenie służb ratowniczych, pomoc psychologiczna
Źródło: opracowanie własne.
Rodzaj przekazanej pomocy jest znaczący dla obu stron: finansującego pomoc i jej odbiorcy. Donator, którym może być instytucja samorządowa ale i osoba prywatna, przekazując
pomoc rzeczową lub konkretne usługi ma większą pewność, że pomoc nie zostanie wykorzystana niezgodnie z jego zamierzeniem. Jednak osoby poszkodowane w większości
przypadków wolą otrzymać pomoc w formie pieniężnej, gdyż za pieniądze można kupić
dowolne produkty (niekoniecznie żywnościowe) i z różnych źródeł.
Oprócz formy pomocy, osoby które jej udzielają lub zajmują się koordynacją i rozdzielaniem pomocy muszą mieć na uwadze różne sektory pomocy. W ich wyróżnieniu można
posłużyć się sektorowym ujęciem pomocy humanitarnej według OCHA. Jest to kilkanaście sektorów, do których przyporządkowane są działania, które są uznawane za działania
prowadzone w ramach pomocy humanitarnej, co zestawione jest w poniższej tabeli.
Tabela 7. Sektory pomocy humanitarnej
Sektor
Bezpieczeństwo
i ochrona
Żywność
Multisektor
Zdrowie
Koordynacja pomocy i usługi wspierające
Odbudowa gospodarcza i infrastrukturalna
88
Przykładowe działania (subsektory)
Zapewnianie bezpieczeństwa i ochrony pracownikom udzielającym pomocy,
w tym: zatrudnianie ochroniarzy, ochrona konwojów itp.
Dystrybucja żywności, monitorowanie bezpieczeństwa żywnościowego/warunków życia, programy żywnościowe w szkołach, wspieranie logistyczne dostarczania żywności.
Wielosektorowa pomoc dla uchodźców lub wewnętrznych przesiedleńców,
przygotowywanie akcji ratunkowych, systemy wczesnego ostrzegania, repatriacje, przesiedlenia, reintegracja.
Bezpośrednie udzielanie pierwszej pomocy, wspieranie w tworzeniu/odtwarzaniu punktów podstawowej pomocy lekarskiej, bezpośrednie lub pośrednie
dostarczanie drugorzędnej pomocy lekarskiej, zapobieganie i leczenie HIV/ADIS,
szczepienia ochronne, zapobieganie powstawaniu epidemii, wsparcie psychospołeczne.
Fundusze na koordynowanie pomocy, przygotowanie, planowanie akcji humanitarnych, informacja humanitarna, telekomunikacja, przewóz ludzi i dóbr materialnych.
Tworzenie miejsc pracy, zatrudnienie bezpośrednie, rozwój mikro-przedsiębiorstw, naprawa infrastruktury (drogowej, kolejowej, lotniczej, komunikacyjnej,
kanalizacyjnej, budynków użyteczności publicznej), szkolenia, wsparcie dla pozbawionych pracy byłych żołnierzy i ich rodzin.
Sektor
Rolnictwo
Schronienie i pomoc
nieżywnościowa
Ochrona/prawa
człowieka/prawo
Woda i środki higieny
Rozbrojenie min
Edukacja
Przykładowe działania (subsektory)
Dystrybucja nasion i narzędzi, szkolenia rolnicze, usługi weterynaryjne, systemy
irygacyjne.
Tymczasowe schronienie wraz z transportem i logistyką, dystrybucja rzeczy
nieżywnościowych (np. artykuły gospodarstwa domowego) lub zestawów dla
przesiedlonych/repatriantów wraz z transportem i logistyką, schronienie pokryzysowe.
Ochrona cywilów/wewnętrznych przesiedleńców/repatriantów, ochrona dzieci,
rzecznictwo i monitoring praw człowieka, międzynarodowego prawa humanitarnego, Konwencji Praw Dziecka itp., pomoc prawna, edukacja z zakresu rozwiązywania sporów i utrzymywania pokoju, rejestracja urodzeń.
Czasowe/kryzysowe dostarczanie wody i środków higieny, budowa sanitariatów,
średnio- lub długookresowe dostarczanie wody i środków higieny, testowanie
jakości wody, zapobieganie suszom.
Akcje edukacyjne dotyczące niebezpieczeństw powodowanych przez miny, pomoc dla osób poszkodowanych przez miny, rozbrajanie min.
Budowa szkół, dostarczenie materiałów, wsparcie dla nauczycieli, szkolenia dla
nauczycieli.
Opracowanie na podstawie: Criteria for inclusion of reported humanitarian contributions into the Financial
Tracking Service database, and for donor/appealing agency reporting to FTS, 200476
Jak wynika z przedstawionej tabeli pomoc udzielana w sytuacjach kryzysowych może
mieć szeroki zasięg obejmujący zarówno pomoc podstawową (dostarczanie żywności,
opieki medycznej), jak i pomoc związaną z ochroną praw (np. praw człowieka). Niektóre
z tych działań mają zawsze znamiona pomocy humanitarnej (można ją nazwać pomocą podstawową udzielaną podczas sytuacji kryzysowej) oraz działania, które mogą być
uznane za pomoc humanitarną tylko podczas kryzysów lub w ich bezpośrednim następstwie. Większość z przedstawionych w tabeli działań należy do drugiego rodzaju
pomocy.
3.4.2. Świadczenia i uprawnienia w polskim systemie prawnym przysługujące w sytuacjach kryzysowych
W polskim systemie prawnym istnieje obecnie już kilka możliwych form pomocy osobom poszkodowanym w wyniku klęsk żywiołowych, co jest skutkiem występujących co
roku powodzi lub wichur. Są to świadczenia przyznawane na zasadach powszechnych
(głównie z pomocy społecznej77, specjalnych programów rządowych) oraz ubezpieczeń
prywatnych (dotyczą tylko osób, które ubezpieczyły się od następstw klęsk żywiołowych
lub innych trudnych sytuacji). Choć większość z poniżej opisanych uprawnień nie dotyczy
bezpośrednio pracowników instytucji pomocy społecznej, warto wiedzieć co przysługuje
Dokument dostępny na stronie OCHA: http://ocha.unog.ch/fts/exception-docs/AboutFTS/FTS _criteria_for_posting_contributions.pdf, [01.10.2009].
77
Na podstawie ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. nr 115, poz. 728.
76
89
lub może przysługiwać z innych tytułów osobom zgłaszającym się po pomoc do ośrodka
pomocy społecznej.
Świadczenia z pomocy społecznej
Należy zauważyć, że klęska żywiołowa lub ekologiczna jest jedną z przyczyn, uprawniającą
do ubiegania się o świadczenia z pomocy społecznej i w większości świadczeń w takim
przypadku nie obowiązuje kryterium dochodowe. Wachlarz świadczeń obejmuje świadczenia pieniężne i niepieniężne. Każdorazowo przyznając świadczenia pieniężne należy
przeprowadzić wywiad środowiskowy (część IV nie zależnie czy rodzina ubiega się o pomoc po raz pierwszy czy po raz kolejny) i wydać decyzję administracyjną. Świadczenia
rzeczowe, praca socjalna mogą być przyznawane bez przeprowadzania wywiadu
środowiskowego.
Zasiłki celowe
W przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowej, związanej z działaniem jakiegoś żywiołu
lub utraty dochodu (lub jego części) z powodu ogólnego kryzysu gospodarczego w kraju, możliwe jest przyznanie zasiłku celowego na ogólnych zasadach ustawy o pomocy
społecznej. Jest to świadczenie fakultatywne przyznawane na zaspokojenie niezbędnej
potrzeby bytowej, a w szczególności na pokrycie części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego,
drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów pogrzebu.
Zasiłki powodziowe78
Rodzina lub osoba samotnie gospodarująca, poszkodowana w wyniku wystąpienia powodzi, w celu zaspokojenia niezbędnej potrzeby bytowej może otrzymać jednorazowy
zasiłek powodziowy w kwocie do 2 tys. zł. Zasiłek jest przyznawany niezależnie od dochodów rodziny lub osoby samotnie gospodarującej. W ciągu dwóch dni od złożenia wniosku
oraz oświadczeń (o doznaniu szkody majątkowej w wyniku powodzi wraz z jej wartością,
nie ubieganiu się o zasiłek na terenie innej gminy oraz zgodzie na weryfikację podanych
danych). Zasiłek jest wypłacany nie później niż dwa dni od wydania decyzji, w wysokości:
1. równej wartości szkody według oświadczenia, o którym mowa w ust. 5, jeżeli nie
przekracza 2 tys. zł;
2. 2 tys. zł, jeżeli wartość szkody według oświadczenia, o którym mowa w ust. 5, jest
równa bądź wyższa niż 2 tys. zł.
Na podstawie art. 5 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi (Dz. U. nr 234, poz. 1385).
78
90
Jeśli w trakcie weryfikacji okaże się, że osoba, która otrzymała zasiłek nie poniosła szkody
w wyniku wystąpienia powodzi, wydawana jest decyzja o jego zwrocie.
Zasiłki celowe (specjalne) uruchamiane na wniosek wojewody
W latach ubiegłych (szczególnie w wyniku powodzi w 2010 r.) Rada Ministrów wydawała
rozporządzenia w sprawie udzielenia pomocy społecznej osobom lub rodzinom poszkodowanym przez powódź (lub wichurę) w formie zasiłków celowych (specjalnych) nie zależnie od dochodów osób lub rodzin poszkodowanych przez żywioł. W związku z tym,
że można zauważyć pewną powtarzalność w udzielaniu takiej formy pomocy, należy
przypuszczać, że stanie się to praktyką w kolejnych sytuacjach kryzysowych. Zasiłki te były
przyznawane w określonej wysokości na konkretne cele:
1. zasiłek do 6 000 zł – na pomoc dla osób lub rodzin, które poniosły straty w gospodarstwach domowych (budynkach mieszkalnych, podstawowym wyposażeniu gospodarstw domowych) i znalazły się w szczególnie trudnej sytuacji, w której nie mogą zaspokoić niezbędnych potrzeb życiowych w oparciu o posiadane
środki własne.
2. zasiłek do 20 000 zł – na remont lub odbudowę budynków mieszkalnych,
w przypadku częściowego zniszczenia budynku mieszkalnego; pomoc przyznawana na wniosek osoby poszkodowanej w wysokości uzależnionej od oceny
sytuacji dokonanej przez pracowników pomocy społecznej; pomoc ta podlega
rozliczeniu na podstawie faktur i rachunków lub oświadczenia złożonego przez
osobę, której przyznano zasiłek. W przypadku poniesienia wyższych wydatków
od kwoty przyznanej właściwy organ może przyznać dodatkowe środki w drodze
kolejnej decyzji, z zastrzeżeniem, że przyznana łącznie pomoc nie może przekroczyć kwoty 20 000 zł.
3. zasiłek do 100 000 zł – na remont lub odbudowę budynków mieszkalnych,
w przypadku zniszczenia budynku mieszkalnego, jeżeli budynek nie kwalifikuje
się do zamieszkania, a wielkość szkód została potwierdzona przez rzeczoznawcę majątkowego. Pomoc jest przyznawana – na wniosek osoby poszkodowanej
– w ratach, pierwsza rata w wysokości 50% kosztów remontu lub odbudowy
oszacowanych przez rzeczoznawcę majątkowego. Kolejne raty po przedstawieniu faktur lub rachunków wystawionych w związku z remontem lub odbudową
budynku mieszkalnego.
Zasiłek w wysokości do 6 tys. zł udzielany jest niezależnie od pomocy na remont lub
odbudowę budynków mieszkalnych (czyli zasiłki do 20 tys. i 100 tys. zł). Natomiast
można było otrzymać albo zasiłek do 20 tys. albo do 100 tys. zł (tych dwóch form
pomocy nie można było łączyć). Ważne w tym przypadku było to, że rozpatrzenie
91
wniosków o udzielenie takiej pomocy powinno być wydane niezwłocznie, a na wykonanie decyzji były tylko dwa dni.
W związku z tym, że ta forma pomocy nie jest gwarantowana ustawowo, a uruchamiana
na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów przy wystąpieniu sytuacji kryzysowej, każdorazowo należy sprawdzić możliwość, warunki i wysokość udzielanej pomocy najlepiej
kontaktując się z właściwym miejscowo urzędem wojewódzkim.
Pomoc niepieniężna
Pomoc niepieniężna udzielana w sytuacjach kryzysowych to w szczególności:
ÎÎ Udzielenie schronienia,
ÎÎ Zapewnienie posiłku lub żywności,
ÎÎ Sprawienie pogrzebu,
ÎÎ Pomoc rzeczowa w postaci odzieży, artykułów gospodarstwa domowego (np. koce,
pościel, garnki itp.),
ÎÎ Praca socjalna,
ÎÎ Poradnictwo specjalistyczne, w szczególności prawne, psychologiczne i rodzinne,
ÎÎ Usługi opiekuńcze i specjalistyczne.
Powyższe świadczenia są udzielane na zasadach określonych w ustawie o pomocy społecznej. W następnym rozdziale omówione będą praktyczne wskazania dotyczące udzielania tego typu wsparcia w sytuacjach kryzysowych.
Pomoc dla rolników
W przypadkach sytuacji kryzysowej związanej z niekorzystnym działaniem czynników naturalnych (np. powódź, susza, wichury) uruchamiane są specjalne programy pomocy dla
rolników. Jednym z takich programów był „Program pomocy dla rodzin rolniczych, w których gospodarstwach rolnych lub działach specjalnych produkcji rolnej powstały szkody
spowodowane przez powódź, osunięcie się ziemi lub huragan w 2010 r.”79.
Program zakładał udzielanie poszkodowanym producentom rolnym pomocy m.in. w formie:
ÎÎ kredytów preferencyjnych na wznowienie produkcji w gospodarstwach rolnych
i działach specjalnych produkcji rolnej znajdujących się na obszarach, gdzie szkody
powstały w związku z powodzią i innymi niekorzystnymi zjawiskami atmosferycznymi; poręczeń i gwarancji spłaty ww. kredytów bankowych; kredyty te oprocentowane
są obecnie dla rolników w wysokości 2 proc. w skali roku;
Uchwała Nr 87/2010 Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r.
79
92
ÎÎ odraczania terminu płatności składek z tytułu ubezpieczenia w KRUS, rozkładania ich
na dogodne raty, a także umarzania w całości lub części bieżących składek na indywidualny wniosek rolnika, który poniósł szkody spowodowane przez powódź i inne
niekorzystne zjawiska atmosferyczne;
ÎÎ odraczania i rozkładania na raty płatności z tytułu umów sprzedaży i dzierżawy nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, bez stosowania opłat i odsetek
za okres odroczenia;
ÎÎ stosowania przez wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast ulg w podatku
rolnym za 2010 r. w związku z powodzią i pozostałymi niekorzystnymi zjawiskami
atmosferycznymi;
ÎÎ udzielania pomocy społecznej rodzinom rolniczym w formie jednorazowego zasiłku
celowego w wysokości:
a. 2 000 zł dla rodzin rolniczych prowadzących gospodarstwa rolne o powierzchni
do 5 ha użytków rolnych albo dział specjalny produkcji rolnej,
b. 4 000 zł dla rodzin rolniczych prowadzących gospodarstwa rolne o powierzchni
powyżej 5 ha użytków rolnych.
Przy przyznawaniu zasiłku celowego nieprzeprowadzany był wywiad środowiskowy i nie
stosowane było kryterium dochodowe. O pomoc w ramach programu mogli się ubiegać
rolnicy, w których gospodarstwach rolnych lub działach specjalnych produkcji rolnej, szkody spowodowane przez powódź i inne niekorzystne zjawiska atmosferyczne, oszacowane
przez komisje powołane przez wojewodów – wyniosły średnio powyżej 30 proc. średniej
rocznej produkcji rolnej (w stosunku do produkcji z trzech lat poprzedzających rok, w którym wystąpiły szkody, albo trzech lat w okresie pięcioletnim poprzedzającym rok, w którym wystąpiły szkody z pominięciem roku o wielkości produkcji najwyższej i najniższej).
Tak jak w przypadku zasiłków celowych uruchamianych na wniosek wojewody, również
pomoc dla rolników jest ustalana na podstawie specjalnego programu, dlatego przy wystąpieniu klęski żywiołowej należy dowiedzieć się czy taki program został wdrożony.
Pomoc dla osób niepełnosprawnych ze środków PFRON
Na podstawie art. 12 ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem
skutków powodzi środki Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
mogą być przeznaczone na:
1.
utrzymanie zagrożonych likwidacją na skutek powodzi miejsc pracy osób
niepełnosprawnych;
93
2.
3.
4.
5.
odtworzenie zniszczonej lub utraconej na skutek powodzi infrastruktury i wyposażenia warsztatów terapii zajęciowej, zakładów aktywności zawodowej oraz przedsiębiorstw osób niepełnosprawnych prowadzących działalność gospodarczą;
pomoc dla osób niepełnosprawnych na zakup sprzętu rehabilitacyjnego, środków
pomocniczych i przedmiotów ortopedycznych utraconych lub zniszczonych na skutek powodzi;
usunięcie powstałych na skutek powodzi szkód w obrębie zlikwidowanych uprzednio barier technicznych i architektonicznych w związku z indywidualnymi potrzebami
osób niepełnosprawnych (finansowanie remontów, readaptacja oraz zakup sprzętu);
dofinansowanie, o którym mowa w art. 32 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r.
o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych
(Dz. U. nr 127, poz. 721, z późn. zm.), zwanej dalej „ustawą o rehabilitacji”, do oprocentowania kredytów bankowych zaciągniętych na likwidację skutków powodzi
w związku z zatrudnianiem i rehabilitacją osób niepełnosprawnych.
Poza tym środki zakładowego funduszu rehabilitacji osób niepełnosprawnych (np. firmy
prywatnej), mogą być przeznaczone na odtworzenie infrastruktury i wyposażenia, utraconych lub zniszczonych na skutek powodzi miejsc pracy oraz rehabilitacji osób niepełnosprawnych u dysponenta tego funduszu. Środki te mogą być również przyznane na
pomoc indywidualną dla osób niepełnosprawnych, przeznaczoną na usuwanie skutków
powodzi dotyczących tych osób, w szczególności na zakup utraconego lub zniszczonego
sprzętu rehabilitacyjnego, środków pomocniczych i przedmiotów ortopedycznych lub
na ograniczenie barier technicznych i architektonicznych powstałych na skutek powodzi.
Dodatkowo pożyczki przyznane przed dniem wejścia w życie ustawy ze środków PFRON
osobom niepełnosprawnym na działalność gospodarczą lub rolniczą oraz zakładom pracy chronionej mogą zostać umorzone w całości lub w części, wraz z odsetkami, jeżeli
w związku z powodzią nastąpiła utrata możliwości spłaty pożyczki.
Pomoc finansowa adresowana specjalnie do osób niepełnosprawnych jest udzielana
przez PFRON.
Uprawnienia osób bezrobotnych
Również osoby bezrobotne, korzystające z aktywnych form wsparcia urzędów pracy,
w przypadku różnych sytuacji kryzysowych powodujących zniszczenie miejsca pracy
mogą skorzystać z różnych uprawnień80. Jednym z nich jest umorzenie (w całości lub czę-
Na podstawie ustawy z dnia 16 września 2011 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków
powodzi (Dz. U. nr 234, poz. 1385).
80
94
ści) przyznanej refundacji na wyposażenie lub doposażenie stanowisk pracy lub środków
na podjęcie działalności gospodarczej (o których mowa w art. 46 ust. 1 ustawy o promocji
zatrudnienia i instytucjach rynku pracy81). Taka osoba może ponownie ubiegać się o środki
na podjęcie działalności gospodarczej.
Poszkodowanym bezrobotnym, którzy utracili prawo do zasiłku dla bezrobotnych w czasie
trwania powodzi z powodu upływu okresu jego pobierania, przysługuje prawo do zasiłku dla
bezrobotnych przez okres 30 dni w wysokości zasiłku otrzymywanego w ostatnim miesiącu.
Świadczenia i uprawnienia pracowników
Pracodawcy, na podstawie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi, są zobowiązani do usprawiedliwienia nieobecności pracownika spowodowanej powodzią. Okoliczność usprawiedliwiająca nieobecność w pracy została sformułowana jako „faktyczna niemożność
świadczenia pracy w związku z powodzią”. W czasie usprawiedliwionej nieobecności pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za pierwszych 10 dni roboczych wynikających z rozkładu czasu pracy pracownika, ustalane na zasadach przewidzianych dla minimalnego wynagrodzenia.
W okresie powodzi pracodawca może powierzyć pracownikowi wykonywanie pracy innego rodzaju niż wynikająca z nawiązanego stosunku pracy – jeżeli jest to konieczne w związku z usuwaniem skutków powodzi u tego pracodawcy. Np. pracownik biurowy może zostać
zobowiązany do wykonywania prac związanych ze sprzątaniem hali fabrycznej, która została
zalana. W takiej sytuacji pracownik zachowuje prawo do swego normalnego wynagrodzenia.
Pomoc państwowa dla pracodawców
Pracodawcy dotknięci skutkami powodzi mogą skorzystać z różnego rodzaju pomocy finansowanej ze środków publicznych. W szczególności, mogą uzyskać nieoprocentowaną pożyczkę
z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na realizację wynagrodzeń pracowniczych (a w pewnych sytuacjach wnosić o umorzenie tej pożyczki). Przewidziano także pożyczki ze specjalnych funduszy pożyczkowych. Poza tym, możliwe jest ubieganie się o pokrycie
przez starostę kosztów poniesionych przez pracodawcę na zatrudnienie skierowanych do niego bezrobotnych (w trybie przewidzianym dla prac interwencyjnych) oraz na utrzymanie dotychczasowego stanu zatrudnienia. Pracodawca może także skorzystać z pomocy ze środków
Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, m.in. w postaci umorzenia
pożyczki udzielonej pracodawcy przez PFRON oraz odroczenia terminu płatności lub umorzenia niektórych innych zobowiązań. W ustawie przewidziano również preferencje podatkowe,
np. w zakresie zwolnień z podatku dochodowego.
81
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz. U. nr 69, poz. 415, z późn. zm).
95
Ubezpieczenia prywatne
Pewnego rodzaju wsparcie można również uzyskać, jeśli wcześniej pomyślimy o ubezpieczeniu domu lub gospodarstwa od zdarzeń losowych (tj. powódź, silny wiatr, opady deszczu itd.) w zależności od firmy ubezpieczeniowej takie zdarzenia wchodzą w standardowy
(podstawowy) lub dodatkowy pakiet ubezpieczenia. Niestety w przypadku powodzi nie na
każdych terenach takie ubezpieczenie jest możliwe. Osoby posiadające nieruchomość na
terenach zalewowych muszą się liczyć z tym, że ubezpieczyciel odmówi im zawarcia polisy, gdyż powódź definiuje się jako „nieprzewidzialne, nieregularne zalanie terenów w następstwie podniesienia się poziomu wody w korytach wód płynących i stojących lub podniesienia
się poziomu morskich wód przybrzeżnych”82. Zamieszkiwanie na terenach zalewowych jest
ryzykowne (choć czasami nieruchomości są tańsze) i wystąpienie powodzi w tym miejscu
nie jest zaskoczeniem, dlatego ubezpieczyciele nie chcą ubezpieczać takich nieruchomości. W innych przypadkach (położenia nieruchomości na terenach niezagrożonych powodzią, innych zagrożeń naturalnych) warto być świadomym tego, że zagrożenia naturalne
są nieprzewidywalne i mogą dotknąć każdego, dlatego warto rozważyć ubezpieczenie
od tego ryzyka. Jest to forma podwyższania swoich zdolności i strategii przezwyciężania
trudnych sytuacji spowodowanych działaniem żywiołów, czyli minimalizowanie podatności na katastrofy.
W przypadku, gdy mamy takie ubezpieczenie i wystąpi dane ryzyko możemy liczyć na
odszkodowanie w formie pieniężnej w wysokości wartości oszacowanych strat, kosztów
naprawy, remontów zniszczonych budynków oraz koszty ich ochrony.
Stawka za ubezpieczenie mienia od ognia i innych zdarzeń losowych uzależniona jest od rodzaju prowadzonej działalności, sumy ubezpieczenia, ilości ubezpieczonych ryzyk i udzielonych
zniżek. Ochronę ubezpieczeniową o ryzyko powodzi można również rozszerzyć po uprzednim wykupieniu ubezpieczenia mienia od ognia i innych zdarzeń losowych. Z danych Komisji
Nadzoru Finansowego za rok 2011 wynika, że średnia cena ubezpieczenia nieruchomości od
zdarzeń losowych m.in. skutków powodzi czy nawałnicy to wydatek rzędu 187 zł za rok.
Warto również wiedzieć, że niektóre formy wsparcia ze strony państwa są uzależnione od
tego, czy dana nieruchomość była ubezpieczona (dotyczy to głównie gospodarstw rolnych i przedsiębiorstw).
Według Prawa Wodnego, które jest w tym przypadku obowiązujące dla ubezpieczycieli.
82
96
3.4.3. Obowiązki i ograniczenia wynikające z ogłoszenia stanu klęski
żywiołowej
Oprócz szeregu uprawnień wynikających z wystąpienia sytuacji kryzysowej, mogą również wystąpić pewne ograniczenia, które umożliwiają władzom państwowym sprawne
przeprowadzenie akcji ratunkowej i usuwanie skutków wystąpienia ryzyka. Ograniczenia
te mogą wynikać z wprowadzenia stanu klęski żywiołowej. Warunki wprowadzenia stanu
klęski żywiołowej oraz jakie ograniczenia i obowiązki z tego wynikają określa ustawa o stanie klęski żywiołowej83.
Stan klęski żywiołowej może być wprowadzony na obszarze, na którym wystąpiła klęska
żywiołowa, a także na obszarze, na którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski
na czas określony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia, nie dłuższy niż 30 dni. Stan klęski jest wprowadzony przez Radę Ministrów w drodze
rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy. Stan klęski
żywiołowej może być wprowadzony dla zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub
awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia.
Ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej dotyczą
przede wszystkim osób fizycznych zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, oraz odpowiednio do osób
prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających
siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan
klęski żywiołowej. Ograniczenia mogą polegać na:
1. zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców;
2. nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, polegające na: zmianie systemu, wymiaru i rozkładu czasu pracy, w tym wydłużeniu
okresu rozliczeniowego do dwunastu miesięcy, na zasadach określonych w Kodeksie
pracy, powierzeniu pracownikowi wykonywania pracy innego rodzaju niż wynikający
z nawiązanego stosunku pracy; w takim przypadku pracownik zachowuje prawo do
dotychczasowego wynagrodzenia, obliczonego według zasad obowiązujących przy
obliczaniu wynagrodzenia za czas urlopu wypoczynkowego;
3. nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub
ich usunięcia;
4. całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły;
5. obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym
oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych;
6. obowiązku poddania się kwarantannie;
Ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. nr 62, poz. 558, z późn. zm.).
83
97
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
98
obowiązku stosowania środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych
niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin;
obowiązku stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska;
obowiązku stosowania środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób
zakaźnych zwierząt;
obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych
pomieszczeń;
dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części;
nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów;
nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach;
zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych;
nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się;
wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości
i rzeczy ruchomych;
zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników
lub w określonych dziedzinach;
ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy,
jednakże niepowodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracownika;
w przypadku, gdy siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta),
starosta lub wojewoda albo pełnomocnik, są niewystarczające, może wprowadzić
obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na:
• udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom,
• czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą,
• wykonywaniu określonych prac,
• oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych,
• udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym,
• użytkowaniu nieruchomości w określony sposób lub w określonym zakresie,
• przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub
ewakuowanych,
• zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczaniu paszy
i schronienia,
• zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion,
• pełnieniu wart,
• zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed ich
zanieczyszczeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu ich dla
potrzeb osób ewakuowanych lub poszkodowanych, w sposób wskazany przez
organ nakładający świadczenie,
• zabezpieczeniu zagrożonych dóbr kultury.
Choć stan klęski żywiołowej jest umocowany prawnie to w ostatnich latach, pomimo licznych powodzi nie był wprowadzany.
Zapamiętaj
• Każda sytuacja kryzysowa jest inna, nieprzewidywalna i wymaga podjęcia specyficznych działań. Niezbędne jest wcześniejsze ustalenie procedur postępowania, aby skutecznie działać w sytuacji chaosu
i niepewności.
• W procesie zarządzania kryzysowego najważniejsze są etapy zapobiegania i przygotowania, podczas
których budowana jest zdolność społeczności do radzenia sobie z ryzykami naturalnymi lub związanymi
z działaniami człowieka.
• Brak procedur postępowania w sytuacjach kryzysowych jest zagrożeniem bezpieczeństwa publicznego.
• Podczas sytuacji kryzysowych ważne jest współdziałanie wszystkich instytucji, organizacji i osób zobowiązanych i chcących pomóc w tej sytuacji. Na każdym szczeblu podziału terytorialnego jest wyznaczony
koordynator działań (wójt, starosta, wojewoda).
• Pomoc poszkodowanym nie polega tylko na wypłacie świadczeń pieniężnych, a obejmuje świadczenia
i usługi materialne i niematerialne z różnych sektorów.
• W sytuacjach szczególnych, określonych prawnie, możliwe jest wprowadzenie stanu klęski żywiołowej,
z którą wiążą się ograniczenia uprawnień i nałożenie obowiązków na obywateli oraz przedsiębiorców.
• Zapoznaj się z planem kryzysowym obowiązującym w twojej gminie, zwróć szczególną uwagę na zadania wyznaczone instytucji, w której pracujesz.
• Wypisz działania jakie może podjąć ośrodek pomocy społecznej w fazie przygotowywania.
• Wymień świadczenia materialne i niematerialne przysługujące osobom poszkodowanym z systemu pomocy społecznej.
• Wymień instytucje i organizacje międzynarodowe zajmujące się udzielaniem pomocy humanitarnej.
Literatura
R. Grocki, Zarządzanie kryzysowe - dobre praktyki, Difin, Warszawa 2011.
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590).
Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków
powodzi (Dz. U. nr 234, poz. 1385).
99
4. ROLA PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH
W ŚWIADCZENIU POMOCY W SYTUACJACH
KRYZYSOWYCH
4.1. D
ziałania podejmowane w fazie zapobiegania
i przygotowania
Czy pracownicy socjalni lub pracownicy ośrodka pomocy społecznej mogą coś zrobić zanim nastąpi sytuacja kryzysowa? Zgodnie z teorią zarządzania kryzysowego każdy może
zapobiegać i przygotowywać się na wypadek zdarzeń kryzysowych. Pierwszym sposobem
jest uświadomienie sobie, że takie zdarzenia mogą mieć miejsce oraz zgłębianie wiedzy na
ich temat oraz na temat sposobów postępowania w takich sytuacjach. Jeśli pracownicy posiądą tą podstawową wiedzę (np. przy pomocy tego podręcznika), to już wykonają pierwszy
krok fazy zapobiegania i przygotowania do sytuacji kryzysowej. Następnym krokiem jest
podjęcie konkretnych działań leżących w obowiązkach i zadaniach pracowników jednostek
gminnych, czyli planowanie działań ośrodka i pracowników na wypadek różnych zdarzeń,
realizowanie różnych projektów edukacyjnych skierowanych do ludności oraz samokształcenie się, a także opracowanie wzorów informacji na temat postępowania w sytuacji zagrożenia ryzykiem, wystąpienia danego ryzyka oraz po jego ustąpieniu. Wszystkie działania
mające na celu zmniejszać wystąpienie ryzyka, którego rodzina lub osoba nie będzie w stanie przezwyciężyć za pomocą własnych zasobów, należą do sfery profilaktycznej pomocy
społecznej.
4.1.1. Planowanie działań ośrodka i pracowników na wypadek różnych
zagrożeń
Pracownicy ośrodka pomocy społecznej (głównie z kadry zarządzającej) zwykle uczestniczą w opracowaniu gminnych planów kryzysowych i są zobowiązani do opracowania
działań ośrodków pomocy społecznej i jednostkek im podległych oraz pracowników.
Uczestnictwo w pracach takich zespołów daje możliwość opracowania sposobu postępowania i reagowania na wystąpienie zagrożenia, a także zapoznania się z możliwościami i zadaniami innych instytucji. Sposoby te muszą być dostosowane do rodzaju
101
zagrożenia, które są dokładnie analizowane na początku planu kryzysowego84. Przy
każdym rodzaju zagrożenia są wypisane instytucje oraz ich działania. Również dla poszczególnych instytucji są opracowywane procedury wykonywanych przez nie zadań.
Przykładowe opisy procedur postępowania znajdują się poniżej. Pierwsza z nich dotyczy zadań ośrodka w sytuacji kryzysowej, a druga szczegółowej procedury udzielania
zasiłku celowego na pokrycie strat w wyniku wystąpienia sytuacji kryzysowej.
PZK – 23
Ustalenie zadań i szczegółowych procedur, szczególnie związanych z udzielaniem pomocy, na którą trzeba wystawić decyzję administracyjną, znacznie upraszcza i przyspiesza działanie pracowników odpowiedzialnych za nie. Kierownicy ośrodków mogą
również opracowywać sposób postępowania i zarządzania dla swoich pracowników,
tak aby łatwiej koordynować działania przypisane w planie zarządzania kryzysowego
do OPS.
Rodzaj
dokumentu
PROCEDURA REALIZACJI
ZADAŃ Z ZAKRESU ZARZĄDZANIA
KRYZYSOWEGO
Data
Nazwa dokumentu
DZIAŁANIE
OŚRODKA POMOCY SPOŁECZNEJ
W NYSIE
PODCZAS WYSTĄPIENIA
SYTUACJI KRYZYSOWYCH
Podmiot
opracowujący
KIEROWNIK
OPS
I. Cel procedury
Określenie procedury działania Ośrodka Pomocy Społecznej podczas:
• zagrożenia powodziowego lub wystąpienia powodzi,
• pożarów,
• huraganowych wiatrów i trąb powietrznych,
• mrozów i opadów,
• suszy i upałów,
• skażenia chemiczno-ekologicznego,
• wystąpienia zdarzeń radiacyjnych,
• katastrofy budowlanej, drogowej i kolejowej,
• zagrożenia epidemicznego i epidemii.
II. Lider/ Uczestnicy procedury
Burmistrz/kierownik Ośrodka Pomocy Społecznej /pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej
Analizą zagrożeń nie zajmują się pracownicy OPS.
84
102
Rola pracowników socjalnych w świadczeniu pomocy w sytuacjach kryzysowych
III. Wejścia, wyjścia oraz formalne podstawy realizacji procedury
Wejścia
Informacja o zagrożeniu
wystąpienia sytuacji kryzysowej
Wyjścia
Zrealizowanie przyjętych zadań zarządzania kryzysowego
Podstawy prawne realizacji procedury
ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu
kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590, z późn. zm.),
ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. nr 175, poz. 1362, z późn. zm.),
ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski
żywiołowej (Dz. U. nr 62, poz. 558, z późn. zm.),
stosowne akty wykonawcze do ustawy o pomocy społecznej.
IV. Opis postępowania
Przedsięwzięcia
Ustalenie potrzeb materialnych, socjalno-bytowych i zdrowotnych ludności
terenów zagrożonych sytuacją kryzysową, zarówno znajdujących się na terenie zagrożonym jak i ewakuowanych z niego w bezpieczny teren.
Dokonanie analizy możliwości gminy w zakresie realizacji zabezpieczenia potrzeb oraz ustalenie zakładów, instytucji, magazynów i hurtowni mogących
zapewnić realizację tych instytucji.
Wystąpienie z prośbą do szczebla nadrzędnego, gdy potrzeby gminy przekraczają możliwości ich zaspokojenia.
Organizacja i realizacja pomocy dla poszkodowanej ludności.
Składanie meldunków Burmistrzowi z prowadzonych działań i udzielania pomocy poszkodowanym.
Dokonanie na polecenie Burmistrza oceny, oszacowania i opisania strat
Na podstawie oceny i opisu strat sporządzenie wykazu osób poszkodowanych
z określeniem stopnia poniesionych strat oraz ustalenie najbardziej poszkodowanych.
Analiza możliwości gminy w zakresie udzielania wszechstronnej pomocy materialnej, psychologicznej i zdrowotnej.
Realizacja przedsięwzięć pomocy poszkodowanym, w tym kierowanie i rozdział jej do najbardziej potrzebujących.
Kierowanie pomocą udzielaną poszkodowanym przez Ośrodek Pomocy Społecznej, organizacje pozarządowe i wolontariat.
Systematyczne analizowanie potrzeb poszkodowanych w odniesieniu do
udzielanej pomocy.
Wykonawcy
ÎÎ Kierownik Ośrodka
Pomocy Społecznej,
ÎÎ pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej
ÎÎ Kierownik Ośrodka
Pomocy Społecznej,
ÎÎ pracownicy Ośrodka Pomocy Społecznej
Składanie meldunków okresowych i dobowych z przebiegu procesu udzielania pomocy poszkodowanym.
Zakończenie działań i złożenie meldunku Burmistrzowi.
Źródło: Plan zarządzania kryzysowego Miasta i Gminy Nysa.
103
Procedura zewnętrzna nr MOPS-16
PRZYZNANIE ZASIŁKU CELOWEGO NA POKRYCIE STRAT
PONIESIONYCH W WYNIKU WYSTĄPIENIA SYTUACJI KRYZYSOWYCH
NA TERENIE GMINY MIEJSKIEJ KRAKÓW
1. Załatw sprawę elektronicznie
Nie dotyczy.
2. Załączniki:
1) Zaświadczenie lub oświadczenie o wysokości dochodu strony złożone pod rygorem odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań.
2) Oświadczenia o uzyskaniu (lub braku) jednorazowego dochodu w ciągu ostatnich 12 miesięcy/ wysokości uzyskanego jednorazowo dochodu należnego za dany okres.
3) Oświadczenie o wysokości dochodu z pozarolniczej działalności gospodarczej w przypadku prowadzenia działalności opodatkowanej na zasadach określonych w przepisach o podatku dochodowym od
osób fizycznych.
3. Wersja w języku migowym
Nie dotyczy.
4. Sprawę załatwia
1) Filia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie właściwa według miejsca zamieszkania wnioskodawcy: […]
2) Dział Pomocy Bezdomnym Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie os. Teatralne 24,
tel. 12 425-78-09, fax 12 643-07-06.
5. Dokumenty od wnioskodawcy (klienta):
1) Protokół z ustnego zgłoszenia podania o pomoc lub pisemny wniosek o przyznanie zasiłku celowego.
2) Dowód osobisty lub inny dokument potwierdzający tożsamość wnioskodawcy – do wglądu.
3) Zaświadczenie lub oświadczenie o wysokości dochodu strony złożone pod rygorem odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań.
4) Oświadczenia o uzyskaniu (lub braku) jednorazowego dochodu w ciągu ostatnich 12 miesięcy/wysokości uzyskanego jednorazowo dochodu należnego za dany okres.
5) Oświadczenie o wysokości dochodu z pozarolniczej działalności gospodarczej w przypadku prowadzenia działalności opodatkowanej na zasadach określonych w przepisach o podatku dochodowym od
osób fizycznych.
6. Opłaty
Postępowanie nie podlega opłatom.
7. Forma załatwienia
Wydanie decyzji administracyjnej o przyznaniu lub odmowie przyznania zasiłku celowego.
8. Termin załatwienia
Bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu jednego miesiąca od dnia wszczęcia postępowania, a w sprawie szczególnie skomplikowanej nie później niż w ciągu dwóch miesięcy od dnia wszczęcia postępowania.
9. Dokumenty uzyskiwane w postępowaniu:
1) Kwestionariusz rodzinnego wywiadu środowiskowego.
2) Zaświadczenie albo oświadczenie o wysokości dochodu, złożone przez stronę pod rygorem odpowiedzialności za fałszywe zeznania.
3) Protokół z oszacowania strat, określający rozmiar szkód.
4) Zaświadczenie stwierdzające wystąpienie sytuacji kryzysowej wystawione przez Wydział Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego UMK.
5) W razie konieczności inne dokumenty potwierdzające sytuację strony.
MIEJSKI OŚRODEK
POMOCY SPOŁECZNEJ
104
MIEJSKI OŚRODEK
POMOCY SPOŁECZNEJ
10. Tryb odwoławczy
Od decyzji przysługuje prawo wniesienia odwołania do Samorządowego Kolegium Odwoławczego za
pośrednictwem organu, który ją wydał w terminie 14 dni od dnia otrzymania decyzji. Odwołanie należy
składać do Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej – Filia właściwa ze względu na miejscu zamieszkania.
Odwołanie nie podlega opłatom.
11. Podstawa prawna:
1) Art. 8 ust. 1 pkt 1 i 3, art. 14, art. 17 ust. 1 pkt 5, art. 22 pkt 1, art. 40, art. 101 ust. 1 i 2, art. 102, art. 106,
ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jednolity Dz. U. z 2013 r., poz. 182, z późn. zm.).
2) Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. nr 89, poz. 590, z późn. zm.).
3) Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 2012 r., w sprawie rodzinnego wywiadu środowiskowego (Dz. U. z 2012 r. poz. 712).
4) Rozporządzenie Rady Ministrów z 17 lipca 2012 r., w sprawie zweryfikowanych kryteriów dochodowych oraz kwot świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (Dz. U. z 2012 r. poz. 823).
5) Uchwała Rady Miasta Krakowa z 03.11.2010 roku, nr CXV/1561/10 w sprawie wprowadzenia programu
dotyczącego udzielania przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie pomocy dla osób poszkodowanych w wyniku wystąpienia sytuacji kryzysowych na terenie Gminy Miejskiej Kraków (Dz. Urz. Woj.
Małopolskiego z 2010 r., nr 647, poz.5337).
6) Art. 104 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz. U. z 2013 r.,
poz. 267).
12. Informacje dodatkowe dla klienta:
1) Zasiłek celowy może być przyznany niezależnie od wysokości dochodu osobie lub rodzinie, które poniosły straty w wyniku sytuacji kryzysowej.
2) W celu ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osób ubiegających się o zasiłek przeprowadza się wywiad środowiskowy w oparciu o część VII wzoru kwestionariusza rodzinnego wywiadu środowiskowego, nawet w sytuacji gdy osoba poszkodowana nie korzystała wcześniej ze
świadczeń z pomocy społecznej.
3) Sytuację dochodową strony ustala się w oparciu o oświadczenie złożone przez stronę pod rygorem
odpowiedzialności za fałszywe zeznania.
4) Podczas postępowania Komisja, w skład której wchodzą pracownicy MOPS, sporządza protokół z oszacowania szkód, określający rozmiar i rodzaj szkód oraz szacunkową kwotę poniesionych szkód.
5) Zasiłek przyznawany jest bez względu na posiadany dochód, osobom które nie są w stanie pokonać
trudnej sytuacji życiowej w jakiej się znalazły, w oparciu o własne uprawnienia, zasoby i możliwości.
6) Zasiłek przyznaje się w następujących wysokościach:
a) do 1000 zł - w sytuacji powstania drobnych szkód nieuniemożliwiających prawidłowe funkcjonowanie
osób poszkodowanych,
b) od 1000 do 4000 zł – w sytuacji istotnych szkód, zakłócających prawidłowe funkcjonowanie osób
poszkodowanych,
c) od 4000 zł do 7000 zł – w sytuacji znacznych szkód, które uniemożliwiają poszkodowanym prawidłowe
funkcjonowanie.
7) Zasiłek przyznawany jest z przeznaczeniem na pokrycie w części lub całości niezbędnych kosztów,
umożliwiających osobom poszkodowanym powrót do prawidłowego funkcjonowania.
8) Zasiłek udzielany jest jedynie w przypadku poniesienia strat w budynku, który stanowi centrum życiowe osoby poszkodowanej i w którym prowadzi ona gospodarstwo domowe.
9) Pomocy nie udziela się w przypadku powstania strat w budynkach gospodarczych, budynkach letniskowych, domkach rekreacyjnych, budynkach w budowie, budynkach niezamieszkałych.
105
10) Pomocy w ramach programu udziela się jedynie osobom, które złożą wniosek o udzielenie pomocy
nie później niż 30 dni od dnia wystąpienia szkody.
Decyzję administracyjną o przyznaniu lub odmowie przyznania świadczenia, wydaje się po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego, o którym mowa w ust. 12 pkt 2 niniejszej procedury.
MIEJSKI OŚRODEK
POMOCY SPOŁECZNEJ
Źródło: wyciąg z Procedury Zewnętrznej nr MOPS-16 Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie.
4.1.2. Działania edukacyjne
W ramach działań profilaktycznych pomocy społecznej można i należy przeprowadzać
działania edukacyjne na temat zagrożeń naturalnych oraz sposobów postępowania
w takich sytuacjach. Działania te powinny być prowadzone szczególnie wśród grup
osób wykluczonych (np. bezdomni, dzieci i młodzież przebywające w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych, osoby starsze), które są najbardziej narażone na negatywne skutki zdarzeń kryzysowych. W przypadku, gdy pracujemy na terenie zagrożonym wystąpieniem danego ryzyka (np. wcześniej zdarzały się podtopienia lub powodzie) należy utrzymywać ciągłą świadomość zagrożenia, gdyż świadomość zagrożenia
dość szybko zanika, jeśli dane zdarzenie (np. powódź) nie występuje przez dłuższy
czas. Inne cele działań edukacyjnych prowadzonych dla klientów pomocy społecznej
na przykładzie powodzi to:
ÎÎ uświadomienie, że dane osoby mieszkają na terenach zagrożonych powodzią i jaki
jest stopień tego zagrożenia,
ÎÎ poznanie metod ograniczania strat powodziowych (sposoby zabezpieczania obiektów przed powodzią i w czasie powodzi oraz zasady likwidowania jej skutków),
ÎÎ poznanie zasad działania systemu ochrony przed powodzią, w tym systemu ostrzeżeń powodziowych (w jaki sposób będą ostrzegani, przez kogo) oraz systemu reagowania (drogi i miejsca ewakuacji),
ÎÎ nabycie umiejętności właściwego reagowania na ostrzeżenia powodziowe (zasady
postępowania po otrzymaniu ostrzeżenia – zabezpieczenie domu i dobytku, przygotowanie do ewakuacji itp.).
Obecnie są opracowane programy edukacyjne, scenariusze lekcji z zakresu edukacji
przeciwpowodziowej, szczególnie skierowane do dzieci i młodzieży szkolnej85. Na ich
podstawie można opracowywać scenariusze i programy szkoleń dla innych kategorii osób zagrożonych również innymi ryzykami naturalnymi i nie tylko. Przykładowy
Np. materiały zgromadzone na stronie: http://www.powodz.gov.pl/page/edukacja-powodziowa.
85
106
(schematyczny) zakres tematyczny wraz z metodami prowadzenia zajęć znajduje się
w tabeli obok.
Odrębnego potraktowania wymaga tematyka i metodyka edukacji powodziowej dzieci i młodzieży szkolnej, która powinna być nakierowana na zdobycie praktycznych umiejętności oraz
być prowadzona metodami dostosowanymi do ich zainteresowań i możliwości poznawczych.
Zajęcia takie powinny być realizowane przy współpracy lokalnych służb kryzysowych i sprzyjać
przekazywaniu wiedzy dorosłym, np. w zakresie przygotowywania rodzinnego planu ewakuacji (poprzez zadania domowe dla dzieci do wspólnego wykonania z rodzicami).
Projekty edukacyjne można organizować w ramach projektów socjalnych, programów finansowanych ze środków Unii Europejskiej oraz we współpracy z różnymi instytucjami
lokalnymi i krajowymi (np. organizacje pozarządowe, sanepid).
Przy prowadzeniu szkoleń warto pamiętać o kilku zasadach, które pomogą konstruować
informacje przekazywane na szkoleniach (lub innych wydarzeniach edukacyjnych)86:
Moduł: Ocena stopnia zagrożenia.
Cel: poznanie zagrożeń, które mogą wystąpić na terenie, na którym mieszkamy.
Metody: wysłuchanie opowieści osób starszych, które pamiętają jakie żywioły powodowały zniszczenia; wyszukiwanie informacji o katastrofach, które miały miejsce na naszych terenach; praca
z dokumentami: przegląd map i analiz zawartych w gminnych planach kryzysowych.
Moduł: Lokalny plan ewakuacji.
Cel: opracowanie własnej mapy ewakuacji i wyznaczenie „miejsc kontaktowych”.
Metody: gry i symulacje w terenie, praca z mapą.
Moduł: System ostrzegania.
Cel: poznanie znaków i sygnałów alarmujących o różnych typach zagrożenia (syreny, ostrzeżenia
przekazywane za pośrednictwem głośników, bezpośrednie wizyty strażaków OSP itp.).
Metody: wykład, gry i symulacje.
Moduł: Informowanie w czasie katastrofy.
Cel: poznanie źródeł informacji o aktualnej sytuacji.
Metody: burza mózgów, tworzenie notesu z numerami telefonów (np. do zakładu energetycznego, gazowego, kanalizacyjnego, straży pożarnej, sanepidu i najbliższego szpitala).
Moduł: Przygotowanie się do ewakuacji.
Cel: nabycie umiejętności właściwego reagowania w przypadku konieczności ewakuacji.
Metody: gry i symulacje, burza mózgów (np. opracowanie listy ważnych przedmiotów, które trzeba
ze sobą zabrać).
Na podstawie materiałów edukacyjnych Ośrodka Informacyjno-Koordynacyjnego Ochrony Przeciwpowodziowej:
http://oki.krakow.rzgw.gov.pl/Default.aspx?tid=tabEdukacja.
86
107
ÎÎ im więcej informacji o zagrożeniu tym intensywniejsze poczucie zagrożenia;
ÎÎ poważne niebezpieczeństwo odległe w czasie jest niedoceniane, niebezpieczeństwo bliskie w czasie może być przeceniane;
ÎÎ im mniejszy udział własnej decyzji w angażowaniu się w niebezpieczne sytuacji, tym
silniej odczuwamy niebezpieczeństwo;
ÎÎ informacja lepiej oddziałuje na ludzi przy większej koncentracji szkód (kilkadziesiąt
ofiar śmiertelnych katastrofy lotniczej wywiera większe wrażenie niż kilkaset ofiar
w wypadkach drogowych w dłuższym okresie czasu);
ÎÎ im bardziej nieoczekiwanie zdarzenie, tym bardziej przeraża;
ÎÎ im większe obycie z niebezpieczeństwem tym mniej lęku;
ÎÎ im większe zrozumienie procesu prowadzącego do zagrożenia tym lepsza kontrola
nad tym co się dzieje, a tym samym mniejszy niepokój;
ÎÎ im większa możliwość wpływu na bieg zdarzeń, tym mniejsze poczucie zagrożenia.
Oprócz szkoleń skierowanych do mieszkańców, działania edukacyjne mogą zawierać szkolenia dla
pracowników ośrodków pomocy społecznej (lub innych instytucji pomocowych, np. organizacji
pozarządowych). Szkolenia takie powinny dotyczyć całego personelu, a nie tylko pracowników
socjalnych, gdyż w przypadku sytuacji kryzysowej wszyscy mogą być zaangażowani do pomocy
ofiarom. Pracownicy powinni być zapoznani z planem i obowiązkami ośrodka pomocy społecznej
zawartymi w gminnym planie kryzysowym. Na takich spotkaniach powinny być omówione oraz
przećwiczone procedury udzielania pomocy oraz każdy pracownik powinien być przydzielony do
zespołu wykonującego poszczególne czynności (np. szacowanie potrzeb, praca w ośrodku ewakuacyjnym itp.). Poza tym pracownicy powinni wiedzieć jakie są zasady udzielania wsparcia, jak się
komunikować z ludźmi w czasie katastrofy (środki komunikacji), ale też jak do nich mówić i czego nie
mówić. Kolejny temat szkoleń to współdziałanie z innymi służbami (służby ratownicze, mundurowe,
pracownicy urzędu gminy) i innymi organizacjami biorącymi udział w akcji ratowniczej. Na szkoleniach tych nie powinno kłaść się nacisku jedynie na zdobywanie wiedzy teoretycznej, ale głównie
na wykształcanie umiejętności poprzez odgrywanie scenek, symulacje. Więcej na temat szkoleń
i innych form przygotowania się do udzielania wsparcia znajduje się w rozdziale„Przygotowanie do
udzielania wsparcia w sytuacjach kryzysowych”.
4.1.3. Informowanie mieszkańców o stanie zagrożenia i sposobach
postępowania
W momencie wystąpienia sytuacji kryzysowej na szkolenia i inne formy edukacji jest już za
późno, a ludność potrzebuje jasnych i konkretnych informacji co się dzieje, co mają zrobić,
jak się przygotować. W związku z tym warto mieć przygotowane informacje w postaci
ulotek, broszur lub zwykłych kartek z wydrukowanymi prostymi komunikatami, co zrobić
przed wystąpieniem zagrożenia (ale w sytuacji gdy już wiemy, że ono nastąpi lub jest duże
108
prawdopodobieństwo, np. nadchodzi fala powodziowa), w czasie wystąpienia sytuacji
kryzysowej oraz po jej ustąpieniu. Takie informacje powinny być przygotowane na wypadek każdego ryzyka naturalnego, a także na wypadek awarii technicznych. Informacje
te powinny być przygotowane w czasie, kiedy nie ma żadnego zagrożenia, tak, aby na
spokojnie wyszukać i przygotować odpowiednią formę informacji.
Poniżej znajduje się przykład komunikatu opracowanego na wypadek powodzi, który
można powielać i rozdawać ludziom w takiej sytuacji87.
PRZED POWODZIĄ:
ÎÎ Już dzisiaj przenieś wartościowe rzeczy na górne kondygnacje budynku.
ÎÎ Jeśli możesz – odeślij dzieci i osoby starsze w bezpieczne miejsce np. do znajomych, rodziny.
ÎÎ Przygotuj dzieciom identyfikatory – naklejki na ubrania z imieniem i nazwiskiem dziecka oraz rodzica.
Naucz dzieci (szczególnie mniejsze) jak mają na imię i nazwisko.
ÎÎ Ustal sposoby kontaktowania się z rodziną w razie stracenia z nią łączności np. przez krewnych, znajomych
itp.
ÎÎ Naucz najbliższych członków rodziny odłączania źródeł energii, gazu, wody.
ÎÎ Zgromadź w domu niezbędną ilość niepsującej się żywności, wody i przygotuj odpowiednią odzież.
ÎÎ Dbaj o to, by twój telefon komórkowy cały czas był w pełni naładowany.
ÎÎ Przenieś na górne kondygnacje miejsca do spania lub jeśli nie masz takiej możliwości – śpij u sąsiada,
który taką możliwość posiada.
ÎÎ Miej włączone radio bateryjne na częstotliwości lokalnej stacji w celu wysłuchania komunikatów
o zagrożeniu i sposobach postępowania.
ÎÎ Jeśli masz sprzęt pływający – utrzymuj go w sprawności (pontony, łodzie itp.), używaj go wyłącznie
podczas zagrożenia życia – prąd wody może porwać sprzęt wraz z osobami.
ÎÎ Poznaj drogi ewakuacyjne i zapoznaj z nimi swoich najbliższych i sąsiadów.
ÎÎ Przygotuj w łatwo dostępnym miejscu dowody tożsamości (również akty urodzenia), kosztowności,
pieniądze i papiery wartościowe, dokumenty dotyczące domu i posiadanych gruntów, dokumentację
działalności gospodarczej, polisy ubezpieczeniowe.
ÎÎ Zapoznaj się z powodziowymi sygnałami ostrzegania i alarmowania – zazwyczaj jest to dźwięk syreny
alarmowej, gong lub specjalny sygnał dzwonów kościelnych.
ÎÎ Podczas powodzi dostosuj się do poleceń prowadzących akcję ratunkową.
ÎÎ Uszczelnij drzwi i piwnicę materiałami wodoodpornymi.
ÎÎ Pamiętaj, jeśli możesz – wykonaj część czynności już dzisiaj – później możesz nie zdążyć!
W CZASIE POWODZI:
ÎÎ Kiedy pojawi się nagłe zagrożenie powodziowe, wyłącz główne zasilanie elektryczne, odłącz sieć gazową
i wodociągową, a także zamknij zasuwy (zawory) sieci kanalizacyjnej, zatkaj kratki ściekowe oraz uszczelnij
szambo.
ÎÎ Jeśli posiadasz telefon komórkowy, miej go pod ręką.
ÎÎ W razie zagrożenia życia lub zdrowia nie wahaj się – dzwoń na numer alarmowy 112.
Na podstawie: www.tvn24.pl.
87
109
ÎÎ Włącz radioodbiornik zasilany bateriami na częstotliwość lokalnej stacji radiowej, aby uzyskać najnowsze informacje o sytuacji.
ÎÎ Przygotuj się do ewentualnej ewakuacji. Pamiętaj że osoby dorosłe powinny mieć przy sobie nie
więcej niż 50 kg bagażu.
ÎÎ Miej pod ręką apteczkę pierwszej pomocy i niezbędne leki używane przez domowników, niezbędny zapas jedzenia i wody pitnej, ciepłe ubrania, śpiwory i koce (zgromadź je w górnych partiach domu, mieszkania).
ÎÎ Nie używaj w gospodarstwie domowym wody ze studni ani wody gruntowej; w przypadku niebezpieczeństwa natychmiast przemieść się na wyżej położone tereny.
ÎÎ W przypadku nakazu opuszczenia domu, zrób to natychmiast. Dzieciom znajdującym się pod Twoją
opieką przypnij do ubrania karteczkę z ich imieniem i nazwiskiem oraz kontaktem do ich opiekunów.
ÎÎ Jeśli czas pozwoli, zostaw wiadomość dla innych z informacją dokąd i kiedy wyjechałeś, jeśli posiadasz skrzynkę na listy, to zostaw wiadomość właśnie tam.
ÎÎ Jeśli musiałeś opuścić swój dom, zarejestruj się w punkcie ewidencyjnym – w ten sposób łatwiej
odnajdzie cię rodzina.
ÎÎ Jeżeli woda szybko się przemieszcza, nie chodź po zalanych obszarach.
ÎÎ Postaraj się nie panikować, bądź rozsądny, zachowaj trzeźwość umysłu.
ÎÎ Staraj się pomagać innym, w tym podmiotom ratowniczym.
ÎÎ Wiele osób ginie idąc lub jadąc po drogach i mostach przykrytych wezbranymi wodami. Nawet jeśli
woda wygląda, jakby miała tylko kilka centymetrów głębokości, w rzeczywistości może być znacznie
głębsza i porywista. Wystarczy około pół metra wody, aby porwać samochód, około piętnaście centymetrów rwącej wody zetnie z nóg każdego!
ÎÎ Większość ciężarówek, samochodów i pojazdów sportowych może być poniesiona przez wysoką
wodę. Wspomniane pojazdy często dają złudne poczucie bezpieczeństwa, ponieważ ludzie wierzą, że
pojazdy są bezpieczne w każdych warunkach. Taka wiara kończy się śmiertelnymi wypadkami lub akcjami, w których trzeba ratować kierowców i ich pasażerów, uwięzionych w pojazdach lub porwanych przez
wody powodzi.
ÎÎ Jeśli zbliżasz się do zatopionej drogi, zawróć i jedź inną drogą. To, że pojazdy przed tobą przejechały
przez wysoką wodę nie oznacza wcale, że i Ty będziesz mieć tyle szczęścia.
ÎÎ Jeśli samochód utknie, natychmiast z niego wysiądź i idź na tereny leżące wyżej. Wiele ofiar śmiertelnych to kierowcy, którzy próbowali uruchomić swoje samochody.
ÎÎ Jeśli woda się podnosi lub jest wysoka nigdy nie należy pozwalać dzieciom bawić się w pobliżu strumyków lub kanalizacji burzowej. Co roku w wyniku porwania przez falę ludzie giną lub odnoszą obrażenia na ciele. Najczęstszymi ofiarami są dzieci.
ÎÎ Strumyki i rzeki, na których utrzymuje się stan powodziowy, nie są bezpieczne do uprawiania sportów wodnych. Z niebezpiecznie bystrych wód potoków i rzek, niosących dużo wody powodziowej, ratować trzeba niejednego kajakarza.
PO POWODZI
ÎÎ Słuchaj komunikatów radiowych i telewizyjnych.
ÎÎ Jak najdłużej pozostań poza zasięgiem wód powodziowych i zatorów lodowych.
ÎÎ Nie wracaj do domu, dopóki władze nie ogłoszą, że jest to bezpieczne oraz nie zostanie przywrócone
zaopatrzenie w wodę pitną, usprawniony system kanalizacji i usunięte odpady.
ÎÎ Sprawdź fundamenty Twego domu czy nie ma pęknięć lub innych uszkodzeń, a w przypadku wątpliwości zgłoś to do nadzoru budowlanego, władz samorządowych i do ubezpieczyciela.
110
ÎÎ Upewnij się, że budynek nie grozi zawaleniem - sprawdź ściany, podłogi, okna i drzwi, uważaj na poluzowane tynki i sufity. Budynki, które znalazły się w zasięgu zalania (nie tylko przy głównym nurcie), po
ustąpieniu wód mogą zachowywać się niestabilnie.
ÎÎ Sprawdź instalację elektryczną i gazową.
ÎÎ Jak najszybciej skontaktuj się ze swoim ubezpieczycielem i dowiedz się, jakie działania musisz podjąć, by
uzyskać odszkodowanie. Szybkie zgłoszenie pozwoli zaplanować likwidację szkód. Powodzianie mogą wtedy
liczyć na zaliczki, które pozwolą im na zakup sprzętu niezbędnego do zabezpieczenia zniszczonych budynków.
ÎÎ Jeśli to możliwe, przed przystąpieniem do usuwania skutków powodzi w Twoim domu zrób zdjęcia
bądź zapis wideo zastanych uszkodzeń. Materiał ten przydatny będzie dla firmy ubezpieczeniowej przy
ubieganiu się o odszkodowanie, pomoże udokumentować straty. Wielkość strat powodziowych zgłoś
niezwłocznie ubezpieczycielowi.
ÎÎ Jeśli nie masz środków zgłoś się po pomoc finansową do gminnego lub miejskiego ośrodka pomocy
społecznej.
ÎÎ W ramach możliwości włącz się do pomocy w usuwaniu skutków powodzi.
ÎÎ Zalane pomieszczenia zdezynfekuj, wywietrz, wysusz i odmaluj (szczególnie jeśli przechowujesz
w nich żywność, przygotowujesz posiłki lub jeżeli przebywają w nich dzieci). Meble odsuń od ścian na co
najmniej 20 cm i podnieś minimum 5 cm od podłogi.
ÎÎ Wyrzuć całą żywność, która miała kontakt z wodą powodziową, a do celów spożywczych używaj
tylko wody butelkowanej lub dowożonej beczkowozami przeznaczonymi do wody pitnej.
Informacje przekazywane bezpośrednio przed wystąpieniem zagrożenia powinny być
czytelne i polegać nie tylko o informowaniu o zagrożeniu, ale przede wszystkim o tym
co zrobić. Szczególną uwagę należy poświęcić osobom ze specjalnymi potrzebami, czyli
np. osobom starszym, niepełnosprawnym, niewidomym oraz mieszkającym w znacznym
oddaleniu od miast lub wsi (np. domy położone w lesie) itp. W przypadku opracowywania informacji dla szczególnej grupy trzeba też dostosować ich formę do ograniczeń tych
osób, np. informacje przeznaczone dla osób starszych powinny być napisane większą
czcionką, dla osób niewidomych alfabetem Braile’a itd.
Warto również umieścić informacje, jakiej pomocy można oczekiwać od ośrodka pomocy społecznej w przypadku sytuacji kryzysowej na stronie ośrodka pomocy społecznej.
Przykład takiej informacji znajduje się poniżej.
Przykład informacji o działaniach Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Krakowie
W okresie wystąpienia zdarzenia kryzysowego np. powodzi, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie uruchamia dyżur pracowników socjalnych w miejscach przewidzianych na schronienie dla osób
ewakuowanych z zagrożonych terenów oraz na bieżąco monitoruje sytuację osób mieszkających w rejonach zalewowych. Pomoc udzielana przez pracowników MOPS bezpośrednio przy ewakuacji polega na
wskazywaniu służbom ratowniczym miejsc, gdzie mogą znajdować się osoby starsze i niepełnosprawne,
które mogłyby wymagać specjalistycznego transportu medycznego. Pracownicy MOPS współdziałają
w organizowaniu transportu medycznego dla osób niepełnosprawnych i w razie potrzeby zapewniają im
czasowe zakwaterowanie.
111
W zakresie świadczeń pieniężnych MOPS realizuje zadania udzielania pomocy przewidzianej
w art. 40 ust. 1 i 3 ustawy o pomocy społecznej (Dz.U. z 2013r., poz. 182, t.j. z późn. zm.) w formie
zasiłku celowego. Zasiłek ten przyznawany jest niezależnie od dochodu osób poszkodowanych na
podstawie ich pisemnych wniosków. Zasiłek celowy przeznaczony jest dla osób i rodzin, które poniosły straty w gospodarstwach domowych (budynkach mieszkalnych i podstawowym wyposażeniu gospodarstw domowych) oraz znalazły się w ciężkiej sytuacji życiowej i nie mogą zaspokoić
niezbędnych potrzeb bytowych. Zasiłki te przeznaczone są na pierwszą pomoc, w szczególności na
pokrycie w części lub całości kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów użytku domowego oraz dokonanie drobnych napraw i remontów w mieszkaniu.
Zasiłków tych nie można traktować jako formy odszkodowania czy refundacji kosztów remontu. Pomoc przyznawana jest w formie decyzji administracyjnej po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego. W przypadku osób poszkodowanych w czasie powodzi stosowana jest cześć IV
kwestionariusza wywiadu środowiskowego, a sytuację materialno-bytową ustala się na podstawie
oświadczeń. Podstawą do określenia wysokości świadczenia poza wywiadem środowiskowym jest
również protokół komisji szacującej straty.
Proces przyznawania zasiłku celowego na pokrycie strat poniesionych w wyniku wystąpienia sytuacji kryzysowych na terenie Gminy Miejskiej Kraków odbywa się zgodnie z Procedurą MOPS-16.
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej organizuje również i wydaje pomoc rzeczową dla osób potrzebujących, ofiarowaną przez darczyńców.
Osoby dotknięte powodzią wymagające pomocy psychologicznej mogą także korzystać z Ośrodka Interwencji Kryzysowej w Krakowie, ul. Radziwiłłowska 8b, tel. 12 421-82-42.
Źródło: https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=46128.
4.2. Działania podejmowane w fazie reagowania
Działania podejmowane w fazie reagowania mogą być różnorodne, zależą od rodzaju zdarzenia oraz od wcześniejszych ustaleń zawartych w planie kryzysowym. Wsparcie to różni
się też w poszczególnych okresach od momentu wystąpienia katastrofy. Ogólny podział
wsparcia jest przedstawiony na rysunku 9.
W pierwszym etapie udzielania pomocy należy skupić się na potrzebach podstawowych
takich jak zapewnienie bezpieczeństwa, ochrona życia i zdrowia; wsparcie to powinno być
udzielane wszystkim członkom społeczności dotkniętej katastrofą. Drugi rodzaj wsparcia
jest skierowany na rodziny i społeczności, czyli jest to wsparcie grupowe. Trzeci rodzaj
wsparcia obejmuje pomoc skoncentrowaną na specjalnych potrzebach osoby, rodziny
lub społeczności dostarczane przez przygotowanych pracowników; tego rodzaju wsparcie obejmuje pierwszą pomoc psychologiczną. Usługi specjalistyczne są przeznaczone
dla osób chorych psychicznie i potrzebują leków oraz stałego wsparcia specjalistycznego,
a także do osób, które mają objawy stresu pourazowego. Przykładowy podział działań dla
poszczególnych rodzajów wsparcia przedstawia tabela poniżej. Niektóre z tych działań
„przynależą” do kilku rodzajów wsparcia.
112
Rysunek 9. Piramida interwencji skierowana na wsparcie psychospołeczne i zdrowie
psychiczne podczas sytuacji kryzysowych
usługi
specjalistyczne
wsparcie niespecjalistyczne,
ale skoncentrowane na przypadku
wsparcie społeczności i rodziny
wsparcie podstawowe i bezpieczeństwo
Źródło: Inter-Agency Standing Committee. Guidelines on mental health and psychosocial support in emergency
settings. Geneva, Switzerland 2007, dostępny na: www.humanitarianinfo.org/iasc/mentalhealth_psychosocial_
support, [22.09.2009].
Tabela 8. Rodzaje wsparcia, działania i funkcje w sytuacji kryzysowej
Rodzaje wsparcia
Wsparcie podstawowe skierowane do
wszystkich
Wsparcie społeczności i rodzin
Wsparcie skoncentrowane na indywidualnym przypadku
Wsparcie
specjalistyczne
Opracowanie własne
Działania
Pierwsza pomoc i kontakt z osobami poszkodowanymi
Pomoc przy ewakuacji
Udzielanie informacji
Organizowanie grup ochotników
Organizowanie pomocy w instytucji
Dystrybucja pomocy rzeczowej
Wsparcie dla grup szczególnie narażonych
Zapobieganie konfliktom w społeczności
Przeprowadzanie rozmów z osobami poszkodowanymi
Przeprowadzanie wywiadów środowiskowych
oraz zbieranie dokumentów
Wsparcie psychologiczne
Powiadamianie o śmierci osób bliskich
Wsparcie osób chorych psychicznie lub z zaburzeniami psychicznymi
Funkcje
Ratownicza, opiekuńcza
Informacyjna
Dystrybucyjna
Wspierająca i opiekuńcza
Wspierająca, informacyjna
Wspierająca
Wspierająca, opiekuńcza
113
W tabeli uwzględnione zostały również funkcje działalności pracowników pomocy społecznej wyróżnione na podstawie badań88 przeprowadzonych wśród pracowników ośrodków pomocy społecznej z miejscowości dotkniętych powodzią w 1997 r. tj.:
ÎÎ Funkcja ratownicza – działania podejmowane wobec bezpośredniego zagrożenia
życia i zdrowia;
ÎÎ Funkcja dystrybucyjna – przyjmowanie, ewidencjonowanie i dystrybucja darów –
zarówno indywidualnym mieszkańcom, jak i organizacja i zaopatrywanie punktów
wydawania rzeczy, wydawania kart pomocy/powodzianina;
ÎÎ Funkcja opiekuńcza – opieka nad osobami ewakuowanymi, organizacja wyjazdów
dzieci na kolonie;
ÎÎ Funkcja wspierająca – prowadzenie rozmów z mieszkańcami, uspokajanie, dodawanie otuchy;
ÎÎ Funkcja informacyjna – informowanie mieszkańców o rozmiarach powodzi, stratach,
zagrożeniu, ewakuowanych osobach.
Wszystkie te funkcje były spełniane w fazie reagowania. Poniżej zostały omówione poszczególne rodzaje działań spełnianych w ramach poszczególnych funkcji i rodzajów
interwencji.
Warto zauważyć, że przedstawione poniżej działania mieszczą się w działaniach znanych
pod nazwą interwencji kryzysowej, która jest dobrze opisana w różnorodnych publikacjach przeznaczonych również dla pracowników socjalnych89. Celowo nie używam tu tego
pojęcia, gdyż oznacza ono nie działanie konkretne tylko zespół działań, których celem jest
ułatwienie odzyskania przezeń równowagi wewnętrznej i poczucia sprawczości oraz rozwiązania problemu stanowiących podłoże doświadczenia kryzysowego; tak więc można
powiedzieć, że działania podejmowane przez pracowników służb społecznych w fazie reagowania są interwencją kryzysową.
A. Olech, T. Kaźmierczyk, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit.
W. Badura-Madej (red.) Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Interart, Warszawa 1996; A. Lipczyński,
Psychologiczna interwencja w sytuacjach kryzysowych, Difin, Warszawa 2007; L.J. Greenstone, S.c. Levinton, Interwencja
kryzysowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005; D. Kubacka-Jasiecka, K. Mudyń, (red.), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia i możliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008; D. KubackaJasiecka, A. Lipowska-Teutsch, (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wydawnictwo ALL,
Kraków 1997; A. Lipczyński, Psychologiczna interwencja w sytuacjach kryzysowych, Centrum Doradztwa i Edukacji Difin,
Warszawa 2007.
88
89
114
4.2.1. Zasady nawiązywania kontaktu i udzielania pierwszej pomocy
Pracownicy ośrodka pomocy społecznej są wzywani na miejsce katastrofy, kiedy na miejscu zdarzenia jest już w miarę bezpiecznie, np. ugaszono duży pożar, ucichła już wichura,
która wyrządziła duże szkody. Inna jest sytuacja kiedy wiemy, że zbliża się np. fala powodziowa lub od jakiegoś czasu jest podwyższone zagrożenie powodziowe. Wówczas często
są zorganizowane dyżury pracowników w odpowiednich miejscach, np. w sztabie kryzysowym lub punktach ewakuacji, gdzie oczekujemy na przybycie osób ewakuowanych.
Gdy przybywamy na miejsce katastrofy w momencie kiedy trwa jeszcze akcja ratunkowa,
zawsze należy dać spokojnie pracować służbom ratowniczym (straży, lekarzom, policji) pytając ich o to, jak można pomóc. W takich przypadkach może istnieć również konieczność
udzielania pierwszej pomocy medycznej, dlatego również warto być do tego przygotowanym. W takim miejscu można również zająć się osobami, którym nie zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo, proponując im oddalenie się z miejsca zdarzenia.
Podstawowe zasady pierwszej pomocy to ochrona, pokierowanie i łączenie90. Podstawowa
pomoc polega na zaspokajaniu bytowych potrzeb i ochronie przed zagrożeniem, czemu powinno towarzyszyć zrozumienie, współodczuwanie, wysłuchanie, wspomaganie
w uśmierzeniu niepokoju. Przede wszystkim trzeba zabezpieczyć osoby ocalałe z katastrofy przed dalszym zagrożeniem i ustrzec przed dalszymi przerażającymi obserwacjami.
Można to zrobić poprzez zapewnienie choćby symbolicznego schronienia, np. na obrzeżach miejsca katastrofy lub w domu sąsiadów (jeśli jest to miejsce bezpieczne). „Im mniej
bodźców związanych z katastrofą – dźwięków, widoków itp., tym lepiej. Trzeba też ocalałych chronić przed gapiami i kontaktem z mediami.”91.
Ludzie, którzy przeżyli katastrofę są często oszołomieni, zdezorientowani i z tego względu
potrzebują łagodnego, ale stanowczego pokierowania nimi. Silne przeżycia mogą wywołać bardzo różne reakcje od rozpaczy i silnego pobudzenia do stanu odrętwienia i nie
przyjmowania do siebie żadnych wiadomości. Poza tym reakcje i chęć działania mogą być
zupełnie nieadekwatne do sytuacji (np. ratowanie dobytku przy narażaniu własnego życia,
agresywna reakcja wobec osoby udzielającej pomocy92, odmowa ewakuacji). W takiej sytuacji trzeba tak pokierować ludźmi, by mieli jak najmniejszy kontakt z miejscem zniszczeń,
z poważnie poszkodowanymi ludźmi, z dalszym zagrożeniem.
„Psychologia klęsk żywiołowych” [w:] Lokalny plan ograniczania skutków powodzi i profilaktyki powodziowej (wersja robocza), Ośrodek dyspozycyjno-informacyjny Miejskiego Komitetu Przeciwpowodziowego w Krakowie przy
Zespole Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności Urzędu Miasta Krakowa, projekt Banku Światowego, 2000.
91
Ibidem.
92
M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej, op. cit.
90
115
Ofiary katastrofy często tracą część lub cały swój dobytek, a czasami też swoich bliskich,
co oznacza zerwanie ze swojskim światem, z codzienną rutyną, z tym co znane. Poprzez
współczucie, wsparcie, uwagę i obecność można próbować przywrócić poczucie więzi
ze światem. Trzeba ich łączyć ze światem ułatwiając im kontakt z bliskimi, dostarczając
potrzebnych informacji o tym co się stało i w jaki sposób mogą uzyskać dodatkową pomoc. Dlatego tak ważne jest wyjście do ludzi, którzy ponieśli jakieś szkody, a nie tylko
czekanie kiedy się zgłoszą po pomoc. Pierwszy kontakt może być nawiązywany poprzez
dzwonienie i docieranie do wszystkich, którzy mogą być dotknięci katastrofą, szczególnie
narażonych na wykluczenie.
Podstawowe zasady pomocy w okresie katastrofy i bezpośrednio po niej93:
Zatroszcz się o podstawowe potrzeby bytowe (napoje, jedzenie, schronienie, ubranie, środki czystości).
Zatroszcz się o spokój, sen, wypoczynek.
Zatroszcz się o to, by każdy miał bezpieczną własną przestrzeń.
Zagwarantuj codzienny kontakt, ale nie narzucaj się (rozmowy o codziennych sprawach, milcząca obecność).
Zagwarantuj pomoc medyczną.
Pomóż zdobyć informacje o bliskich.
Wspieraj połączenie się z osobami bliskimi, znajomymi.
Pomóż przywrócić codzienną rutynę.
Pomóż uporać się z konkretnymi drobnymi problemami (utrata pojazdu, dokumentów).
Ułatwiaj powrót do pełnionych przed katastrofą ról społecznych, rodzinnych, zawodowych.
Stwórz warunki do odbycia żałoby.
Pomóż zredukować napięcie psychiczne, niepokój itp.
Wspomagaj ochotników poprzez porady i informacje jak radzić sobie ze stresem.
4.2.2. Pomoc przy ewakuacji
Pracownicy socjalni mogą być przydatni w ewakuacji ludzi, gdyż bardzo dobrze znają
obszar, na którym wydarzyła się katastrofa. Po pierwsze pracownicy dysponują wiedzą
o tym, gdzie mieszkają osoby starsze, samotne, chore, niepełnosprawne, samotni rodzice
z kilkorgiem dzieci, które nie będą same w stanie dotrzeć do punktów ewakuacji i które
potrzebują pomocy w przemieszczaniu się. W dokumentacji osób korzystających z pomocy ośrodka pomocy społecznej są również numery telefonów do tych osób i jeśli działa
sieć telefoniczna, można się z nimi skontaktować i zapytać czy są w bezpiecznym miejscu i czy potrzebują pomocy. Po drugie pracownicy ośrodka mogą być pomocni, a często
Psychologia klęsk żywiołowych [w:] Lokalny plan ograniczania…, op. cit.
93
116
niezbędni przy organizowaniu miejsc ewakuacji i rejestrowaniu osób przybywających
do nich. Pracownicy będą też zobowiązani do zaopatrzenia punktów ewakuacyjnych we
wszystkie niezbędne rzeczy, czyli np. odpowiednią ilość miejsc do spania, koców, środków
higieny, wody, żywności. (Więcej o organizowaniu ośrodków ewakuacji w podrozdziale
„Organizowanie pomocy”). I po trzecie pracownicy socjalni mogą bezpośrednio uczestniczyć w akcjach ewakuacji, szczególnie, gdy są oni na miejscu zdarzenia. Wówczas ich zadaniem może być pomoc w kierowaniu ludzi do środków transportu, pomoc w pakowaniu
niezbędnych rzeczy oraz nakłanianie osób, które nie chcą się ewakuować.
Kluczową zasadą podczas ewakuacji osób jest nierozdzielanie rodzin, a szczególnie dzieci
od rodziców (opiekunów). W przypadku sytuacji kryzysowych obejmujących duże tereny
(np. klęska żywiołowa, konflikty zbrojne) jedną z najpoważniejszych konsekwencji jest pozbawienie opieki nad dziećmi przez rozdzielenie z rodzicami. Dotyczy to szczególnie dzieci do lat 5. Właściwie prowadzona ewakuacja może zminimalizować takie ryzyko. Poniżej
znajdują się zasady prowadzenia ewakuacji w taki sposób, aby zapobiegać separacji dzieci
od rodziców.
Ewakuacja masowa, planowana94:
Zadbaj, aby rodzice i dzieci były cały czas razem.
Zorganizuj rejestrację dzieci (np. we współpracy z organizacją Czerwonego Krzyża, która ma do
tego opracowane procedury).
Zapewnij dzieciom i rodzicom karty identyfikacyjne (np. w formie naklejek, opasek) oraz przybory
do ich uzupełnienia (mazaki, długopisy), a także osoby, które będą pomagały w ich uzupełnieniu
oraz sprawdzaniu czy wszystkie dzieci mają identyfikatory.
Podczas masowych ewakuacji zorganizuj osoby, które w czytelny i widoczny sposób (poprzez
trzymanie napisów, obrazków) będą informowały do kogo i jak zgłosić, że zgubiło się dziecko.
Jeśli jakieś dzieci zostaną rozdzielone, to podczas przewożenia ich, należy umieścić je w miejscu
widocznym dla innych osób (np. przy oknie, w części przedniej pojazdu), tak aby ich rodzice lub
krewni mogli je rozpoznać.
W przypadku planowej ewakuacji autobusami, każdy kierowca powinien mieć listę dzieci i rodziców, którzy będą w danym autobusie. W sporządzaniu list powinien im pomóc np. wolontariusz,
pracownik instytucji samorządowej, pomocowej.
Jeśli do autobusu nie zmieści się cała rodzina, należy zapewnić, aby dziecko poniżej 5 roku życia
było z rodzicem lub osobą wskazaną przez rodzica (np. starsze rodzeństwo, babcia).
Jeśli do pojazdu może być zabrane tylko dziecko, upewnij się, że ma identyfikator lub oznaczenia
na ubraniu (imię, nazwisko oraz imię i nazwisko rodziców), a rodzice zostali poinformowani, gdzie
dziecko zostało przetransportowane. Powinni tą informację otrzymać na piśmie.
M. Bargin, Clinical social work…, op. cit.
94
117
Doświadczenia wielu powodzi (oraz innych zdarzeń) wskazują na to, że pomimo ogłoszonych ewakuacji, dużo ludzi pozostaje w swoich domostwach, na wyższych kondygnacjach
lub na strychach i poddaszach. Jeśli jest to zagrażające ich życiu i bezpieczeństwu należy stanowczo poinformować o konieczności ewakuacji i pomóc danej osobie wejść do
pojazdu, dzięki któremu będzie ona ewakuowana. Jeśli dana osoba odmawia ewakuacji
należy powiedzieć jej o konsekwencjach tej decyzji.
W sytuacji, gdy nie występuje bezpośrednie zagrożenie dla życia, nie ma przymusu
ewakuacji, osoby mogą pozostać w swoich domach, jednak z upływem czasu powstaje potrzeba zapewnienia wody, żywności, odzieży, lekarstw i pomocy medycznej.
W określaniu potrzeb przez osoby niemające możliwości wyjścia z domu (np. przebywający na wyższych kondygnacjach budynku) pomocne są umowne znaki, które
są wykorzystywane w sytuacjach kryzysowych. Znaki te powinny być znane ludności oraz pracownikom służb prowadzących ewakuację lub pomoc w czasie sytuacji
kryzysowej.
Rysunek 10. Kolory wykorzystywane podczas ewakuacji
Flaga biała
Flaga czerwona
Flaga niebieska
proszę o ewakuację
proszę o żywność i wodę
proszę o lekarza
4.2.3. Udzielanie informacji
Bardzo ważną funkcją pracowników socjalnych oraz innych pracowników pomocy społecznej jest udzielanie informacji. W pierwszej fazie ludzie potrzebują podstawowych informacji95, czyli:
ÎÎ Co się w ogóle stało? (jeśli zdarzenie było nagłe i niespodziewane)
ÎÎ Co jest wiadomo, a czego nie wiadomo o zdarzeniu, które miało miejsce?
M. Bragin, Clinical Social Work…, op. cit.
95
118
ÎÎ Gdzie można się udać, aby być bezpiecznym?
ÎÎ Gdzie nie iść, bo nie jest bezpiecznie?
ÎÎ Gdzie można otrzymać podstawowe wsparcie (jedzenie, wodę, gdzie można się
umyć itp.)?
ÎÎ Kto może skorzystać ze wsparcia?
ÎÎ Jak i gdzie się zarejestrować, aby móc być zlokalizowanym przez innych członków rodziny?
Udzielenie tych informacji w sposób rzetelny i niepowodujący dodatkowego chaosu
i zamieszania (np. poprzez skierowanie ludzi do miejsca, w którym nie można otrzymać
spodziewanego wsparcia) wymaga dobrego zorientowania w sytuacji oraz współdziałania
z innymi służbami oraz centrum kryzysowym. Ważne jest też, aby informacje były udzielane w sposób rzeczowy, konkretny.
Na przykładzie doświadczeń pracowników socjalnych uczestniczących w akcji pomocy
podczas powodzi w 1997 r. wynika, że ludzie oczekują również informacji, kiedy woda
ustąpi96. Oczywiście pracownicy socjalni nie muszą wiedzieć kiedy to nastąpi, ale powinni
udzielić informacji, gdzie można się tego dowiedzieć lub przekazywać informacje z centrum zarządzania kryzysowego. W takiej sytuacji zamiast powiedzieć, że „nie wiadomo”,
lepiej powiedzieć, że „specjaliści uważają, że powinna opaść w ciągu trzech dni”. „W sytuacjach traumatycznych komunikat ma być jasny, krótki, logiczny, konkretny i przekazany
spokojnie – czyli wiarygodny. Niewłaściwy powoduje wzrost napięcia. Treść komunikatów powinna zawierać informacje o tym, co się wydarzyło lub może się wydarzyć, jakie są
przewidywane lub zaistniałe skutki, (…) jak zapobiegać własnymi siłami przewidywanym
sytuacjom lub jakie działania podjąć.”97.
Oprócz funkcji informacyjnej w pierwszych kontaktach z osobami poszkodowanymi
w wyniku sytuacji kryzysowej ważne jest wsparcie psychiczne, które na początku ma formę zwykłej rozmowy, wysłuchania relacji z tego, co się zdarzyło. W takiej sytuacji ludzie
chcą wiedzieć, że inni wiedzą co się zdarzyło i że nie są sami. Dlatego ważny jest kontakt ze
wszystkimi osobami, które znajdują się na zagrożonym terenie. Nie kiedy taki kontakt jest
jedynym źródłem informacji dla ludzi odciętych od świata przez żywioł. Dobrze odzwierciedla to wypowiedź pracownika OPS, na którego terenie była powódź: „… na początku
działaliśmy tak, by jak najszybciej pomóc, bo ludzie byli odcięci od świata, były pozrywane
mosty, drogi pozalewane. Chodziliśmy przez kładki. Było nawet niebezpiecznie, ale trzeba
było dotrzeć do tych ludzi, żeby nie mieli świadomości, że są sami, odcięci od świata. Bo
A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej w warunkach klęski żywiołowej. Ośrodki pomocy społecznej
wobec powodzi w 1997 roku, „Praca Socjalna”, nr 2/2002.
97
Rozmowa z Katarzyną Komorowską, „Człowiek jest mocny”, „Dziennik Polski”, 28 maja 2010.
96
119
były takie sytuacje, że woda wylała, a domek był na środku i w nim babcia sama. Trzeba
było tam wtedy jakość dojść i przynajmniej słowem wspomóc” 98.
W pierwszym kontakcie z osobami poszkodowanymi ważne jest, aby dać im poczucie,
że nie są sami oraz powiedzieć im co robić.
Pracownicy socjalni są też zawsze cennym źródłem informacji dla innych służb, na temat
tego, gdzie i jakie osoby potrzebują wsparcia i jak tam dotrzeć.
4.2.4. Powiadamianie o śmierci bliskich
W czasie katastrof zdarza się, iż zachodzi konieczność informowania ludzi o śmierci ich bliskich. Zwykle takie informacje są przekazywane przez policję lub lekarzy, lecz w przypadku
zdarzenia o charakterze masowym, może się zdarzyć, że również pracownicy pomocy społecznej będą musieli przekazywać takie informacje. Jako że w Polsce (szczególnie w pracy
socjalnej) nie ma opracowanej procedury, czy sposobu powiadamiania o śmierci bliskich
osób można skorzystać ze scenariusza praktykowanego w Stanach Zjednoczonych99. Po
pierwsze ważne jest, aby o śmierci członka rodziny zawiadamiać osobiście, a nie przez
telefon. Jeśli jest to niemożliwe trzeba się postarać o to, by wtedy, gdy dotrze wiadomość
o śmierci, osoba powiadamiana miała przy sobie kogoś, kto udzieli jej wsparcia. Przed
rozmową z rodziną zmarłego dobrze jest porozmawiać o własnych reakcjach i uczuciach
wobec tej śmierci i tego zadania, tak by potem móc się całkowicie skupić na bliskich zmarłego. „Przybyłych witamy, przedstawiamy się, zapraszamy ich by usiedli i siadamy przy nich.
Zwracamy się do osoby najbliższej zmarłemu. Nie dopuszczamy do sytuacji, w której wiadomość taką musielibyśmy przekazać bezpośrednio dziecku. Używamy imienia zmarłej
osoby, informujemy krótko i prosto, okazując ciepło i współczucie. Nie używamy takich
określeń jak „odszedł”, „straciliście państwo...”. Mówimy na przykład „Obawiam się, że mam
dla Pana bardzo złą wiadomość. Janek był tu w czasie powodzi. Janek nie żyje. Jest mi bardzo przykro”. Złożenie kondolencji jest bardzo ważne, gdyż stanowi wyrażenie uczuć i zachętę do podzielenia się uczuciami. W dalszej rozmowie używamy słów „umarł”, „nie żyje”,
„zmarły”. Nigdy nie mówimy „zwłoki”, „trup”. Nigdy nie obwiniamy zmarłego, nie czynimy
go odpowiedzialnym za własną śmierć, nawet gdy jest oczywiste, że się do niej przyczynił.
Nie powstrzymujemy i nie komentujemy uczuć, które są wyrażane. Jeśli ktoś zasłabnie, połóżmy go, przykryjmy ciepło, rozluźnijmy mu odzież, kontrolujmy oddech i puls, wezwijmy
pomoc lekarską. W dyskretny sposób towarzyszmy bliskim w okazywaniu rozpaczy. Nie
A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit., s. 9.
„Psychologia klęsk żywiołowych” [w:] Lokalny plan ograniczania skutków powodzi i profilaktyki powodziowej (wersja robocza), Ośrodek dyspozycyjno-informacyjny Miejskiego Komitetu Przeciwpowodziowego w Krakowie przy
Zespole Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności Urzędu Miasta Krakowa, projekt Banku Światowego, 2000.
98
99
120
mówmy komunałów. Wspierajmy, okazujmy zrozumienie, zainteresowanie. Odpowiedzmy
szczerze na pytania, jakie nam zadadzą, a do których trzeba się przedtem przygotować.
Nie podawajmy szczegółów, o które nie pytają. Zaoferujmy pomoc, informacje, opiekę.”100.
W sytuacjach katastrof może się często zdarzyć, że będzie potrzebna identyfikacja
zwłok i jeśli dana osoba sobie tego życzy, a zwłaszcza, gdy jest to osoba samotna, nie
ma nikogo, kto mógłby ją wesprzeć w tych trudnych chwilach, możemy z nią pojechać
do miejsca identyfikacji. Naszą rolą będzie w takiej sytuacji przygotowanie tej osoby
na to, co ją czeka. Możemy opisać miejsce, gdzie się znajduje jej bliski i przybliżyć jego
wygląd. Ważne jest to, aby po identyfikacji nie zostawić tej osoby samej. W kolejnych
dniach też powinniśmy kontaktować się z tą osobą, np. dzwoniąc do niej pytając jak
się czuje i czy możemy jej w czymś pomóc, a także proponując odwiedziny. W miarę
możliwości przyjdźmy na pogrzeb. Upewnijmy się, że osoba, która straciła kogoś bliskiego może uzyskać wszelką pomoc medyczną i psychologiczną.
Ważne jest też, aby zadbać o własne samopoczucie i możliwość odreagowania takiej sytuacji.
W każdym przypadku trzeba omówić swoje własne reakcje na to zdarzenie najlepiej z profesjonalistą, a jeśli jest to niemożliwe, to przynajmniej z osobą bliską, koleżanką z pracy.
4.2.5. Organizowanie pomocy w ośrodku pomocy społecznej
W momencie wystąpienia sytuacji kryzysowej wdrażany powinien być plan zarządzania
kryzysowego dostosowany do aktualnej sytuacji. Jeśli są to zdarzenia, które nie następują
nagle, np. zbliża się zapowiadana fala powodziowa, to centrum zarządzania kryzysowego
powinno działać i organizować niezbędne zabezpieczenia oraz wszystkie służby na tą
sytuację. W tym momencie można przygotować szczegółowe plany działania oraz podział
obowiązków między pracowników, gdyż można przewidzieć jakie skutki może przynieść
zapowiadana sytuacja kryzysowa. W takim przypadku trzeba zawsze zakładać najgorszy
scenariusz. Inna jest sytuacja, gdy zdarzenie jest nagłe, np. powódź nagła lub pożar dużego bloku mieszkalnego (w małym mieście). Wtedy taką pomoc trzeba organizować ad
hoc, ale również można i trzeba wykorzystywać wcześniej opracowane plany.
W zakresie pomocy społecznej organizowanie pomocy polega na organizacji pracy ośrodka pomocy społecznej oraz jego pracowników, organizowanie punktów pomocy oraz ścisłej współpracy z innymi instytucjami.
Warto pamiętać, że całą akcją ratowniczo-pomocową kieruje wójt wraz z pomagającym
mu gminnym zespołem zarządzania kryzysowego. Wszyscy pracownicy bezpośrednio
Ibidem.
100
121
i pośrednio podlegający pod wójta muszą się stawić do udzielania pomocy w miejscach
przez niego wyznaczonych. Nawet jeśli takiego wezwania nie ma (nikt nie dzwoni), pracownicy samorządowi, w tym pracownicy ośrodka pomocy społecznej powinni przynajmniej się dowiedzieć czy są potrzebni w akcji ratowniczej.
Bezpośrednio akcją pomocową dla osób poszkodowanych zazwyczaj kieruje kierownik
ośrodka pomocy społecznej. Rolą kierownika jest koordynowanie całą akcją, podejmowanie kluczowych decyzji w tej sferze oraz kontakty z centrum zarządzania kryzysowego.
Zwykle podział obowiązków i wykonywanie różnych zadań dokonuje się spontanicznie,
dlatego ważne jest, aby była jedna osoba, która czuwa nad całością. Poszczególne czynności wykonywane przez pracowników w fazie ratowniczej, czyli w pierwszych godzinach
i dniach sytuacji kryzysowych to przede wszystkim:
ÎÎ Kontakty z osobami poszkodowanymi w terenie, w ośrodku pomocy społecznej oraz
w innych punktach pomocowych (w tym udzielanie informacji).
ÎÎ Pomoc przy ewakuacji osób.
ÎÎ Rozwożenie żywności i wody bezpośrednio do mieszkańców.
ÎÎ Organizowanie miejsc, do których przybywają osoby ewakuowane oraz opieka nad
tymi osobami.
ÎÎ Rozładowywanie i dystrybucja darów, ewidencjonowanie udzielonej pomocy.
ÎÎ Przyjmowanie wniosków o pomoc, przeprowadzanie wywiadów oraz wystawianie
decyzji i wypłata świadczeń.
Kierownik powinien wyznaczyć konkretne osoby lub zespoły do wykonywania poszczególnych działań. Ważne jest też, żeby na czas akcji ratowniczo-pomocowej zawiesić inne
działania pomocowe, wykonywane standardowo, a wszystkie siły skierować na pomoc
osobom poszkodowanym.
Przy organizowaniu pracy ośrodka warto wziąć również pod uwagę utrudnienia i szczególne warunki pracy. Po pierwsze zwykle w takich sytuacjach istnieje konieczność pracy powyżej 8 godzin dziennie oraz w dni wolne od pracy, szczególnie w pierwszych
dniach katastrofy. Po drugie wśród poszkodowanych mogą być pracownicy ośrodka
i z tego względu mogą być zwolnieni z obowiązku pracy. Po trzecie infrastruktura administracyjna (budynek ośrodka, urządzenia) może być uszkodzona lub zniszczona. Po
czwarte pracownicy pracują w szczególnie trudnych warunkach, często odwiedzając
zniszczone domy, przebywają na terenach niebezpiecznych, a dodatkowo są naciskani
przez władze samorządowe (lub wojewódzkie i ministerstwo) na szybką wypłatę zasiłków pieniężnych. Jeśli rozmiar katastrofy jest bardzo duży (np. obejmuje całe miasto),
lub są widoczne braki w zasobach ludzkich spowodowanych wyżej wymienionymi
122
trudnościami, kierownik ośrodka powinien zgłosić do wójta (burmistrza, prezydenta) konieczność wsparcia przez pracowników innych pracowników samorządowych
(np. z innych instytucji, jednostek organizacyjnych pomocy społecznej szczebla powiatowego, wojewódzkiego) lub z innych miejscowości, które nie zostały dotknięte
zdarzeniem kryzysowym. Szczególnie takie apele powinny dotyczyć specjalistów
tj. psychologów, psychiatrów, mediatorów, logistyków.
Na przykładzie powodzi, które miały miejsce w ostatnich latach w Polsce widać, że ośrodki
pomocy społecznej stają się często punktami informacyjno-dystrybucyjnymi, co oznacza,
że przychodzą tam tłumy ludzi szukających pomocy oraz rozdzielane są tam dary. Jeśli jest
to możliwe, a skala zjawiska jest duża należy zorganizować kilka takich punktów pomocy,
aby wszyscy poszkodowani nie byli zmuszeni oczekiwać w tłumie na pomoc oraz mieli stosunkowo blisko. Takie punkty mogą być organizowane w budynkach użyteczności
publicznej (szkoły, urzędy, kościoły itp.). w miarę możliwości w jednym punkcie pomocy,
poszkodowani powinni uzyskać cały wachlarz pomocy, tak aby nie musieli przemieszczać
się w uzyskaniu wszystkich potrzebnych rodzajów pomocy, czyli unikajmy sytuacji, że poszkodowany będzie musiał udać się w inne miejsce po żywność i wodę, w inne po ubranie, w innym miejscu będą wydawane gorące posiłki, a jeszcze gdzie indziej zgłosić się po
pomoc finansową.
Specyficznym punktem pomocy są ośrodki ewakuacji. Miejsce ewakuacji jest zwykle
wyznaczane w szkołach, hotelach, ośrodkach wczasowych, ośrodkach interwencji kryzysowej, domach pomocy społecznej na terenach bezpiecznych, czyli niedotkniętych katastrofą i niezagrożonych. Takie ośrodki mogą być w sąsiednich gminach. W takich ośrodkach powinny być zapewnione miejsca do spania (materace, łóżka) oraz koce, śpiwory,
ciepła odzież, środki sanitarne i higieniczne, a także żywność (woda butelkowana, suchy
prowiant, ciepły posiłek). W miarę możliwości powinny być zapewnione takie warunki, aby
rodziny mogły mieć zapewnioną prywatność, tj. poprzez umieszczanie ich w oddzielnych
pokojach, szkolnych klasach lub dostarczaniu prowizorycznych parawanów, jeśli ludzie
przebywają na dużej sali.
Warunkiem skutecznej akcji pomocowej w sytuacji kryzysowej jest ścisła współpraca
z instytucjami, służbami biorącymi udział w akcji oraz przepływ informacji. W ośrodku
powinna być wyznaczona jedna osoba, która będzie zbierała wszystkie napływające
informacje oraz będzie je przekazywała innym pracownikom, a także innym instytucjom. Często taką osobą jest kierownik ośrodka. Współpraca oparta na dobrym przepływie informacji, wspólnym ustalaniu podziału zadań zmniejsza ryzyko wystąpienia
konfliktów kompetencyjnych oraz powielania zadań przez różne instytucje. Warto
123
pamiętać, że pracownicy ośrodka nie są jedynymi osobami zobowiązanymi do udzielania pomocy. I tak organizację punktu ewakuacji w szkole i opiekę nad osobami ewakuowanymi mogą sprawować pracownicy tej szkoły, dystrybucją darów mogą zająć
się pracownicy lub członkowie lokalnej organizacji pozarządowej. Ważne jest, aby
wszystkie uczestniczące w pomocy instytucje, organizacje, grupy ochotników wiedziały o swoich działaniach.
Poniżej w tabeli przedstawione zostały rodzaje zadań akcji pomocowej, którymi
zwykle koordynuje kierownik ośrodka pomocy społecznej oraz możliwe instytucje
współpracujące.
Tabela 9. Rodzaje zadań w akcji pomocowej koordynowane przez kierownika ośrodka
pomocy społecznej
Rodzaje zadań
Kontakty z osobami poszkodowanymi w terenie,
w ośrodku pomocy społecznej oraz w innych punktach pomocowych (w tym udzielanie informacji).
Pomoc przy ewakuacji osób.
Rozwożenie żywności i wody bezpośrednio do
mieszkańców.
Organizowanie miejsc, do których przybywają osoby ewakuowane oraz opieka nad nimi.
Rozładowywanie i dystrybucja darów, ewidencjonowanie udzielonej pomocy.
Przyjmowanie wniosków o pomoc, przeprowadzanie wywiadów oraz wystawianie decyzji i wypłata
świadczeń.
Instytucje współpracujące z pracownikami
ośrodka pomocy społecznej
Pracownicy urzędu gminy, innych jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, organizacji
pozarządowych.
Służby ratownicze, pracownicy urzędu gminy.
Straż pożarna, policja, wojsko.
Pracownicy szkół, hoteli, instytucji, w których organizowane są punkty ewakuacji, organizacji pozarządowych.
Pracownicy organizacji pozarządowych, ochotnicy, wojsko, policja.
Pracownicy urzędów gminy.
Opracowanie własne
4.2.6. Organizowanie grup ochotników
Pierwsza pomoc dla poszkodowanych nadchodzi z najbliższego otoczenia. Niedługo po zdarzeniu na terenie, które zostało nią dotknięte pojawia się dużo ludzi. Niektórzy z nich są bezpośrednio dotknięci zdarzeniem, niektórzy przyszli pomóc, a inni zobaczyć co się stało. Ważne
jest, aby zaangażować te osoby w skoordynowaną akcję pomocy. Wszystkie osoby, które są
w stanie pomagać przy usuwaniu szkód, budowaniu zabezpieczeń powinni być zaangażowani do pracy, gdyż daje im to poczucie bycia potrzebnym, co minimalizuje ich stres związany
z tą sytuacją. Pracownicy ośrodka mogą kierować takimi grupami ochotników, ale w taki sposób, aby nie zaburzać pracy profesjonalistów, w szczególności służb ratowniczych. Ochotników
można wykorzystać do organizowania bezpiecznego miejsca pobytu osób poszkodowanych,
uzyskiwania przez nich istotnych informacji, przewożenie osób i rzeczy z jednego miejsca
124
w inne. W takiej sytuacji ważne jest ustalanie celu działań oraz wydawanie jasnych, krótkich
komunikatów skierowanych do poszczególnych osób (a nie grupy jako całości). Przykładowo
taki komunikat może brzmieć: „przynieś z domów koce i wodę”.
Angażowanie osób będących na terenie zdarzenia, w tym osób bezpośrednio dotkniętych skutkami zdarzenia w akcję pomocową jest ważne z punktu widzenia ich zdrowia
psychicznego. Kiedy ludzie tracą wszystko, ważne jest, aby przypomnieć im, że nie stracili
swoich umiejętności, wiedzy i zdolności. Dlatego jeśli mają wyznaczone zadanie, będą
funkcjonowali lepiej.
Wyznaczenie celu i planu działań dla zbiorowości ludzi, którzy pośrednio lub bezpośrednio zostali dotknięci sytuacją kryzysową zapobiega też powstaniu paniki, czyli działań
groźnych i nieprzewidywalnych. Jeśli zbiorowość jest świadoma celów, jakie zamierza
osiągnąć, zmierza w sposób na tyle zorganizowany, na ile pozwalają na to okoliczności do
zrealizowania tych celów. Zbiorowość ludzka nie ulega rozproszeniu w okresie chaosu, ponieważ mimo załamania ładu instytucjonalnego funkcjonują normy społeczne, a ponadto
ludzie motywowani są do działania w ramach zbiorowości troską o innych, poszukiwaniem bezpieczeństwa, chęcią wykorzystania możliwości wynikających z zawieszenia ładu
instytucjonalnego101.
Często obserwowana w sytuacjach kryzysowych współpraca sąsiedzka pomaga też w budowaniu poczucia wspólnoty. Grupy sąsiedzkie działają wspólnie, opracowują strategie
i plan wychodzenia z kryzysowej sytuacji. Ludzie się wspierają wzajemnie nawet jeśli odnieśli straty, co pomaga w szybszym powrocie do normalności. Chęć do takiej współpracy
pomimo wcześniejszych zatargów i uprzedzeń nazywana jest fazą integracji moralnej102.
W okresie tym bardzo liczne są przykłady ludzkiej solidarności, ofiarności, a czynniki kreujące więzi są silniejsze od czynników powodujących anomię i chaos. Dlatego należy umiejętnie wykorzystać tą fazę do budowania trwałych więzi oraz kierować tą solidarność do
wykonywania konkretnych działań, które są niezbędne, a mogą odciążyć pracowników
różnych służb.
W organizowaniu grup ochotników mogą i powinni też pomóc liderzy lokalnych organizacji społecznych, sołtysi, księża, animatorzy lokalni. Z praktycznego punktu widzenia
dobrze jest wyznaczyć jedną osobę, która będzie koordynowała pracami takiej grupy
S. Kowalik, Rozwiazywanie problemów społecznych w zbiorowościach zorganizowanych i spontanicznych, [w:]
Psychologiczny kontekst problemów społecznych, H. Sęk, S. Kowalik (red.), Poznań 1999, s. 13-58.
102
K. Kiciński, Sytuacja zagrożenia a sądy moralne, [w:] Społeczeństwo polskie przed kryzysem w świetle badań socjologicznych z lat 1977-1979, J. Koralewicz (red.), PWN, Warszawa 1987.
101
125
wolontariuszy lub grupami, aby zapewnić ścisłe połączenie ich działań z działaniami innych instytucji i organów. Innym rozwiązaniem jest przydzielanie konkretnych osób pod
„dowództwo” koordynatorów poszczególnych działań, np. kogoś kto zarządza budową
umocnień antypowodziowych, dystrybucją darów, opieką nad osobami starszymi.
4.2.7. Dystrybucja pomocy rzeczowej
Niemal natychmiast po pojawieniu się informacji o wydarzeniu kryzysowym różne podmioty
organizują zbiórki darów lub pieniędzy na rzecz osób poszkodowanych. Choć ośrodki pomocy
społecznej same nie organizują takich zbiórek, często robią to organizacje działające na danym terenie103. Takie dary napływają z całej Polski zarówno od osób prywatnych, jak i organizacji pozarządowych, przy dużej skali zjawiska transporty z darami przybywają z zagranicy.
Jakkolwiek pracownicy ośrodka mogą uczestniczyć w dystrybucji pomocy rzeczowej, to ich
rola w dystrybucji pomocy finansowej zebranej w formie środków pieniężnych powinna być
ograniczona do minimum, np. poprzez sporządzanie listy osób najbardziej poszkodowanych
wraz z otrzymaną kwotą przyznanej pomocy ze środków publicznych i pomocy rzeczowej
oraz przekazywanie list do organizacji, które taką zbiórkę organizowały.
W zależności od skali i typu zjawiska, które wywołało sytuację kryzysową wśród darów rzeczowych mogą znaleźć się: żywność, odzież, środki higieny i czystości, zabawki i artykuły
szkolne dla dzieci, sprzęty AGD i RTV, koce, pościel, meble, materiały budowlane. W przypadku, gdy ośrodek pomocy społecznej bądź inna instytucja zajmująca się przyjmowaniem i dystrybucją darów nie posiada własnych magazynów trzeba znaleźć odpowiednie
powierzchnie, gdzie te rzeczy można składować. Mogą to być sale szkolne, obiekty sportowe itp. Największy problem jest związany z magazynowaniem żywności, która musi być
przechowywana w chłodniach (np. jogurty, produkty mleczne, mięsne). Inny problem to
ogromna ilość rzeczy, które są nieadekwatne do potrzeb osób poszkodowanych. Zwykle
takim rodzajem pomocy nieadekwatnej jest odzież, ponieważ zazwyczaj jest jej bardzo
dużo, a poza tym są wśród niej rzeczy nienadające się do użytku (np. odzież porwana,
brudna) lub zbędna w danej sytuacji (np. suknie wieczorowe). Aby zapobiec sytuacji,
w której ośrodek bądź organizacja jest zalewana ogromną ilością rzeczy, których nie ma
gdzie magazynować lub są niepotrzebne, należy współpracować z mediami, poprzez które należy informować jakie rzeczy są najbardziej potrzebne, a czego osoby poszkodowane
nie potrzebują (np. zużytych ubrań, używanego obuwia itp.).
Pomoc rzeczowa powinna być magazynowana w taki sposób, aby nic się nie zmarnowało,
Warto w tym zakresie poznać przepisy o organizowaniu zbiórek publicznych, które zostały znowelizowane w marcu
2014 r.: Ustawa o zbiórkach publicznych z 24 stycznia 2014 r. (na chwilę pisania książki ustawa jeszcze nie była ogłoszona w Dzienniku Ustaw).
103
126
ale również aby łatwo i bez dodatkowego wysiłku można było ją dystrybuować do osób
potrzebujących. Z tego względu dobrze jest wyznaczyć oraz zorganizować punkty magazynowo-dystrybucyjne w kilku miejscach, uwzględniając w tym ośrodki ewakuacji.
Podczas dystrybucji darów należy pamiętać też o osobach, które z różnych względów nie
są w stanie dotrzeć do punktów dystrybucyjnych. W takich przypadkach należy dodatkowo zorganizować transport bezpośrednio do tych osób.
Jak pokazuje praktyka działań ośrodków w czasie powodzi, pracownicy socjalni są często
osobami, które zajmują się dystrybucją darów zebranych podczas takich zbiórek. Z dystrybucją darów wiążą się następujące kwestie: przygotowanie miejsc do magazynowania,
rozładowanie transportu i przeniesienie rzeczy do magazynu, zewidencjonowanie wszystkich darów, zorganizowanie punktów dystrybucji, wydawanie rzeczy wraz z wpisywaniem
ich do karty poszkodowanego oraz zeszytów ewidencji. Tak więc dystrybucja darów wiąże
się z ciężką pracą fizyczną oraz pracą „papierkową”, dodatkowo czynności te wykonywane
są w trudnych warunkach: tłumy ludzi, brak miejsca, atmosfera napięcia i zagrożenia, zmęczenie. Taki opis typowego dnia pracy przedstawiają pracownicy ośrodka biorący udział
w badaniu po powodzi w 1997 r.: „Przyszło się do pracy. Kolejka ludzi. Zawsze. Ludzie na
korytarzu. Jedne panie wydawały karty powodzian – trzeba było to rejestrować. Wydawać
środki czystości, odzież. (…) My musiałyśmy to wszystko ewidencjonować i najgorsze to
było właśnie to. Bo tak: przyjąć – zaewidencjonować – wydać – zaewidencjonować. Ciągle
to liczenie i pisanie.”104. Dodatkowym utrudnieniem były konflikty pomiędzy poszkodowanymi o to, kto co dostał i komu się to należy105.
Dystrybucję darów można rozwiązać na różne sposoby: mogą nią się zajmować wyłącznie pracownicy ośrodka lub pracownicy ośrodka z innymi pracownikami urzędu
gminy, radnymi; inną opcją jest powierzenie dystrybucji darów lokalnym organizacjom pozarządowym lub komitetom mieszkańców, np. z udziałem pracowników samorządowych. Na podstawie doświadczeń pracowników ośrodków z terenów, gdzie
miała miejsce sytuacja kryzysowa, najlepszym rozwiązaniem jest podział darów przez
lokalne organizacje pozarządowe lub komitety społeczne. Za takim rozwiązaniem
przemawia to, że pracownicy socjalni są odciążeni w sytuacji kiedy i tak mają dużo
pracy związanej z przeprowadzaniem wywiadów, czy bezpośrednią opieką nad osobami ewakuowanymi. Poza tym pracownicy ośrodka pomocy społecznej lub innych
urzędów samorządowych jako osoby „z urzędu” zawsze w takiej sytuacji są oskarżani
o malwersacje, przywłaszczanie sobie najlepszych rzeczy. Dlatego najlepiej jeśli osoby
Za A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit.
Więcej o tego typu konfliktach w podrozdziale Zapobieganie konfliktom.
104
105
127
poszkodowane podzielą dary pomiędzy siebie (w przypadku małej społeczności) lub
zrobią to organizacje pozarządowe. W każdym przypadku dobrze jest, aby ta pomoc
była oparta na współpracy pracowników ośrodka, którzy przeprowadzają wywiady,
rozpoznają potrzeby osób poszkodowanych z komitetami, organizacjami, którzy bezpośrednio wydają pomoc rzeczową taką jak żywność, odzież, środki czystości, koce,
pościel, sprzęty AGD. Pracownicy socjalni mogą wydawać skierowania do konkretnych
magazynów, gdzie można otrzymać potrzebne w danym przypadku rzeczy, a osoby
wydające dary powinny zajmować się ewidencjonowaniem przyjmowanej (z zewnątrz) i wydawanej pomocy. Innym rozwiązaniem jest sporządzanie list osób, które
wymagają pomocy danego rodzaju i przekazywanie ich do punktów dystrybucyjnych.
Dobrym rozwiązaniem jest wprowadzenie karty poszkodowanego, na którym byłyby
wpisywane wszystkie otrzymane dary przez osoby je wydające, a osoba poszkodowana musiałaby okazywać taką kartę w każdym punkcie dystrybucyjnym.
Opracowanie zasad i procedur przyjmowania i wydawania darów jest konieczne z uwagi
na wyeliminowanie przypadków udzielenia pomocy osobom, które jej nie potrzebują.
Czy takie procedury „biurokratyczne” są potrzebne w sytuacji kiedy wiele osób traci
cały swój dobytek, większość rzeczy, które do tej pory zgromadziła? Okazuje się, że
są one niezbędne co najmniej z dwóch względów. Po pierwsze ewidencja procesu
dystrybucji darów jest konieczna ze względu na przejrzystość stosowanych procedur,
tj. tego, aby zarówno darczyńcy oraz przyjmujący pomoc mieli pewność, że dystrybucja ta przebiega według określonych zasad, a pomoc trafia do naprawdę potrzebujących. Po drugie zapobiega to wzajemnym oskarżeniom, m.in. o niesprawiedliwy podział szczególnie rzeczy wartościowych oraz o kradzież rzeczy, co ma duży wpływ na
utrzymanie spójności lokalnej społeczności. W związku z tym najlepiej w fazie przygotowania ustalić zasady dystrybucji darów, aby w sytuacji kryzysowej zminimalizować
wszelkie negatywne skutki mogące wynikać z nietransparentnej lub prowadzonej bez
kontroli dystrybucji darów.
Tabela 10. Proponowane zasady przyjmowania, ewidencjonowania i dystrybucji pomocy
rzeczowej
Przyjmowanie darów rzeczowych
ÎÎ Pomoc rzeczowa od darczyńców przekazywana powinna być w formie protokołów lub faktur.
ÎÎ Dary powinny być sprawdzane pod względem jakości i okresu przydatności do spożycia (w przypadku darów żywnościowych).
ÎÎ Dary powinny być przyjmowane w miejscach gdzie jednocześnie można utworzyć punkty wydawania.
ÎÎ Konieczne jest rozdzielenie żywności od pozostałych darów.
128
ÎÎ Informacje o miejscach punktów oraz godzinach otwarcia powinny być zamieszczane na stronie
internetowej urzędu gminy, na tablicy ogłoszeń w urzędzie gminy oraz w ośrodkach pomocy społecznej, szkołach jak również przy punktach wydawania darów.
ÎÎ Każdy punkt powinien być oznakowany, jak również powinny być oznakowane drogi prowadzące do
niego, poprzez strzałki i informacje o danym punkcie.
ÎÎ Punkt przyjmowania darów powinni obsługiwać: pracownik wyznaczony przez urząd gminy i wolontariusze – członkowie społeczności lokalnej oraz osoby spoza niej.
Ewidencja
ÎÎ Transport z darami powinien być zawsze odnotowany w zeszytach roboczych, po czym darczyńcy
powinni być wpisywani na listę wykazu darczyńców w wersji elektronicznej.
ÎÎ Wskazane jest założenie kartoteki ilościowej otrzymywanych darów.
ÎÎ Wszystkie faktury, w-z i protokoły powinny znajdować się w skoroszycie.
ÎÎ Założone również powinny być zeszyty wydawania darów, w których osoby poszkodowane potwierdzają pobranie towaru.
ÎÎ Towary powinny być zliczane na podstawie dziennych zestawień potwierdzanych przez poszkodowanych w zeszytach wydawania darów.
Dystrybucja
ÎÎ Założone powinny być zeszyty wydawania darów, w których osoby poszkodowane potwierdzają pobranie towaru.
ÎÎ Każdy poszkodowany otrzymuje również kartę osoby poszkodowanej (kartę świadczeń). Na kartę
wpisywane powinny być ilości i rodzaje towaru, potwierdzone podpisem wydającego. Karta powinna pozostawać w posiadaniu poszkodowanego.
ÎÎ Ilość i rodzaj wydawanych darów powinny być zapisywane również w zeszycie, w którym pod wydanymi artykułami składa podpis osoba pobierająca te dary. Zeszyt powinien pozostawać w punkcie
wydawania darów.
ÎÎ Każda osoba poszkodowana składająca kartę świadczeń po zapisaniu całej karty powinna zdać zapisaną kartę i otrzymywać następną np. w OPS. Na następną kartę osoba poszkodowana powinna
mieć przepisane czerwonym kolorem przez pracownika OPS, artykuły takie jak: pościel, kołdry, koce,
poduszki, sprzęt gospodarstwa domowego.
ÎÎ W celu przyznania osobie poszkodowanej nowego sprzętu AGD typu pralki, lodówki, kuchnie gazowe
powinna zostać powołana komisja (w skład której powinien wejść np. sołtys, pracownik socjalny, dyrektor
szkoły itp.), która oceni potrzeby poszczególnych powodzian. Dopiero na podstawie protokołu członków
Komisji taki sprzęt powinien być wydawany.
ÎÎ Do każdej faktury otrzymywanego sprzętu powinien być sporządzany protokół, na podstawie którego wskazane przez Komisję rodziny otrzymają tę formę pomocy. Każdy protokół powinien zawierać
datę sporządzenia, skład Komisji, nazwę i ilość towaru do przydziału oraz podpisy członków Komisji.
Opracowane na podstawie: Emilia Kulczyk-Prus, Analiza i określenie zasad postępowania z ludźmi ewakuowanymi z terenu zagrożenia podczas powodzi, dokument dostępny na stronie www.mazowieckie.pl.
4.2.8. Wsparcie dla grup szczególnie narażonych
Podczas udzielania pomocy należy zwrócić szczególną uwagę na grupy najbardziej
narażone na negatywne skutki sytuacji kryzysowych (por. charakterystykę tych grup
w rozdziale II). Opcje różnych działań, które można podjąć w stosunku do tych grup są
wskazane w tabeli poniżej. Są to działania, które należy podjąć zarówno w przypadku
129
przebywania członków tych grup w ośrodkach ewakuacji oraz gdy przebywają w swoich domach. Podjęcie tych działań minimalizuje stres związany z przeżyciem katastrofy.
Organizując opiekę nad dziećmi można zapewnić im miejsce, gdzie będą mogły bezpiecznie się bawić pod opieką rodziców lub wolontariuszy. Takie miejsca
powinny być organizowane zarówno w ośrodkach ewakuacji, jak i w przypadku,
gdy osoby poszkodowane przebywają już w swoich domach, ale jeszcze usuwają
skutki katastrofy, a także w miejscach, gdzie oczekują na pomoc (np. przy punktach dystrybucji darów). W zależności od pogody i innych warunków lokalowych,
punkty opieki mogą być organizowane na wolnym powietrzu (np. pod namiotem) lub w budynkach, ale zawsze należy dbać o bezpieczeństwo osób w nich
przebywających. W takim miejscu powinny znaleźć się zabawki (np. przekazywane
w formie darów), a także jedzenie, picie, podstawowe środki higieny dla dzieci
(np. pieluchy, mydło itp.). W takich miejscach mogą być również prowadzone zajęcia socjoterapeutyczne dla dzieci, zajęcia edukacyjne oraz wsparcie psychologa
dla dzieci i jego opiekunów. Również starsze dzieci oraz młodzież powinna mieć
zapewnione miejsce do zabaw i aktywności sportowej (szczególnie sportów zespołowych). Dzieci muszą wiedzieć, że nawet w tak trudnym czasie mają prawo do
zabawy, a nawet, że zabawa i gry pozwolą im lepiej przejść przez ten kryzysowy
czas. Granie w gry lub uprawianie sportów, w których obowiązują pewne reguły, których trzeba przestrzegać powoduje, że dzieci uczą się, że światem rządzą
pewne reguły, szczególnie w sytuacjach kiedy te reguły są łamane (np. przez akty
terroryzmu). Dzieciom oraz innym osobom trzeba pozwolić odreagować ciężkie
przeżycia humorem i śmiechem, co może przybrać formę opowiadanych dowcipów nawiązujących do zdarzenia. Śmiech, poczucie humoru oswajają strach, pozwalają odreagować napięcie.
Jeśli katastrofa wydarzyła się w czasie roku szkolnego, należy możliwie jak najszybciej zorganizować zajęcia szkolne, aby przywrócić dzieciom normalną, codzienną rutynę związaną z obowiązkami szkolnymi. Jest to zgodne ze strategią łączenia, czyli przywracania
do normalności. Na części lekcji powinny być prowadzone rozmowy oraz zajęcia związane z przeżytą katastrofą, ale większość zajęć powinna toczyć się w normalnym rytmie
szkolnym.
Inną popularną formą zapewnienia opieki dla dzieci z rodzin dotkniętych katastrofą jest organizowanie wypoczynku w formie kolonii, szczególnie w okresie letnim.
Jest to forma wsparcia przeznaczona dla starszych dzieci i tylko dla tych rodzin, które
dobrowolnie zgłaszają chęć skorzystania z takiej formy wsparcia. Warto pamiętać, że
130
niektóre rodziny będą wolały być w tych pierwszych dniach katastrofy razem i nie należy ich wtedy nakłaniać do wysyłania dzieci gdzieś na drugi koniec Polski. Inne rodziny
mogą chętniej wysyłać dzieci do innych członków rodziny mieszkających na terenach
niedotkniętych katastrofą lub na wypoczynek zorganizowany. W każdym przypadku
organizacji wypoczynku dla dzieci należy przestrzegać obowiązujących przepisów,
tj. zapewnienia opieki przez osoby do tego przygotowane i uprawnione, a także
sprawdzać miejsca, do których dzieci są wysyłane.
Włączanie starszych dzieci (w wieku szkolnym) w odpowiednie do ich wieku działania
pomocowe, w tym pomoc innym osobom, pomoże im poczuć się ważnym i pomocnym. Jest ważne aby wyszukiwać takie działania, które przychodzą im z łatwością i aby
mogli odnieść sukces, poczuć, że coś potrafią. Taką działalnością może być pomoc
w opiece nad młodszymi dziećmi w kąciku zabaw dla dzieci, granie w gry z młodszymi
dziećmi, opowiadanie lub czytanie bajek, ale też zorganizowanie teatrzyku czy wystawy rysunków dla innych członków społeczności. Nastolatkowie mogą być angażowani
w prace wymagające większej siły i umiejętności, np. przy budowie prowizorycznych
schronień, rozstawianiu namiotów, ale również przy przekazywaniu informacji pomiędzy różnymi zespołami.
Grupy
szczególnie
narażone
Tabela 11. Wsparcie dla poszczególnych grup szczególnie narażonych na sytuację
kryzysową
Działania
ÎÎ Rozmawiaj z dzieckiem zapewniając, że dorośli robią wszystko, co w ich mocy, by dzieci
mogły być bezpieczne, a cokolwiek złego się zdarzy, dzieci będą miały zapewnioną opiekę.
ÎÎ Dbaj o fizyczny komfort dziecka.
ÎÎ Zapewnij dziecku rutynę poprzez określone pory odpoczynku (ustalone i przestrzegane
godziny snu).
ÎÎ Unikaj niepotrzebnego rozdzielenia dziecka od rodziców.
ÎÎ Pozwól dziecku spać w pomieszczeniu z rodzicami.
ÎÎ Zachęcaj dziecko do wyrażania swoich uczuć związanych z poniesionymi stratami (np. zabawek, zwierząt czy osób bliskich).
ÎÎ Nie pozwalaj dziecku oglądać telewizji oraz innych relacji medialnych narażających dziecko
na ponowne przeżywanie traumy związanej z katastrofą.
ÎÎ Zachęcaj do wyrażania uczuć poprzez zabawę, np. by narysowało to, czego się boi lub to,
co było pozytywne np. strażaków, wojsko, które pomagało.
131
Młodzież w wieku 12-18 lat
132
ÎÎ Poświęć dziecku dodatkową uwagę.
ÎÎ Zmniejsz (czasowo) swoje oczekiwania w stosunku do wyników w nauce dziecka oraz jego
zachowania w domu.
ÎÎ Ustal łagodne granice dopuszczalnego zachowania dziecka i stanowczo ich przestrzegaj.
ÎÎ Zachęcaj dziecko do wykonywania obowiązków domowych (nieprzekraczających jego
możliwości) oraz udziału w innych aktywnościach, które mają na celu umożliwienie odreagowania przeżyć.
ÎÎ Zachęcaj do mówienia o uczuciach i myślach oraz do wyrażania ich poprzez zabawę.
ÎÎ Powiedz dziecku, że jest to normalne, że czują złość, strach, niepewność i poczucie winy – są
to normalne reakcje na ekstremalne sytuacje.
ÎÎ W rozmowie z dzieckiem używaj realistycznych określeń i unikaj eufemizmów.
ÎÎ Słuchaj powtarzanych przez dziecko opowieści o zdarzeniach podczas katastrofy.
ÎÎ Pomagaj dziecku w dostrzeżeniu tego, co dobre: pomocy innych, bohaterstwa, zaangażowania.
ÎÎ Dostarczaj dzieciom informacji na temat bieżącej sytuacji na tyle, na ile te informacje są
prawdziwe i pewne.
ÎÎ Powiedz dzieciom jak i gdzie mogą znaleźć informacje i uzyskać pomoc.
ÎÎ Jeśli dzieci podnoszą alarm (hałasują, wybiegają, zgłaszają fałszywe alarmy), bo wydaje im
się, że znowu nadchodzi niebezpieczeństwo, sprawdź jaka jest faktyczna sytuacja i poinformuj dziecko zwracając mu uwagę gdzie może uzyskać informacje o niebezpieczeństwie.
ÎÎ Zaangażuj dziecko w przygotowanie domowego zestawu ratunkowego i zwiększenia bezpieczeństwa na wypadek innych sytuacji kryzysowych.
ÎÎ Poświęć dziecku dodatkową uwagę.
ÎÎ Zmniejsz (czasowo) swoje oczekiwania w stosunku do wyników w nauce dziecka oraz jego
zachowania w domu.
ÎÎ Zachęcaj do dyskusji i rozmów o doświadczeniach związanych z sytuacją kryzysową z równolatkami oraz ze znaczącymi dorosłymi.
ÎÎ Unikaj nalegania na to, aby dziecko opowiadało o swoich przeżyciach rodzicom.
ÎÎ Pozwól dzieciom na wyrażanie własnych teorii i sądów o tym, co się zdarzyło.
ÎÎ Powiedz dziecku, że jest to normalne, że czują złość, strach, niepewność i poczucie winy – są
to normalne reakcje na ekstremalne sytuacje.
ÎÎ W rozmowie z dzieckiem używaj realistycznych określeń i unikaj eufemizmów.
ÎÎ Dostarczaj dzieciom informacji na temat bieżącej sytuacji na tyle, na ile te informacje są prawdziwe i pewne.
ÎÎ Jeśli dzieci podnoszą alarm (hałasują, wybiegają, zgłaszają fałszywe alarmy), bo wydaje im
się, że znowu nadchodzi niebezpieczeństwo, sprawdź jaka jest faktyczna sytuacja i poinformuj dziecko zwracając mu uwagę gdzie może uzyskać informacje o niebezpieczeństwie.
ÎÎ Powiedz dzieciom jak i gdzie mogą znaleźć informacje i uzyskać pomoc.
ÎÎ Zachęcaj do aktywności fizycznej.
ÎÎ Zachęcaj do powrotu do działalności społecznej, uprawiania sportu, hobby itp.
ÎÎ Zachęcaj do działań związanych z pracami porządkowymi (jeśli jest to bezpieczne) oraz
innych działań związanych z odbudową społeczności (np. prowadzenie zajęć dla dzieci).
Pracownicy służb ratunkowych
i społecznych
Grupy etniczne
i kulturowe
Osoby przebywające w placówkach
Osoby starsze
ÎÎ Stale i stanowczo mów o tym, że dana osoba jest bezpieczna.
ÎÎ Dostarcz informacji, dzięki którym dana osoba będzie w stanie zorientować się w bieżącej
sytuacji.
ÎÎ Kilkakrotnie pytaj i używaj innych metod, aby się dowiedzieć czego dana osoba potrzebuje.
ÎÎ Zapewnij pomoc przy sprzątaniu i odnawianiu mieszkania, domu.
ÎÎ Asystuj przy udzielaniu pomocy medycznej i finansowej (np. od prywatnego ubezpieczyciela).
ÎÎ Pomóż przy odnowieniu kontaktów z rodziną oraz innymi członkami społeczności
(np. sąsiadami, znajomymi).
ÎÎ Zwracaj szczególną uwagę na odpowiednie warunki przy konieczności przesiedlenia osób
starszych (zmiany miejsca zamieszkania).
ÎÎ Zachęcaj osoby starsze do rozmów o stratach poniesionych podczas katastrofy oraz wyrażania swoich emocji.
ÎÎ Udzielaj precyzyjnej informacji o możliwych formach pomocy.
ÎÎ Jeśli jest to potrzebne zapewnij pomoc w formie usług: transportowych, dostarczania żywności, posiłków, sprzątania oraz wykonywania innych prac domowych.
ÎÎ Umożliwiaj odnowienie codziennej, znanej rutyny, włączającej mieszkańców danej placówki w prace przy odnawianiu, sprzątaniu miejsca pobytu oraz codziennych obowiązkach
np. przygotowywanie posiłków (jeśli to możliwe).
ÎÎ Zapewnij możliwość rozmowy o doświadczeniach związanych z sytuacją kryzysową.
ÎÎ Zapewnij odnowienie kontaktów z osobami bliskimi.
ÎÎ Poinformuj o możliwych reakcjach związanych z przeżyciami oraz jak sobie z nimi radzić.
ÎÎ Postaraj się przekazywać istotne informacje w języku zrozumiałym dla danej społeczności
lub w formach niepisanych.
ÎÎ Zachowaj wrażliwość kulturową przy udzielaniu pomocy.
ÎÎ Udzielaj informacji oraz pomocy poprzez organizację pozarządową, która zajmuje się daną
społecznością, jej liderów.
ÎÎ Włączaj członków tej społeczności w ustalanie planów pomocy skierowanych do tej społeczności.
Wskazówki dla osób kierujących akcją:
ÎÎ Zmieniaj osoby narażone na intensywny kontakt z terenami szczególnie zagrożonymi.
ÎÎ Zapewniaj przerwy w pracy osobom, które uczestniczą w akcji pomocowej.
ÎÎ Zorganizuj miejsce wypoczynku, w którym mogą się przebrać, zjeść posiłek w spokoju.
ÎÎ Zmieniaj zespoły i zachęcaj je do współpracy.
ÎÎ Wycofuj pracowników stopniowo z terenów o wysokim stopniu zagrożenia poprzez tereny
o średnim stopniu zagrożenia aż do terenów o niskim stopniu zagrożenia.
ÎÎ Zapewnij odreagowanie wszystkim pracownikom, którzy wypełnili swoje obowiązki albo
mają przerwę w pracy.
ÎÎ ( Więcej informacji na temat zagrożeń dotyczących pracowników służb ratowniczych i społecznych oraz sposobów radzenia sobie z nimi w rozdziale V).
Opracowanie własne na podstawie: Field manual…, op. cit., „Psychologia katastrof”, op. cit.
133
Wśród działań nieskutecznych wymieniane są106:
ÎÎ Mówienie dziecku, zachęcanie go do tego, by zapomniało o tym, co się stało, nie
myślało o tym, wzięło się w garść, było dzielne i nie płakało;
ÎÎ Niepodejmowanie tematu, jeżeli dziecko chce mówić i naciskanie na to, by mówiło,
kiedy nie chce mówić;
ÎÎ Niejasne, niepewne tłumaczenie, dlaczego tak się stało;
ÎÎ Fałszywe, uspokajające zapewnienia: „nic złego już nigdy się nie wydarzy”;
ÎÎ Ocenianie zachowania dzieci w czasie sytuacji kryzysowej i po niej w kategoriach:
„złe – dobre”.
4.2.9. Zapobieganie i radzenie sobie z sytuacjami konfliktowymi
Dla spójności społeczności lokalnej ważne jest zapobieganie oraz rozwiązywanie konfliktów pojawiających się w sytuacji kryzysowej. Pojawiają się one szczególnie w fazie rozczarowania, w której wszyscy są już zmęczeni daną sytuacją, niektórzy są rozczarowani otrzymaną pomocą, pojawiają się oskarżenia o nieuzasadnione czerpanie korzyści z pomocy
charytatywnej i odszkodowań. Powtarzające się w takich sytuacjach źródła konfliktów to
przede wszystkim:
ÎÎ Przymus ewakuacji;
ÎÎ Brak koordynacji udzielania pomocy;
ÎÎ Brak koordynacji prac grup ochotników, którzy np. budują zabezpieczenia, gdyż budowane ad hoc zabezpieczenia mogą zwiększać zagrożenia powodziowe i trzeba je
usunąć, co powoduje duży opór wśród tych ochotników;
ÎÎ Napięcia władza lokalna – ludność – oskarżanie władz lokalnych, pracowników gminy o to, że nie ostrzegli w porę lub nie wydano środków na zabezpieczenie (np. wały
przeciwpowodziowe);
ÎÎ Rozdzielanie darów dla poszkodowanych – wzajemne oskarżenia ludzi o to, że otrzymali pomoc, choć im się nie należała;
ÎÎ Oskarżanie pracowników ośrodków pomocy społecznej oraz innych pracowników
uczestniczących w udzielaniu pomocy o zbytnią formalność, biurokratyczne procedury udzielania pomocy;
ÎÎ Konflikty kompetencyjne między różnymi organizacjami oraz między pracownikami
z jednej organizacji.
W. Badura-Madej, E. Leoniak, Po powodzi. Zasady pomocy psychologicznej dla dzieci w kryzysie. Informacje dla nauczycieli, opiekunów i pedagogów, „Nowiny Psychologiczne”, 1997, nr 3, s. 9-14.
106
134
Głównym i najskuteczniejszym sposobem zapobiegania takim konfliktom jest ustalenie procedur postępowania w czasie sytuacji kryzysowej, co zmniejsza konflikty pomiędzy służbami, konflikty kompetencyjne oraz konflikty dotyczące zasad udzielania
pomocy. Procedury takie powinny być opracowywane i testowane (w formie ćwiczeń,
szkoleń, symulacji) w fazie zapobiegania i przygotowania. Natomiast jeśli te procedury
nie zostały ustalone lub nie zadziałały i pojawiają się konflikty w sytuacji kryzysowej,
należy dążyć do ich minimalizowania, rozwiązywania. Jednym ze sposobów postępowania jest włączanie osób ze społeczności do podejmowania decyzji i udzielania
pomocy, np. poprzez uczestnictwo w lokalnych komitetach rozdzielania pomocy
rzeczowej, pomocy wolontariuszy w dowożeniu pomocy do osób, które nie mogą
same przyjść do punktu dystrybucyjnego. Wszystkie emocje (szczególnie negatywne) powinny być kanalizowane w działaniach, czyli osobom szczególnie krytykującym
sposób rozdzielania pomocy można zaproponować udział w rozładowaniu darów, ich
ewidencjonowaniu itp.
Szczególnie trudne są rozmowy z osobami poszkodowanymi, obwiniającymi pracowników, że pomoc, którą oferują jest za mała lub, że przywłaszczają sobie część pomocy.
Jeden z pracowników tak opisuje taką sytuację: „Później było znacznie gorzej, każdy
uważał, że wszystko mu się należy. Nieważne było to, że człowiek poniósł straty, lecz
to, że mu się należy. To było straszne, ośrodek był oblegany przez ludzi, pilnowała nas
policja, wojsko, ponieważ dochodziło do bardzo nieprzyjemnych sytuacji. Wdzierano
się do ośrodka, wyzywano nas od złodziei, zapominając, co my zrobiłyśmy dla ludzi
w pierwszej fazie. Ludzie posądzali nas o zabieranie darów dla siebie. (…)”107. Opis tej
sytuacji najjaskrawiej pokazuje jak eskalowane są emocje w czasie sytuacji kryzysowej
i dlaczego pracownicy socjalni nie powinni być jedynymi osobami odpowiedzialnymi za rozdzielanie darów. Jeśli jednak taka sytuacja nastąpi, to nie należy eskalować
jej poprzez emocjonalne reagowanie, „kontratakiem ani też nie apelować o bardziej
racjonalne postawy, mniej emocjonalny klimat spotkań a przyjąć postawę zrozumienia uczuć drugiej strony. Sposób komunikowania się powinien być klarowny i prosty.
Wobec zarzutów nie należy dopuszczać do generalizacji i trzeba wskazywać zarówno
na niedociągnięcia jak i na sukcesy w opanowywaniu kryzysu oraz koncentrować się
na planowanych działaniach naprawczych. Jednocześnie osobom czy grupom poszkodowanym dostarcza się wszystkich informacji o tym, gdzie mogą uzyskać wsparcie w przezwyciężeniu trudności, jakie je dotknęły” 108. Jak pokazują badania pracowników udzielających pomoc podczas powodzi w 1997 r. w takich sytuacjach pomagała
Za A. Olech, T. Kaźmierczak, „Funkcjonowanie pomocy społecznej…”, op. cit.
„Psychologia klęsk żywiołowych…”, op. cit.
107
108
135
im świadomość funkcji „wentyla bezpieczeństwa” jaką ma w takich sytuacjach ośrodek
pomocy społecznej lub inna instytucja i osoby udzielające pomocy. Polega ona na
absorpcji roszczeń i społecznego niezadowolenia czy wręcz agresji, co jest wyrażone
m.in. w takich wypowiedziach: „My mamy świadomość, że ci ludzie, z którymi pracowaliśmy zostali dotknięci wielką klęską, z którą nie potrafią sobie poradzić. Do rządu
jest daleko, my jesteśmy najbliżej, więc na nas wyładowują swoje emocje”. „Wydaje mi
się, że agresja ludzi, z jaką się spotykaliśmy, nie była bezpośrednio skierowana do nas,
lecz była sposobem odreagowania w takiej sytuacji, w jakiej znaleźli się ludzie.”109. Taka
świadomość pozwala pracownikom socjalnym radzić sobie z tymi trudnymi sytuacjami oraz nie prowadzić do eskalacji konfliktów.
W sytuacjach szczególnego napięcia np. pomiędzy dwoma grupami społecznymi, instytucjami biorącymi udział w akcji pomocowej można poprosić o pomoc zawodowych
mediatorów, psychologów znających podstawowe zasady mediacji lub organizatorów
społeczności lokalnych, którzy znają dane społeczności. Mediator powinien pomóc różnym stronom poznać swoje racje i ułatwić im sposób komunikacji, a także ustalić dalsze
zasady współpracy, kontaktów itp. W związku z tym, że w sytuacjach konfliktowych kluczowa jest komunikacja poniżej znajdują się podstawowe zasady komunikacji w czasie
sytuacji kryzysowej110.
Podstawowe zasady komunikowania się w czasie kryzysu:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Niczego i nigdy nie należy zatajać, nie zwlekać z przekazaniem informacji, prowadzić
komunikację otwartą, mówiąc całą prawdę i tylko prawdę.
Wykorzystać szansę przedstawienia własnej interpretacji sytuacji i możliwości przezwyciężenia kryzysu, co zależy między innymi od szybkiego dotarcia z informacją.
Wykorzystać wszystkie środki techniczne, by przekazać swoje oficjalne stanowisko.
Przekazywać swoje stanowisko wszystkim mediom.
Stworzyć możliwości zasięgania informacji – np. telefoniczną linię kryzysową.
Podejmować kontakty z ludźmi, pokazywać się na miejscu zdarzeń powinni najbardziej szacowni i wysoko postawieni w hierarchii przedstawiciele władz [lub osoby
szanowane w środowisku]111.
Traktować otoczenie w sposób partnerski – wysłuchiwać argumentów niezgodnych
z własnym stanowiskiem, nie okazywać zacietrzewienia czy przekonania o własnej
wyższości i nieomylności.
A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit.
Psychologia klęsk żywiołowych, op. cit.
111
Przypis własny autora w nawiasach kwadratowych.
109
110
136
8.
Okazywać zrozumienie dla uczuć osób zatroskanych, zrozpaczonych, rozwścieczonych, przerażonych itp.
9. Stworzyć płaszczyznę, na której osoby lub grupy, które czują się poszkodowane będą
mogły wypowiadać swoje opinie, omawiać swoje doświadczenia, przedstawiać swoje pretensje i oczekiwania.
10. Okazywać emocjonalną bliskość w stosunku do poszkodowanych osób.
4.2.10. Przeprowadzanie rozmów z poszkodowanymi
Udzielenie pomocy konkretnej rodzinie lub osobie, która przeżyła katastrofę jest poprzedzone
rozmową oraz rozpoznaniem potrzeb. Przeprowadzenie takiej rozmowy jest też częścią wywiadu środowiskowego. W prowadzeniu takiej rozmowy ważne jest wysłuchanie osoby mówiącej
oraz asystowanie w znajdowaniu rozwiązania problemu. Umiejętne prowadzenie rozmowy
ma również wartość terapeutyczną, ale na tym etapie nie jest terapią.
Pierwszą zasadą prowadzenia rozmowy z ofiarą katastrofy jest aktywne słuchanie, które
polega na wsłuchiwaniu się w relację ofiary katastrofy, tak aby jak najlepiej zrozumieć jej
sytuację i potrzeby. W aktywnym słuchaniu ważne jest112:
ÎÎ Przyzwolenie na ciszę – cisza daje osobie poszkodowanej czas na refleksję oraz
uświadomienie sobie swoich uczuć. Sama obecność pracownika przy osobie, która
doświadcza silnych emocji jest dla niej wspierające, nawet gdy oboje nic nie mówią.
ÎÎ Niewerbalne podążanie za poszkodowanym – utrzymywanie kontaktu wzrokowego,
przytakiwanie, okazywanie zainteresowania mimiką twarzy i okazjonalne potwierdzania „mhm” daje odczuć, że pracownik przeprowadzający rozmowę cały czas słucha i jest tym zainteresowany. Pracownik może też zadbać o dostrojenie swojego
tempa, sposobu mówienia do swego rozmówcy.
ÎÎ Parafrazowanie – powtarzanie własnymi zdaniami tego, co się usłyszało pozwala okazać zrozumienie, zainteresowanie oraz empatię. Poprzez parafrazowanie możemy ustalić czy dobrze się rozumiemy, wyjaśnić wszelkie wątpliwości
i nieporozumienia oraz pokazać, że faktycznie słuchamy tego, co mówi do nas
osoba poszkodowana. Parafrazę można zacząć od słów: „Powiedziałeś/aś, że…”,
„Usłyszałem/am, że …”.
ÎÎ Odzwierciedlanie uczuć – jeśli widzimy, że poszkodowany wygląda na smutnego,
w jego głosie słychać złość lub z innych niewerbalnych zachowań można odczytać inne odczucia, należy o tym powiedzieć. Można wówczas powiedzieć: „Słyszę
Na podstawie: Field manual…, op. cit.; M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji kryzysowej…, op. cit.
112
137
w twoim głosie złość, przerażenie, czy to właśnie odczuwasz?”. To pomaga ofierze
katastrofy określić i wyartykułować swoje emocje.
ÎÎ Pozwolenie na okazywanie emocji – wyrażanie intensywnych emocji np. poprzez łzy jest
ważnym elementem procesu „gojenia ran”, pomaga to przepracować emocje, co pozwala bardziej się zaangażować w pracę nad konstruktywnym rozwiązywaniu problemów.
Pracownik przeprowadzający rozmowę powinien pozostać spokojny i dać do zrozumienia poszkodowanemu, że takie reakcje są normalne i nie musi powstrzymywać okazywania tych uczuć. Pod żadnym pozorem nie można oceniać emocji drugiej osoby, nawet
jeśli wydają się nam one wyolbrzymione lub nieadekwatne do sytuacji, tzw. logiczne argumentowanie jest bardzo dużą barierą w kontakcie osób poszkodowanych z osobami,
które bezpośrednio nie doświadczyły takich silnych przeżyć.
ÎÎ Unikanie w rozmowie pouczania, moralizowania, nadmiernego wypytywania (tzw.
krzyżowy ogień pytań).
Drugą zasadą w czasie prowadzenia rozmowy z osobą poszkodowaną w sytuacji kryzysowej jest wiedzieć co można mówić, a czego nie można mówić. Poznanie prostych sformułowań, których można używać w czasie takiej rozmowie oraz tych, których lepiej nie
używać zmniejsza też strach i związany z tym stres przed rozmowami z osobami silnie
doświadczonymi, co wpływa na lepszy kontakt między rozmówcami.
W rozmowach z osobami, które doświadczyły takich sytuacji jak powódź, tornado, czy
straciły kogoś bliskiego często wypowiada się zdania wypisane w kolumnie “nie mów”.
Choć intencje rozmówców zwykle dążą do bycia pomocnym, to często ich reakcje dają
skutek odwrotny. Poprzez używanie sformułowań wypisanych w kolumnie drugiej można
spowodować, że ofiara katastrofy może poczuć się niezrozumiana i bardziej osamotniona.
Dlatego najlepiej podążać za doświadczeniami i odczuciami poszkodowanych.
Tabela 12. Co mówić, a czego nie mówić w rozmowie z ofiarą katastrofy
Powiedz:
To jest normalna reakcja na tą sytuację kryzysową/ na to co się zdarzyło.
Jest zrozumiałe, że to czujesz.
Nie zwariujesz.
To nie jest twoja wina, zrobiłeś/aś wszystko co mogłeś/aś.
Prawdopodobnie nic nie będzie takie jak przedtem,
ale będzie coraz lepiej i będziesz się czuć lepiej.
Nie mów:
Mogło być gorzej.
Zawsze możesz mieć inny dom/samochód/
zwierzę.
Najlepiej jeśli będziesz ciągle zajęty/a coś będziesz robił/a.
Wiem co czujesz.
Musisz się wziąć w garść.
Źródło: De Wolfe D. J., Field Manual for Mental Health Human Services Workers in Major Disasters, Center for
Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration, op. cit.
138
Kolejną zasadą rozmowy z poszkodowanym jest ukierunkowywanie na rozwiązywanie
problemów. Jest to tym ważniejsze, że stres spowodowany sytuacją kryzysową powoduje
trudności w myśleniu organizacyjnym i trudności w planowaniu. Niektórzy mogą czuć
się przytłoczeni, bezproduktywni, nie zmobilizowani do działań. Rolą pracowników socjalnych lub innych osób prowadzących rozmowy z osobami poszkodowanymi jest asystowanie w przechodzeniu kolejnych kroków rozwiązywania problemów, ustalenie celów
i planu działania. Te kolejne kroki to:
1. Zidentyfikowanie i zdefiniowanie problemu: opisz problem lub wyzwanie, przed
którym stoisz w danej chwili. Wybierz jeden problem na początek i tylko na nim się
skup. Ten problem musi być dość łatwo rozwiązywalny, tak aby osoba poszkodowana
mogła dość szybko zobaczyć efekt, co jest ważne w przywracaniu poczucia kontroli
nad tym co się dzieje. Dlatego na początek lepiej jest określić cel jako „znalezienie
bezpiecznego miejsca do zamieszkania”, a nie „zbudowanie nowego domu”.
2. Oszacowanie sposobu funkcjonowania i radzenia sobie osoby poszkodowanej:
poprzez obserwację, zadawanie pytań i przegląd rozmiaru strat i problemów
osoby poszkodowanej, pracownicy oceniają zdolność poradzenia sobie przez tą
osobę z tymi problemami i wyzwaniami. W tej fazie można zadawać takie pytania
jak: „jak sobie radziłeś z trudnymi sytuacjami kiedyś?”, „jak sobie radzisz teraz?”.
Bazując na tej ocenie pracownicy mogą podkreślać mocne strony w radzeniu sobie z problemami oraz konsultować czy też kierować daną osobę do innych specjalistów, np. psychologa, lekarza, psychiatry. Ważne, aby na tym etapie nie podważać i nie zaprzeczać interpretacji zdarzeń osoby poszkodowanej, ale w miarę
możliwości ogniskować jej uwagę na pozytywnych aspektach tej sytuacji (np. na
tym co ocalało).
3. Ocena dostępnych zasobów: badanie i dowiadywanie się jakie są dostępne zasoby
i wsparcie, dzięki którym można rozwiązać problemy. Mogą to być zasoby udostępnione przez dalszą rodzinę, znajomych, organizacje kościelne, inne instytucje. Przy
badaniu zasobów można zapytać osobę poszkodowaną „kto może ci pomóc?” oraz
„jakie rozwiązania/działania mogą ci pomóc?”. Ważne jest również dowiedzenie się
w jaki sposób można skorzystać z takiego wsparcia – czy są jakieś warunki, które
trzeba spełnić, aby uzyskać pomoc rzeczową lub wysłać dzieci na kolonie. Należy dokładnie poinformować osobę poszkodowaną gdzie i z czym trzeba się udać. Trzeba
się też upewnić czy dana osoba jest w stanie sama się tam udać (np. do punktu rozdawania pomocy rzeczowej), a jeśli nie trzeba jej w tym pomóc (np. w przewiezieniu
mebli do domu).
4. Ułożenie i wdrożenie planu działania: zachęcanie osoby w sytuacji kryzysowej do wypowiedzenia głośno co ta osoba planuje zrobić i jak to zrobi poprzez następujące
pytanie: „Co zrobisz, aby rozwiązać ten problem?”. Opowiedzenie o tym co się zrobi,
139
porządkuje myśli i daje poczuć, że faktycznie coś można zrobić w tak trudnej sytuacji.
Pracownik może zaoferować, że skontaktuje się z tą osobą za kilka dni, aby zapytać jak
idzie wdrożenie tego planu. Jeśli jest taka konieczność, pracownik może się zgodzić,
aby wykonać jakieś czynności ułatwiające poradzenie z danymi trudnościami, ale jeśli
się na to zgodzi, musi to wykonać. Pracownicy powinni obiecać, że coś zrobią tylko
wtedy, gdy mogą to zrobić i mają na to wpływ, a nie wtedy, gdy tylko chcieliby to
zrobić.
Szczególna sytuacja, w której odbywają się rozmowy z ofiarami katastrofy nie zwalnia pracowników socjalnych (lub innych) z zachowania zasady poufności. Rozmowa ta powinna
być oparta na zaufaniu i obustronnym szacunku. Żadne informacje uzyskane podczas rozmowy nie mogą “wyciekać” do osób trzecich. Taka rozmowa powinna również odbywać
się za zgodą osoby poszkodowanej, więc jeśli odmawia rozmowy trzeba to uszanować
(z wyjątkiem ekstremalnych przypadków, kiedy zauważymy, że dana osoba krzywdzi siebie lub innych).
4.2.11. Przeprowadzanie wywiadów i zbieranie dokumentacji
Warto pamiętać, że udzielanie pomocy poszkodowanym w sytuacji kryzysowej nie jest
zwolnione z procedur administracyjnych, czyli przeprowadzenia wywiadu, zebrania dokumentacji, oświadczeń oraz wydania decyzji administracyjnej. Ponadto w sytuacjach szczególnych ustawodawca nałożył na wójta obowiązek wydania decyzji o przyznaniu zasiłku
w terminie 2 dni od dnia złożenia wniosku113, co oznacza konieczność przeprowadzenia
wywiadu i wystawienia decyzji w ciągu dwóch dni. Jest to tym trudniejsze, że w takiej
sytuacji o pomoc zgłasza się wiele osób, a dodatkowo są one w różnym stanie psychicznym. W wielu przypadkach podczas wywiadu ludzie chcą opowiedzieć o swojej tragedii,
więc nie można takiego wywiadu sprowadzić do krótkiego spisania danych, potrzeb, tylko
trzeba poświęcić więcej czasu na rozmowę z daną osobą stosując zasady spisane w podrozdziale „Przeprowadzanie rozmów z poszkodowanymi”.
Procedura przeprowadzania wywiadu oraz tego jakie dokumenty należy dostarczyć powinna być ustalona, być w fazie przygotowania, czyli na długo przed tym, kiedy wydarza
się coś, co powoduje sytuację kryzysową. Ustalanie tej procedury w czasie trwania takiej
sytuacji powoduje niepotrzebne zamieszanie, opóźnienia w wypłacie świadczeń, a tym
samym coraz większą falę frustracji, roszczeń i oskarżeń.
Art. 5 ustawy z dnia 16 września 2011 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi
(Dz. U. nr 234, poz. 1385).
113
140
W przeprowadzaniu wywiadu środowiskowego należy do minimum ograniczyć
formalny ton rozmowy oraz nie rozbudowywać nadmiernie tej procedury. W każdym przypadku krótko poinformujmy, że przeprowadzenie takiego wywiadu i zebranie niezbędnych oświadczeń jest procedurą, której nie można pominąć nawet
w takiej sytuacji. Od osób, które dobrze znamy nie musimy żądać okazywania dowodów, gdyż informacje tj. nr PESEL można uzupełnić na podstawie wywiadów,
które już mamy. Jeśli prowadzimy wywiad z rodziną, która wcześniej nie korzystała
z pomocy ośrodka pomocy społecznej, nie musimy przeprowadzać wywiadu pełnego (część I), który jest normalnie przeprowadzany w sytuacji pierwszego kontaktu. Przeprowadzany jest wywiad aktualizacyjnych (część IV ). W przypadku, gdy
nie mamy niezbędnych dokumentów potwierdzających tożsamość osoby, z którą mamy do czynienia po raz pierwszy, a straciła ona takie dokumenty podczas
zdarzenia kryzysowego (powódź, pożar) nie uzależniajmy pomocy od wyrobienia
nowych dokumentów, tylko znajdźmy osoby, które mogą potwierdzić tożsamość
tej osoby (podpisując oświadczenie) oraz uzupełniając dane tj. nr PESEL w dziale
ewidencji urzędu gminy.
Za każdym razem zbierzmy podstawowe informacje, czyli ile jest osób w danym gospodarstwie domowym, czy są w nim dzieci i gdzie aktualnie przebywają, czy potrzebna jest
pomoc medyczna, w jakim stanie jest dom, mieszkanie oraz czy są jakieś zasoby własne,
z których mogą skorzystać. Podczas takiego wywiadu oceniamy też stan psychiczny osób,
z którymi rozmawiamy.
Podczas wywiadu zobowiązani jesteśmy do zebrania odpowiedniej dokumentacji, która
w przypadkach szczególnych, czyli sytuacjach kryzysowych jest ograniczana do oświadczeń, np. o dochodach, stanie majątkowym, poniesionych stratach, tytułu własności do
zniszczonego mieszkania lub domu. Poza tym świadczenia przyznawane z racji sytuacji
kryzysowej nie są uzależnione od sytuacji majątkowej osoby poszkodowanej. Czas na weryfikację tych oświadczeń będzie w fazie odbudowy po katastrofie i wówczas, jeśli jakieś
informacje się nie potwierdzą lub stwierdzimy przypadek wyłudzenia świadczenia (np. na
remont mieszkania), a nie zostanie to rozliczone fakturami, to po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania należy wydać decyzję o nienależnym pobraniu świadczeń. Ale
na etapie przeprowadzania wywiadów i konieczności udzielenia pomocy natychmiastowej należy zakładać dobrą wolę osób poszkodowanych.
Jeśli udzielamy pomocy w formie rzeczowej, nie musimy przeprowadzać kolejnego
wywiadu, jednak dobrze jest zapisywać (np. w formie listy z podpisami, karty osoby
poszkodowanej) co kto dostał. Ewidencjonowanie takiej pomocy zmniejsza (ale nie
141
eliminuje) ryzyko wyłudzania pomocy oraz wzajemnych oskarżeń pomiędzy osobami
poszkodowanymi.
4.2.12. Udzielanie wsparcia psychologicznego
Jeszcze podczas trwania sytuacji kryzysowej (np. woda powodziowa jeszcze nie opadła,) lub
w ciągu kilku dni od jej zaistnienia powinna być uruchomiona profesjonalna pomoc psychologiczna. Pierwszej pomocy psychologicznej udzielają osoby, które pojawiają się pierwsze na
miejscu zdarzenia poprzez wysłuchiwanie osób poszkodowanych, w kolejnych etapach potrzebna jest pomoc profesjonalna. W Polsce świadczą ją zwykle osoby ośrodków interwencji
kryzysowej, zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej lub powiatowych centrach pomocy
rodzinie psychologowie, a także terapeuci i psychologowie z instytucji naukowych (np. uniwersytety), organizacji pozarządowych, placówek pomocy psychologicznej, zakładów opieki
zdrowotnej (np. poradnie psychologiczne) oraz prowadzące własną praktykę.
W zależność od zasięgu sytuacji kryzysowej oraz jej skutków (np. tylko zniszczenia materialne czy dużo osób zaginionych lub zmarłych) pomoc psychologiczna będzie inaczej
zorganizowana. Np. w czasie powodzi w 2010 r. w gminie Gorzyce zorganizowano pomoc
psychologiczną dla powodzian w oparciu o współdziałanie z powiatami: tarnobrzeskim,
stalowowolskim i niżańskim. „Główną rolę organizatora i koordynatora tej pomocy pełniła specjalistyczna jednostka organizacyjna powiatu tarnobrzeskiego: Centrum Wsparcia
i Rehabilitacji Społecznej w Gorzycach. Pomocy udzielali psychologowie oraz studenci
ostatniego roku psychologii. W udzielanie tej pomocy zaangażowanych było około 40
osób, z tego co najmniej 20 osób pracowało systematycznie przez cały okres, tj. przez
czerwiec, lipiec i sierpień”114. Pomoc była udzielana bezpośrednio na terenach zalanych
oraz w ośrodkach ewakuacji.
W sytuacji, gdy wiele osób jest poszkodowanych, a osób udzielających wsparcie psychologiczne jest niewiele trzeba wybrać osoby, którym to wsparcie jest najbardziej potrzebne.
W pierwszej kolejności trzeba porozmawiać z osobami, które same proszą o taką rozmowę; potem z tymi, którzy widocznie okazują swoje emocje tj. np. płaczą, krzyczą; dalej
z tym, o których wiadomo, że ponieśli duże straty (np. zmarł ktoś z ich bliskich); z tymi,
którzy są lub byli chorzy psychicznie.
J. Czech, Zarządzanie Kryzysowe – wybrane problemy gminnego zarządzania kryzysowego w czasie powodzi i usuwania skutków, Chorzów, 2011/2012, praca dyplomowa dostępna: http://www.gorzyce.itl.pl/dokument/praca_dyplomowa_Czech.pdf, [16.03.2014].
114
142
Jedna z najważniejszych zasad udzielania natychmiastowej pomocy psychologicznej
jest wyjście do osób poszkodowanych, a nie tylko czekanie na nich w gabinetach,
gdyż w wielu przypadkach osoby poszkodowane same się nie zgłoszą. Zamiast pasywnego oczekiwania w swych biurach, interwenci winni uczynić swoje usługi łatwo
dostępne i osiągalne poprzez dotarcie do miejsc katastrofy, schronisk dla ofiar i ośrodków pomocy ocalałym. Dodatkowo interwenci winni oferować swoje usługi w możliwych do zaakceptowania terminach. Zamiast oferować pomoc w zakresie „zdrowia
psychicznego” lub „poradnictwo” interwenci mogą przedstawiać się, że są po to aby:
„wysłuchać twojej opowieści”, dostarczyć informacji, wsparcia i pomocy w uporaniu
się ze stresem.
Kolejną ważną zasadą uporania się ze skutkami katastrofy jest umożliwienie jej uczestnikom opowiedzenie swojego przeżycia. Opowiedzenie przez osobę poszkodowaną, ocalałą w katastrofie jej historii jest nie tylko prostym wyliczeniem zdarzeń, jest
„kompleksowym, wielowymiarowym doświadczeniem uzdrawiającym. Dostarcza ono
ocalałemu okazji do konfrontacji, poznania, zaakceptowania oraz przewentylowania
potężnych emocji”115. Ten proces pozwala na zrozumienie tego, co się stało i dalszych
konsekwencji zdarzenia. Sam akt opowiadania pozwala mu zorganizować i uporządkować informacje niezbędne do zrozumienia skutków katastrofy oraz myśleć jaśniej
i całościowo o bieżących okolicznościach. Ponadto, proces opowiadania pomaga
w poszukiwaniu znaczenia i sensu wydarzenia, którego doświadczył. Ostatecznie dzięki możliwości podzielenia się z kimś swoimi doświadczeniami, ocalały nie czuje się już
samotny i wyobcowany.
Psychologowie czy inne osoby chcące udzielać wsparcia psychologicznego ofiarom powinni być też przygotowani na to, że ktoś nie będzie chciał nic mówić. W takiej sytuacji
powinni być gotowi „pobrudzić sobie ręce” starając się być użytecznymi na wiele praktycznych sposobów. Poprzez wspólne działanie, np. sprzątanie podwórka po przejściu wichury, porządkowanie rzeczy po zmarłym mężu również może mieć wartość terapeutyczną,
gdyż ofiara nie czuje się osamotniona w swojej tragedii.
Psychologiczna pomoc profesjonalna opiera się na zasadach prowadzenia rozmowy
z osobami poszkodowanymi opisanymi wyżej. Poniżej znajdują się rozszerzone zasady
skoncentrowane na udzielaniu wsparcia psychologicznego.
L.G. Echterling, Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster, op. cit.
115
143
Łączenie ze
wsparciem społecznym
Dostarczanie
praktycznej
pomocy
Zbieranie informacji o potrzebach
i troskach
„Uspokajająca
obecność”
Zapewnienie bezpie- Inicjowaczeństwa i komfortu nie kontaktu
Etap
wsparcia
144
Działania
ÎÎ Zapytaj o najpilniejsze potrzeby;
ÎÎ Zapytaj o zgodę na udzielenie pomocy.
ÎÎ Zapewnij fizyczne bezpieczeństwo i komfort;
ÎÎ Zachęcaj do interakcji z innymi;
ÎÎ Chroń przed dodatkowymi traumatycznymi zdarzeniami (np. kontakt z mediami, brak
prywatności);
ÎÎ Staraj się pocieszać tych, którzy stracili kogoś bliskiego oraz wspominać zmarłych;
ÎÎ Rozmawiaj o żalu i smutku oraz sprawach duchowych;
ÎÎ Wspieraj tych, którzy muszą zidentyfikować zwłoki osób bliskich przez pójście z tą osobą
w miejsce identyfikacji.
ÎÎ Usiądź i mów do tych, którzy są widocznie zmartwieni;
ÎÎ Odpowiadaj na wszystkie pytania o tym, co się stało;
ÎÎ Poproś kogoś, aby pozostał z osobą doświadczającą silnego stresu podczas zdarzenia,
które może wywoływać duże cierpienie (np. wizyta w zniszczonym domu);
ÎÎ Monitoruj co się dzieje lub towarzysz tym, którzy mogą wyrządzić krzywdę sobie lub innym (na podstawie wcześniejszych doświadczeń, informacji uzyskanych przez innych,
zachowania itp.).
Poprzez rozmowę i obserwację zbierz informacje o:
ÎÎ rodzaju i dotkliwości doświadczeń osoby poszkodowanej,
ÎÎ śmierci bliskich,
ÎÎ obawach o warunki, w których ta osoba przebywa i obecnych zagrożeniach,
ÎÎ oddzieleniu od lub obawie o bezpieczeństwo najbliższych osób,
ÎÎ chorobach fizycznych, kondycji psychicznej oraz potrzebie zaopatrzenia w lekarstwa,
ÎÎ stratach (dom, sąsiedzi, szkoła, własna firma, własność, zwierzęta),
ÎÎ odczuwania poczucia winy lub wstydu,
ÎÎ myślach o zrobieniu krzywdy sobie lub innym,
ÎÎ dostępności świadczeń socjalnych,
ÎÎ wcześniejszym nadużywaniu alkoholu lub używaniu narkotyków,
ÎÎ wcześniejszym narażeniu czy doświadczeniu sytuacji traumatycznych lub śmierci osób
bliskich,
ÎÎ sprawach specyficznych dla osób młodych, starszych lub rodziny.
Biorąc pod uwagę zebrane informacje:
ÎÎ Zidentyfikuj najbardziej pilne potrzeby;
ÎÎ Opisz dokładnie te potrzeby;
ÎÎ Przedyskutuj i ustal plan działania odnośnie każdej potrzeby;
ÎÎ Wykonaj działania, które zostały tobie przypisane, włączając skierowanie lub konsultacje
z psychiatrą.
ÎÎ Zachęć do kontaktu z osobami bliskimi, które mogą udzielić wsparcia (rodzina, osoby
znaczące);
ÎÎ Zachęć do skorzystania z natychmiastowo dostępnej pomocy oferowanej przez znajomych, innych członków społeczności lokalnej;
ÎÎ Omów sposoby poszukiwania i udzielania wsparcia;
ÎÎ Przedstaw jakie widzisz opcje działania wynikające z waszej rozmowy.
Nawiązanie kontaktu Udzielanie informacji
z dodatkowymi służ- na temat radzenia sobie
bami wsparcia
w trudnych sytuacjach
ÎÎ Opowiedz o typowych reakcjach na sytuację stresową;
ÎÎ Opowiedz jakie widzisz reakcje psychologiczne w tej konkretnej sytuacji;
ÎÎ Dostarcz podstawowych informacji w jaki sposób można sobie poradzić z tą sytuacją.
ÎÎ Poinformuj lub skontaktuj daną osobę z osobami, które mogą udzielić jej dodatkowego
wsparcia;
ÎÎ Zachęcaj do wykorzystania istniejących kontaktów z osobami wspierającymi.
Opracowane na podstawie: M. Bragin, Clinical Social Work, op. cit.
Wsparcia psychologicznego udziela się często w sytuacji kiedy ktoś straci osobę bliską.
Pomoc psychologa jest potrzebna szczególnie wówczas, gdy ktoś zatrzymuje się na pewnym etapie żałoby i nie może jej zakończyć. Żałoba jest reakcją na stratę, ale jednocześnie jest czasem pogodzenia się z nią i przystosowania się do życia bez utraconej osoby.
Według Anny Dodziuk żałobę można uznać za zakończoną, jeśli człowiek116:
ÎÎ przestał się bać miejsc, ludzi czy okoliczności przypominających o straconym bliskim,
nie stara się ich unikać;
ÎÎ potrafi obiektywnie ocenić swoje relacje ze zmarłym, dostrzega zarówno ich dobre
jak i złe strony (nie idealizuje go, nie wyolbrzymia jego zasług, ale też nie zaniża znaczenia zmarłego);
ÎÎ udało mu się symbolicznie dokończyć „niezakończone sprawy” ze zmarłym (przeprosił za cierpienia, do których się przyczynił, wybaczył krzywdy, które zmarły mu wyrządził, powiedział to, czego nie zdążył powiedzieć zmarłemu za jego życia, podziękował
zmarłemu za to, co mu zawdzięcza) – może to zrobić w formie listu, powiedzieć głośno na cmentarzu, czy w rozmowie z inną osobą;
ÎÎ pożegnał się ze zmarłym.
Rolą osoby udzielającą wsparcia psychologicznego w takiej sytuacji jest zapewnienie możliwości przejścia przez kolejne fazy żałoby, np. poprzez mówienie jej o tych kolejnych etapach, o tym jak jest to ważne, aby pogodzić się ze stratą i aby ta osoba mogła liczyć na inne
osoby (z rodziny, grupy wsparcia) w przeżywaniu swego bólu.
A. Dodziuk, Żal po stracie czyli o przeżywaniu żałoby, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
116
145
4.2.13. Wsparcie specjalistyczne
Szczególnego wsparcia potrzebują osoby, które są chore lub zaburzone psychicznie oraz
te, które silnie reagują na stres związany z sytuacją kryzysową. Pomoc ta polega na rozpoznaniu zaburzenia, podaniu leków lub leczeniu w szpitalu.
Rolą pracowników socjalnych lub innych osób wspierających jest zauważenie takich
osób i skierowanie ich do dalszego wsparcia psychologicznego lub psychiatrycznego.
Pracownicy socjalni mają często wiedzę na temat osób chorych psychicznie lub zaburzonych psychicznie mieszkających na terenie, gdzie wydarzyła się katastrofa. Poza tym
powinni umieć dostrzec osoby, które w sposób szczególnie dramatyczny reagują na uraz
i potrzebują dodatkowej pomocy. Są to osoby reagujące paniką, którą może sygnalizować
drżenie, pobudzenie, chaotyczne, dziwaczne poczynania. Osoby w rozpaczy mogą być
znieruchomiałe lub podejmować desperackie działania. Konieczne jest wtedy nawiązanie
bliższego kontaktu, okazanie empatii i zrozumienia, zapewnienie bezpieczeństwa, czasem
podanie leków. Należy postarać się, aby ktoś zaopiekował się taką osobą.
4.3. Działania podejmowane w fazie odbudowy
Kiedy zapewnione jest bezpieczeństwo wszystkich członków społeczności dotkniętej katastrofą, bezpośrednie zagrożenie już nie istnieje (np. ustąpiła woda powodziowa, tornado
ucichło lub skończyły się działania wojenne), można przystąpić do odbudowy swego normalnego życia. Trudno wskazać precyzyjny moment, kiedy kończy się faza reagowania,
a zaczyna faza odbudowy, gdyż większość działań zaczyna się w fazie reagowania a naturalnie wygasa w fazie odbudowy. Dotyczy to np. dystrybucji pomocy rzeczowej, udzielania
pomocy finansowej na podstawie prowadzonych wywiadów, wsparcie psychologiczne
itd. z drugiej strony w tej fazie zaczynają się już działania kontynuowane w fazach zapobiegania i przygotowania – działania edukacyjne, ewaluacja pomocy.
Istotą fazy odbudowy jest117:
ÎÎ przywrócenie normalnych warunków życia mieszkańców,
ÎÎ zmniejszenie problemów (napięć) społecznych występujących wskutek traumatycznych przeżyć ludzi,
ÎÎ budowanie atmosfery nadziei na szybki powrót do stanu sprzed klęski (do stanu
normalności),
ÎÎ zmniejszenie (ograniczenie) negatywnych oddziaływań sytuacji kryzysowej na zdrowie ludzi,
J. Czech, Zarządzanie kryzysowe…, op. cit.
117
146
ÎÎ zmniejszenie ryzyka wystąpienia negatywnych długofalowych skutków o charakterze ekonomicznym i społecznym (np. utrata miejsc pracy),
ÎÎ ograniczenie poziomu strat, które mogą się nasilać przy nadmiernej zwłoce w podjęciu działań (np. postępujące uszkodzenia budynków lub obiektów wskutek opóźnień
w wykonywaniu zabezpieczeń).
Główne działania podejmowane w tej fazie to szacowanie strat i potrzeb, kontynuacja pomocy poprzez organizowanie bezpośrednim ofiarom i innym potrzebującym
różnych usług z zewnątrz, konstruowanie długofalowych programów pomocy, organizowanie grup wsparcia oraz zapewnienie doradztwa i edukacji, a także ewaluacja
pomocy. Jakichkolwiek strategii by nie stosować, interwenci winni stosować się do
trzech ważnych zasad:
ÎÎ ocaleni doświadczają normalnych reakcji na nienormalną sytuację;
ÎÎ ocaleni nie są osamotnieni; są ludzie i służby gotowe do pomocy;
ÎÎ ocaleni są w stanie uporać się z pourazowym i chronicznym stresem w zdrowy, pozytywny sposób.
4.3.1. Szacowanie potrzeb ofiar i rozmiarów kryzysu
Kiedy sytuacja uspokoi się na tyle, że można bezpiecznie ruszyć w teren, aby obejrzeć
powstałe zniszczenia w całej gminie wójt, burmistrz, prezydent miasta powinien powołać komisję ds. ustalania szkód i szacowania strat powstałych wskutek sytuacji kryzysowej. W takiej komisji mogą być również pracownicy ośrodka pomocy społecznej,
ale nie można dopuścić do tego, aby te zadanie było całkowicie powierzone pracownikom instytucji pomocy społecznej118. W skład komisji muszą wchodzić osoby, które
znają wszystkie zasady obliczania strat oraz mieć uprawnienia do tego, aby stwierdzić czy dany budynek nadaje się do zamieszkania. W zależności od zasięgu katastrofy
mogą być powołane dwie lub więcej komisji, a także komisje wyspecjalizowane do
szacowania szkód np. w rolnictwie.
Komisja taka powinna dokonać oceny strat, jakie poniosła dana rodzina i na tej podstawie
powinno kwalifikować się ją do otrzymania zasiłku o podwyższonej wysokości. W przypadku każdej sytuacji kryzysowej są ustalane szczegółowe wytyczne dotyczące zasiłków
na odbudowę lub remont domu lub mieszkania, dlatego w tej kwestii trzeba kontaktować
się urzędami wojewódzkimi. Każdorazowo komisja powinna spisać protokół z oględzin
takiego miejsca, w którym będą zawarte informacje o danej rodzinie i rozmiarach strat
Takie przypadki miały miejsce podczas powodzi w 1997 r.
118
147
wraz z wyceną napraw lub odbudowy danego budynku mieszkalnego (dokonaną przez
rzeczoznawcę). Do protokołu powinny być również dołączone zdjęcia oraz wszystkie dokumenty potwierdzające prawo własności do danego terenu lub budynku. Na podstawie
protokołów oprócz wypłat zasiłków w stosownej wysokości, można również zaapelować
o zbiórkę darów potrzebnych do odbudowy czy remontów. Kiedy są oszacowane straty ludności można również zaplanować długofalową pomoc poszczególnym rodzinom,
które ucierpiały najbardziej, a także w ramach pracy ze społecznością lokalną zaplanować
działania, które społeczność może wykonać we własnym zakresie (np. uporządkowanie
zniszczonego parku).
Komisja taka szacuje również straty dotyczące infrastruktury społecznej, czyli m.in. wszystkich budynków użyteczności publicznej, w tym m.in. domów pomocy społecznej, świetlic
dla dzieci itd.119.
4.3.2. Kontynuacja pomocy i wycofywanie się z pomocy
W fazie odbudowy nadal prowadzone są takie działania jak przyznawanie pomocy finansowej nie tylko na odbudowę, ale również na zakup żywności, opłatę wynajmowanego
mieszkania (gdy jest taka konieczność ze względu na remont lub odbudowę) i inne szczególne potrzeby. Warto pamiętać, że niektóre osoby mogą stracić miejsca pracy (np. we
własnych firmach, które uległy zniszczeniu lub w dużych zakładach pracy, które nie mogą
kontynuować działalności). W fazie odbudowy równie ważne są formy pomocy związane
z usuwaniem skutków katastrofy tj. porządkowanie, mycie (np. zalanych pomieszczeń).
Taka pomoc powinna być przyznana (np. w formie usług lub zorganizowania grupy wolontariuszy) szczególnie osobom samotny, które nie mają nikogo, kto by mógł im pomóc
lub osobom starszym, rodzinom z małymi dziećmi. Cały czas powinno być również udzielane wsparcie psychologiczne.
W udzielaniu pomocy indywidualnej w sytuacjach kryzysowych warto pamiętać o naczelnej zasadzie udzielania pomocy, czyli asystowaniu osobie, rodzinie w przezwyciężaniu trudności i problemów, a nie ich wyręczaniu. Sytuacja kryzysowa jest zjawiskiem
na tyle rozległym w skutkach, że osobom zawodowo wspierającym osoby poszkodowane może się wydawać, że powinni zaspokajać ich wszystkie potrzeby. Szczególnie
pracownicy socjalni mogą zacząć robić za dużo za poszkodowanych. Tymczasem ich
rola nadal powinna polegać na wspieraniu, asystowaniu w rozwiązywaniu problemów,
gdyż ma to duże znaczenie dla poczucia własnych zdolności, umiejętności, przydatności osób poszkodowanych. Stosowanie zasady „samostanowienia” (empowerment)
Dokładne zadania i procedury postępowania takiej komisji są opisane na stronie: http://www.ock.gov.pl/ock/kleski-zywiolowe/13,Zasady-i-procedury-ustalania-szkod-i-szacowania-strat-spowodowanych-kleskami-zyw.html.
119
148
nawet w sytuacjach kryzysowych podnosi zdolność radzenia sobie z następnymi wyzwaniami, z którymi będą się musieli mierzyć poszkodowani w takich sytuacjach jak
powódź, atak terrorystyczny.
Celem ostatecznym pomocy powinno być doprowadzenie do takiej sytuacji, aby wrócić przynajmniej do stanu sprzed sytuacji kryzysowej. Można do tego doprowadzić m.in.
przez stopniowe wycofywanie się z pomocy (coraz mniejsze zasiłki pieniężne), pomoc
w uzyskaniu umiejętności, które pozwolą na znalezienie pracy, zorganizowanie wsparcia
od innych członków rodziny, społeczności lokalnej.
4.3.3. Organizowanie zespołów pomocy dla konkretnych przypadków
Idealnym rozwiązaniem jest odwiedzanie osób poszkodowanych w zespołach składających się z pracownika socjalnego, psychologa, lekarza, osoby z urzędu gminy120.
Wówczas każda osoba z zespołu może skupić się na konkretnych aspektach pomocy. Ale w takich przypadkach ważne jest, aby rozmowa była prowadzona przez jedną
osobę, a pozostałe osoby przysłuchują się i włączają się do pomocy, jeśli dany aspekt
zostanie poruszony w rozmowie, np. jeśli zostanie zauważony zły stan psychiczny, taka
rozmowa może być kontynuowana przez psychologa już bez obecności innych członków zespołu.
Jeśli nie jest możliwe zespołowe odwiedzanie osób poszkodowanych w ich domach lub
miejscu pobytu, warto organizować takie zespoły interdyscyplinarne w przypadkach rodzin lub osób, które wymagają pomocy wieloaspektowej.
Np. w przypadku, gdy pięcioosobowa rodzina straci mieszkanie, ojciec tej rodziny
zostanie poważnie ranny (i prawdopodobnie będzie musiał poruszać się na wózku), matka wykazuje stan depresyjny, a jedno z dzieci zachowuje się agresywnie, to
oprócz zapewnienia żywności, odzieży oraz podstawowych artykułów gospodarstwa
domowego, takiej rodzinie trzeba znaleźć nowe mieszkanie, zapewnić wsparcie psychologiczne lub psychiatryczne dla matki, pomóc w uzyskaniu orzeczenia o stopniu
niepełnosprawności dla ojca, zapewnić opiekę nad dziećmi oraz skonsultować agresywne dziecko z psychologiem. W zespole pomocy dla tej rodziny powinny znaleźć się
oprócz pracownika socjalnego i/lub asystenta rodziny, psycholog, pracownik wydziału
lokalowego gminy, w której przebywa rodzina, lekarz, pracownik lokalnej organizacji
pozarządowej zajmującej się sprawami dzieci i młodzieży, pedagog szkolny ze szkoły, do której uczęszczają dzieci oraz organizacji, która rozdziela pomoc rzeczową dla
osób poszkodowanych. W tym przypadku tak, jak w przypadku wszystkich zespołów
Takie rozwiązania były stosowane podczas powodzi w 1997 r.
120
149
interdyscyplinarnych jest potrzebne skoordynowanie działań wszystkich instytucji
i organizacji wspierających tą rodzinę. Działania zespołowe zapobiegają też sytuacji,
w której rodzina jest „osaczona” przez pracowników różnych instytucji, którzy ciągle
wypytują o to samo, a także sytuacji, w której rodzina uzyskuje tą samą pomoc od
różnych instytucji.
Szczególnymi przypadkami są rodziny z dziećmi, gdyż sytuacja kryzysowa może spowodować, że rodzice nie będą w stanie opiekować się samodzielnie swoimi dziećmi z różnych powodów:
ÎÎ Nie mają mieszkania ani jedzenia;
ÎÎ Rodzic dziecka jest niepełnosprawny lub jego jedno lub więcej dzieci jest
niepełnosprawne;
ÎÎ Jeden lub oboje rodziców są chorzy lub umierający;
ÎÎ Jeden lub więcej członków rodziny umarli;
ÎÎ Rodzic jest wyczerpany, w złym stanie psychicznym.
W takich przypadkach zawsze należy udzielić takiego wsparcia, aby nie było konieczności
rozdzielania rodziny. Dzieci zawsze powinny być przy rodzicach, a kiedy ich nie ma, to
w pierwszej kolejności należy zbadać możliwość sprawowania opieki na dziećmi przez
dalszych członków rodziny. Nigdy nie należy przekonywać rodziców czy opiekunów dziecka, że w placówce opiekuńczo-wychowawczej dziecku będzie lepiej, bo będzie tam miało zapewnione lepsze warunki bytowe. Rozdzielenie dzieci od rodziców lub opiekunów
powinno być ostatecznością, a jeśli jest konieczne (np. rodzice muszą wyremontować
mieszkanie) powinno być krótkotrwałe.
4.3.4. Poradnictwo i edukacja społeczna
Osoby dotknięte sytuacją kryzysową potrzebują różnych porad, informacji począwszy od
tego, gdzie się udać po konkretną pomoc po to, co zrobić ze zniszczonymi rzeczami, jak
wyremontować dom po powodzi, pożarze. „Działalność taka powinna również dostarczać
praktycznych i pomocnych informacji na takie ważne tematy jak: radzenie sobie ze stresem, panowanie nad reakcjami dzieci oraz przygotowanie na możliwe zdarzenia katastrofalne w przyszłości. Kampania edukacyjna powinna również ułatwiać poszkodowanym
akceptację i traktowanie jako normalnych reakcji związanych ze stresem posttraumatycznym, zachęcać do korzystania z dostępnej pomocy i wskazywać jak radzić sobie ze stresem w konstruktywny sposób.”121.
Poradnictwo i kampanie edukacyjne mogą być zainicjowane już na etapie wczesnej
L.G. Echterling, Hidden Wounds…, op. cit.
121
150
interwencji, natychmiast po katastrofie i przybierać różne formy. Po pierwsze mogą być
zorganizowane punkty informacyjno-poradnicze, w których mogą dyżurować różni specjaliści – od psychologów do osób znających się na remontach. Po drugie kampania edukacyjna powinna angażować wszystkie publiczne media włączając w to lokalne gazety
oraz rozgłośnie radiowe i stacje telewizyjne. Po trzecie informacje mogą być przekazywane podczas spotkań zbiorowych organizacji sąsiedzkich, zgromadzeń kościelnych, zebrań
grup roboczych, różnych związków i stowarzyszeń, spotkań rodziców w szkole i innych
grup społeczności. Poradnictwo i kampanie edukacyjne mogą być organizowane przez
pracowników ośrodka pomocy społecznej lub w ramach współpracy lub zadań zleconych
organizacjom pozarządowym.
Aby móc skutecznie dostarczyć informacje większej grupie osób o psychice człowieka
przeżywającego ciężkie sytuacje kryzysowe można rozdawać ulotki o radzeniu sobie
w takich sytuacjach. Poniżej znajdują się informacje, które mogą znaleźć się na takiej
ulotce.
RADZENIE SOBIE Z POWAŻNYM KRYZYSEM OSOBISTYM
Zdarzenia, które zagrażają naszemu życiu lub naszej równowadze psychicznej
obejmują:
� Poważne katastrofy, które dotykają wielu ludzi,
� Bardziej osobiste wydarzenia, takie jak poważny uraz czy choroba, utrata bliskiej osoby z powodu śmierci lub separacji, czy każde inne znaczące zdarzenia.
Jeśli doświadczyłeś traumatycznego zdarzenia, mamy nadzieję, że ta ulotka pomoże Ci zrozumieć to, czego możesz doświadczyć teraz oraz po jakimś czasie.
Ulotka ta podpowie Ci także jak masz wspomagać naturalny proces wychodzenia
z kryzysu i uniknąć poważnych problemów.
Często doświadczane normalne uczucia i emocje:
• Odrętwienie twój umysł może z opóźnieniem reagować na zdarzenia kryzysowe; ty sam lub inni mogą interpretować twój stan jako “mocne trzymanie się” lub
“beztroskę”.
151
• Lęk z powodu straty odniesionej przez ciebie i twoich bliskich, osamotnienia,
utraty kontroli i obawy, że coś podobnego zdarzy się znowu.
• Poczucie winy z powodu ocalenia czy uniknięcia urazu, z powodu niepodjętych
działań.
• Bezradność i dezorientacja z powodu bezsilności w zaistniałej sytuacji, utraty
poprzednio posiadanego poczucia bezpieczeństwa.
• Złość na to co się zdarzyło, na niesprawiedliwość i bezsensowność zdarzenia,
na tych, którzy mogli być temu winni lub niekompetentni, „czemu to mnie się
przytrafiło?”.
• Smutek z powodu poniesionych wszelkich strat.
• Wstyd z powodu bezradności, poruszenia emocjonalnego i potrzeby pomocy
od innych, z powodu nie reagowania tak, jak by się chciało.
Częste reakcje fizyczne i psychiczne to:
• zmęczenie,
• wyczerpanie,
• koszmary senne,
• kołatania serca,
• zaburzenia snu i odżywiania,
• nerwowość i łatwe popadanie w przestrach.
Wpływ na relacje społeczne
Możesz się zorientować, że twoje relacje z bliskimi osobami stały się napięte, szczególnie, gdy przyjaciele i rodzina nie rozumieją przez co przechodzisz, a ty możesz
się od nich odsuwać. Poprawić sytuację może pokazanie bliskim tej ulotki.
152
Pamiętaj, że inni ludzie mogą być źródłem pocieszenia podczas kryzysu.
Opowiadanie o tym, co się zdarzyło i ujawnianie twoich uczuć zaufanemu i współczującemu słuchaczowi może być bardzo pomocne.
Jak możesz pomóc samemu sobie
• Autoekspresja. Pozwól sobie na zastanowienie się nad tą traumą, możesz również o niej myśleć, mówić i śnić. Wielu ludzi uważa za pomocne mówienie o traumatycznym wydarzeniu do innych, szczególnie jeśli są to ludzie, którzy byli obecni przy tym zdarzeniu. Ekspresja uczuć zamiast tłumienia ich w sobie, może być
bardzo terapeutyczna i redukuje ryzyko powstawania problemów nerwowych
i psychicznych. Jednak wszyscy różnie radzimy sobie w życiu i niektórzy ludzie
wolą sobie radzić sami. Słuchaj siebie i rób to, co uważasz za najlepsze dla ciebie.
• Konfrontowanie się z rzeczywistością. Jeśli czujesz się do tego zdolny, konfrontacja z rzeczywistością przez uczestniczenie w pogrzebach, oglądanie zniszczonych domów pomoże ci pogodzić się z wydarzeniem. Niektórzy ludzie uznają za pomocny powrót na miejsce zdarzenia, gdy tylko poczują, że są zdolni do
tego. Jeśli zastanawiasz się dlaczego to się wydarzyło, dowiedzenie się i upewnienie się, że wiesz, co się naprawdę zdarzyło, może ci pomóc.
Zatroszcz się o siebie
• Żyj tak normalnie, jak to tylko możliwe.
• Bądź życzliwy dla samego siebie. To co czujesz jest naturalną reakcją.
• Znajdź czas na odpoczynek, dobrze się odżywiaj, uprawiaj ćwiczenia fizyczne, nie
odbieraj sobie czasu na sen.
• Próbuj wyrażać swoje potrzeby wyraźnie i uczciwie wobec członków rodziny
i przyjaciół.
• Pamiętaj, że dzieci potrzebują mówić o swoich emocjach i wyrażać je w zabawach i rysowaniu.
• Pamiętaj, że wszystkie te uczucia i reakcje są normalne po tym, czego doświadczyłeś i są częścią procesu zdrowienia.
153
• Jednak, jeśli po 4-6 tygodniach nie zaczynasz czuć się lepiej, prawdopodobnie powinieneś poszukać profesjonalnej pomocy.
(tu można podać nazwę ośrodka wsparcia i kontakt)
Opracowano na podstawie:
www.abdn.ac.uk/counselling/documents/COPINGWITHAMAJORPERSONALCRISIS.pdf [16.03.2014]
4.3.5. Grupy wsparcia
Powrót do normalności wymaga często długotrwałego planu pomocy psychologicznej
skierowanego do konkretnych grup. Jedną z form (oprócz konsultacji indywidualnych) jest
organizowanie grup wsparcia. Celem tworzenia takich grup jest dostarczenie poszkodowanym możliwości podzielenia się swoimi doświadczeniami z innymi, wymiany informacji
i pomysłów oraz zaoferowania wzajemnego wzmocnienia i wsparcia. „W pewnych okolicznościach takie grupy mogą okazać się bardziej skuteczne niż indywidualna interwencja.
Struktura grupy daje jednostce, na przykład sposobność zobaczenia własnych reakcji jako
normalnych, zwyczajnych w takiej sytuacji, do upewnienia się że nie jest ona osamotniona
w swoich doznaniach i uczuciach. Przez udział w takich grupach, ocaleni mogą również
nauczyć się efektywnych, pozytywnych strategii radzenia sobie ze stresem pourazowym
oraz ćwiczyć różne umiejętności interpersonalne jak otwartość czy asertywność.”122. Grupy
takie mogą być organizowane przez pracowników ośrodka pomocy społecznej (np. pracownik socjalny, konsultant, psycholog), innych instytucji pomocowych (ośrodki interwencji kryzysowej, powiatowe centra pomocy rodzinie, organizacje pozarządowe) lub
same osoby poszkodowane. Spotkania takie mogą być organizowane dla ogółu mieszkańców lub dla konkretnych grup, np. kobiet, mężczyzn, młodzieży, osób starszych lub
dla grup zawodowych np. pracowników służb społecznych, ratowniczych, medycznych,
którzy brali udział w akcji ratowniczej. Poniżej znajdują się podstawowe zasady organizowania i prowadzenia grup wsparcia.
Jak zorganizować i prowadzić grupę wsparcia?123
Najlepiej żeby zainicjowana przez Ciebie grupa liczyła od 7 do 12 osób, lecz jeśli nie można
inaczej zacznij z mniejszą ilością. Pamiętaj, że na pierwszym spotkaniu znajdą się ludzie,
którzy przyszli, ponieważ hasło, wokół którego tworzy się Wasza grupa wsparcia [radzenie
sobie ze stratami po powodzi], to dla nich ważna sprawa i chcą z tym coś zrobić. Nie traćcie
zbyt dużo czasu na dyskutowanie, jak zorganizować następne spotkania, chociaż i to jest
L.G. Echterling, Hidden Wounds…, op. cit.
Na podstawie książki Robin Norwood, Kobieta, która kocha zbyt mocno. Jeśli pragniesz, żeby to on się zmienił, i ciągle
masz nadzieję, Nowy Jork 1986, s. 277-282 – opracowała Anna Dodziuk.
122
123
154
ważne. Najlepiej zacząć od podzielenia się Waszymi historiami (czy też tą ich częścią, która
dotyczy sprawy konstytuującej grupę), gdyż w ten sposób tworzy się bezpośrednia więź
i poczucie przynależności. Macie dużo podobnych problemów. Może będziecie zdziwieni,
jak dużo. Niech, więc dzielenie się będzie najważniejszą rzeczą, dla której się spotykacie.
Wypróbujcie następujący program pierwszego spotkania, które nie powinno trwać dłużej
niż godzinę.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Zacznijcie punktualnie. Będzie to dla wszystkich zainteresowanych sygnał, że muszą
przyjść na czas na następne spotkanie.
Przedstaw się jako osoba, która wyszła z taką inicjatywą, i wyjaśnij, że nie chciałbyś,
aby grupa stała się stałym źródłem wsparcia dla Ciebie i wszystkich tu obecnych.
Podkreśl, że wszystko, co zostanie powiedziane na spotkaniu, musi tutaj pozostać,
że o nikim, kogo tu widzicie i niczym, co tu usłyszycie, nie powinno się rozmawiać
nigdzie i nigdy. Zaproponuj, żeby obecne osoby przedstawiając się posługiwały się
po prostu imionami.
Wyjaśnij, że najprawdopodobniej wszystkim tu obecnym pomoże, kiedy nawzajem
wysłuchacie, co jest powodem przyłączenia się do grupy, i że każda osoba mogłaby
chyba przeznaczyć do pięciu minut na opowiedzenie o tym, co spowodowało, że
postanowiła przyjść. Zaznacz, że nikt nie musi mówić tak długo, ale że każdy z Was,
gdyby chciał, może mieć tyle czasu. Bądź przygotowany/a na to, żeby sam/a zacząć,
podając swoje imię i opowiadając krótko własną historię.
Gdy wszyscy chętni podzielili się już opowieścią o sobie, wróć do jednej z tych osób,
które nie chciały mówić, kiedy była ich kolej, i delikatnie spytaj, czy nie zrobiłaby tego
teraz. Nie naciskaj na nikogo. Niech to będzie absolutnie jasne, że każdy jest miło
widziany niezależnie od tego, czy w tej chwili jest gotów mówić o swojej sytuacji,
czy nie.
Pomówcie teraz o pewnych regułach, które Twoim zdaniem powinny być przestrzegane w grupie. Osobiście za sensowne uważam następujące. Można przepisać je
w paru kopiach i rozdać wszystkim uczestnikom:
a. Nie radzić. Wszystkie osoby są zaproszone do dzielenia się własnymi doświadczeniami i tym, co pomaga im czuć się lepiej, ale żadna nie powinna radzić innej,
co ma robić. Radzenie trzeba delikatnie wytknąć, jeżeli ktoś zacznie dawać upust
takiej chęci.
b. Prowadzenie grupy powinno być rotacyjne. Przejmowane, co tydzień przez inną
osobę, która będzie prowadzić kolejne spotkanie. Prowadzący/a jest odpowiedzialna za rozpoczynanie spotkania o czasie, ustalenie tematu do omawiania,
155
c.
d.
e.
f.
g.
h.
156
zarezerwowania paru minut pod koniec na sprawy organizacyjne, i za wybór
innego prowadzącego na następny tydzień, zanim zakończy spotkanie.
Spotkania powinny trwać określoną ilość czasu (godzina – dwie). Nikt z Was nie
nastawia się na rozwiązanie wszystkich swoich problemów w ciągu jednego
spotkania i ważne jest, żeby nie próbować tego robić. Spotkania powinny zaczynać się punktualnie i kończyć w zapowiedzianym czasie. (Lepiej, żeby były
za krótkie niż za długie. Uczestnicy mogą zdecydować się na ich przedłużenie
później, jeżeli będą chcieli).
Miejscem spotkania powinien być raczej neutralny lokal niż czyjeś mieszkanie,
jeżeli taka możliwość w ogóle wchodzi w grę. W domu ciągle coś rozprasza
uwagę: dzieci, telefony i brak anonimowości uczestników, zwłaszcza gospodyni.
Poza tym powinno się unikać roli pana/i domu. Nie zajmujecie się dostarczaniem sobie nawzajem towarzyskiej rozrywki. Pracujecie razem jako równi partnerzy nad rozwiązaniem Waszego wspólnego problemu. Wiele różnych instytucji, a także kościołów udostępnia nieodpłatnie pomieszczenia na spotkania
grupowe w godzinach wieczornych.
Nie powinno być żadnego jedzenia, palenia papierosów ani picia napojów
w trakcie spotkania. Wszystko to służy odwróceniu uwagi od tego, czym macie
się zajmować, takie rzeczy można udostępnić przed i po spotkaniu, jeżeli Twoja
grupa uzna, że to ważne. Nigdy nie podawajcie alkoholu. Zniekształca uczucia
i reakcje oraz utrudnia pracę, jaką macie do wykonania.
Unikajcie mówienia o rzeczach zewnętrznych. To bardzo ważne, żeby zdobywać
umiejętność koncentrowania się na sobie oraz własnych myślach, uczuciach
i zachowaniach, a nie na przyczynach zewnętrznych swoich kłopotów. Nie da
się na początku uniknąć tego, żeby trochę o tym mówić, ale każdy z Was, gdy
dzieli się swoimi zwierzeniami, powinien starać się ograniczać takie wątki do
niezbędnego minimum.
Żaden z Was nie powinien być krytykowany za to, co zrobił albo czego nie zrobił, zarówno wtedy, gdy jest obecny, jak i wówczas, gdy zwraca się do siebie
nawzajem o informacje zwrotne, nie powinno się udzielać ich z własnej chęci.
Podobnie jak na radzenie, w grupie wsparcia nie ma miejsca na krytykę.
Trzymajcie się wybranego tematu. Właściwie każdy temat, jaki chciałaby przedstawić prowadząca, jest dobry za wyjątkiem kwestii związanych z religią, polityką i sprawami z zewnątrz, takimi jak leczenia czy modele terapii. Nie ma miejsca
na akademickie dyskusje czy podziały w grupie wsparcia. W Waszym interesie
jest własny rozwój, dzielenie się tym, jakie nowe sposoby radzenia sobie ze starymi problemami udaje się Wam tworzyć. Oto kilka sugestii, co do tematów:
ÎÎ Dlaczego jest mi potrzebna ta grupa,
ÎÎ Wina i uraza,
ÎÎ Czego najbardziej się boję,
ÎÎ W jaki sposób troszczę się o siebie i zaspokajam swoje potrzeby,
ÎÎ Samotność,
ÎÎ Jak radzę sobie z depresją,
ÎÎ Złość. Jak się obchodzę ze złością u siebie i innych,
ÎÎ Moje kontakty z ważnymi osobami,
ÎÎ Jak pozbyć się obwiniania, włącznie z samoobwinianiem.
7. Razem przedyskutujcie reguły Waszego funkcjonowania jako grupy. Grupa może
zdecydować się, że raz w miesiącu zostaje o kwadrans dłużej, żeby załatwić sprawy
organizacyjne lub wprowadzić zmiany w trybie spotkań, przedyskutować, jak sprawdzają się reguły czy jakiekolwiek inne problemy.
8. Zapytaj, czy ktoś byłby gotów poprowadzić grupę w przyszłym tygodniu.
9. Upewnijcie się, gdzie grupa spotyka się w przyszłym tygodniu, i zdecydujcie czy na
przekąszenie czegoś i napicie się przeznaczyć czas przed spotkaniem czy po nim.
10. Uzgodnijcie czy trzeba zaprosić więcej osób, żeby się przyłączyły do Waszej grupy,
może jeszcze gdzieś o tym ogłosić, czy też obecne osoby mogłyby przyprowadzić
inne.
4.3.6. Ewaluacja pomocy
Rzadko kiedy w ferworze akcji ratunkowej i pomocowej przychodzi komuś na myśl, aby
prowadzić ewaluację, ale jest na to czas w fazie odbudowy. Istotą ewaluacji w takich sytuacjach jest refleksja nad tym, co i w jaki sposób zostało zrobione i czy można to było zrobić
lepiej.
Ewaluację można najprościej zdefiniować jako proces polegający na sprawdzeniu
i ocenie czy dane działania przyniosły oczekiwane rezultaty, co przyczyniło się do ich
osiągnięcia, a co było barierą124.
Warto przeprowadzać ewaluację tylko wtedy, gdy chcemy wykorzystać jej wyniki. Ocena
sposobu postępowania (interwencji) jest punktem wyjścia do opracowania rekomendacji mających pomóc w zmianie postępowania, poprawieniu błędów lub powielaniu działań i rozwiązań, które się sprawdziły. Celami ewaluacji działań w sytuacjach kryzysowych
mogą być:
A. Hryniewicka, Podstawy ewaluacji w pomocy społecznej, ROPS Kraków, 2010, s. 7.
124
157
ÎÎ Zrewidowanie systemu zarządzania kryzysowego w zakresie udzielanej pomocy społecznej osobom poszkodowanym;
ÎÎ Poprawa organizacji pomocy udzielanej przez ośrodek pomocy społecznej w czasie
sytuacji kryzysowej;
ÎÎ Ocena skuteczności i trwałości udzielonej pomocy finansowej i rzeczowej osobom
poszkodowanym;
ÎÎ Ocena trafności i oddziaływania wsparcia psychologicznego osobom
poszkodowanym;
ÎÎ Identyfikacja nieprzewidzianych skutków działań podjętych w fazie reagowania
(np. konflikty w społeczności).
Z uwagi na charakter sytuacji kryzysowej, dobrze jest przeprowadzić ewaluację możliwie
jak najszybciej jest to możliwe. Ewaluację mogą przeprowadzić sami pracownicy ośrodka
lub zewnętrzna organizacja lub firma. Ważne jest, aby dobrze zaplanować proces ewaluacji, dlatego przed przystąpieniem do jej wykonania należy odpowiedzieć sobie na następujące pytania:
ÎÎ Czego chcemy się dowiedzieć?
ÎÎ Kiedy chcemy przeprowadzić ewaluację?
ÎÎ Kto będzie odbiorcą ewaluacji?
ÎÎ Kogo będziemy badać?
ÎÎ Ile mamy pieniędzy (innych zasobów) na przeprowadzenie ewaluacji?
ÎÎ W jaki sposób chcemy zebrać dane?
ÎÎ Jak chcemy wykorzystać wnioski z ewaluacji?
Odpowiedź na te pytania jest istotna ze względu na kolejne fazy ewaluacji, czyli: zbieranie i analizę danych, wyciąganie wniosków na podstawie wyników prowadzonych badań
oraz opracowanie rekomendacji125. Rekomendacje te powinny posłużyć do ulepszania sytemu zarządzania kryzysowego, opracowania długofalowej pomocy dla osób najbardziej
poszkodowanych, a także opracowania programów edukacyjnych skierowanych do grup
szczególnie narażonych. Ewaluacja działań prowadzonych przez ośrodek pomocy społecznej w sytuacjach kryzysowych może posłużyć do wypracowania podziału obowiązków i zadań wykonywanych w takiej sytuacji, procedur wypłaty świadczeń, dystrybucji
pomocy rzeczowej oraz mechanizmów współpracy z innymi podmiotami udzielającymi
wsparcia finansowego, rzeczowego oraz psychologicznego.
Poszczególne etapy przeprowadzania ewaluacji wraz z opisem podstawowych technik i narzędzi ewaluacyjnych
są opisane w podręczniku: A. Hryniewicka, Podstawy ewaluacji…, op. cit.; dostępny na stronie: http://www.politykaspoleczna.obserwatorium.malopolska.pl/files/common/wyniki-badan-raporty/PODSTAWY%20EWALUACJI.pdf
[19.03.2014].
125
158
Ważne jest, aby nie traktować ewaluacji jako narzędzia do rozliczania ani kontrolowania
czyichś działań. Nie należy też obawiać się złych wyników ewaluacji (np. wskazania, że
jakiegoś rodzaju wsparcia było za mało), trzeba potraktować ją jako okazję do skorzystania
z doświadczenia, która służy rozwojowi.
Zapamiętaj
• Rolą zarządzania kryzysowego jest przewidywanie, zapobieganie i minimalizowanie skutków kryzysu
oraz tworzenie scenariuszy wychodzenia z prognozowanych kryzysów. Każda organizacja powinna być
do kryzysu przygotowana, aby jak najszybciej i przy jak najmniejszych poniesionych szkodach/stratach
wyjść z kryzysu.
• W fazie reagowania pracownikom socjalnym oraz innym pracownikom instytucji pomocowych może
być przypisane wiele zadań począwszy od pomocy w ewakuacji do wsparcia psychologicznego. Ważne
jest, aby zorganizować pomoc tak, aby w działaniach w których mogą i są zdolni pracowników wspierali
sami poszkodowani oraz członkowie społeczności, w której wydarzyła się sytuacja kryzysowa.
• Angażowanie poszkodowanych w samodzielne rozwiązywanie problemów oraz pomoc innym przypomina im o zdolnościach i umiejętnościach, które często są jedyną rzeczą, której nie stracili. Pomoc innym
sprawia, że czują się potrzebni.
• Istotą działań podejmowanych w razie odbudowy jest przywracanie normalnego życia.
• Przygotuj informacje dla mieszkańców na wypadek zagrożenia silnymi wiatrami i trąbą powietrzną
(przed, w trakcie i po ustaniu silnych wiatrów).
• Wyszukaj w dostępnych dokumentach (np. gminny plan zarządzania kryzysowego, dokumenty ośrodka)
jakimi zasobami dysponuje gmina w zakresie konieczności ewakuacji ludności, np. gdzie mogą być organizowane ośrodki ewakuacji, skąd będzie pochodziła żywność i woda dla osób ewakuowanych.
• Zastanów się kogoś byś mógł zaangażować do pomocy starszemu małżeństwu (powyżej 70 lat), którzy
stracili swój dom, z powodu wybuchu gazu (wybuch uszkodził również pięć sąsiednich domów i gospodarstw).
• Wypisz organizacje, które mogłyby zająć się zbiórką, transportem, magazynowaniem oraz dystrybucją
pomocy rzeczowej w sytuacji kryzysowej w twojej gminie.
• Wypisz jakiego rodzaju pomocy i porad mogliby potrzebować mieszkańcy gminy, w której w wyniku
pożaru przestała działać fabryka zatrudniająca ok. 60% czynnych zawodowo mieszkańców.
Literatura
Wanda Badura-Madej, (wybór i opracowanie), Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej. Poradnik dla
pracowników socjalnych, „lnterart”, Warszawa 1996.
Martha Bragin, Clinical Social Work in Situations of Diaster and Terrorism, Sage Publications, 2011.
Adele Hetherington, Wsparcie psychologiczne w służbach ratowniczych, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004.
Anna Olech, Tomasz Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej w warunkach klęski żywiołowej.
Ośrodki pomocy społecznej wobec powodzi w 1997 r., „Praca Socjalna” nr 2/2002.
Amanda Ripley, Instynkt przetrwania. Jak przeżyć katastrofę, Wydawnictwo Pruszyński i S-ka, Warszawa 2009.
159
5. WYZWANIA I DYLEMATY
5.1. Skutki pomocy
W każdym przypadku udzielona pomoc ma swoje skutki. Przede wszystkim ma ona chronić życie osób poszkodowanych podczas katastrofy, jednak jednocześnie ma wpływ na
całą społeczność i otoczenie. Ten wpływ to „trwałe lub znaczące zmiany – pozytywne lub
negatywne, zamierzone lub nie – w życiu ludzi, które są spowodowane poprzez działanie
lub serię działań.”126.
W pierwszym momencie wydaje się, że pomoc świadczona podczas sytuacji kryzysowych nie może mieć negatywnych skutków, jednak jak wynika z relacji pracowników
socjalnych oraz innych pracowników uczestniczących w akcjach pomocowych, pomoc taka często przynosi negatywne niezamierzone skutki, które są powodem wielu
dylematów.
Jednym z dylematów związanym z udzielaniem pomocy w sytuacjach kryzysowych jest
ocena kiedy ta pomoc jest wystarczająca i kiedy jej zaprzestać. Pracownicy służb pomocowych przerażeni ogromem tragedii, jak spotyka daną społeczność, chcą jej zapewnić
wszystko, aby zrekompensować poniesione straty nie tylko w wymiarze materialnym, ale
też duchowym czy psychicznym. Dlatego w takich sytuacjach stosowane są łagodniejsze
procedury związane z przyznaniem pomocy (np. nie stosowane jest kryterium dochodowe), a w wielu przypadkach dochodzi do próby podwyższenia standardu życia wykorzystując fakt, że dane gospodarstwo domowe znajdowało się na ternach objętych sytuacją
kryzysową. Jest to dylemat, gdyż z jednej strony pracownicy takich jednostek jak ośrodki
pomocy społecznej, nie chcą nikogo skrzywdzić poprzez udzielenie pomocy mniejszej niż
potrzeby, a z drugiej strony nie chcą, aby ta pomoc była nadużywana lub wykorzystywana
niewłaściwie.
K. Proudlock, B. Ramalingam, P. Sandison, Improving humanitarian impact assessment: bridging theory and practice,
[w:] ALNAP Review of Humanitarian Action, ALNAP, 2009, dostępny na stronie ALNAP: http://www.reliefweb.int/rw/lib.
nsf/db900sid/PSLG-7U5BY7/$file/ALNAP_Jul2009.pdf?openelement, [06.10.2009].
126
161
Dylemat ten wiąże się z trudnościami w oszacowaniu szkód wyrządzonych podczas katastrofy oraz ich odróżnieniu od szkód wywołanych zaniedbaniami (np. w przypadku rodziny, która wcześniej nie korzystała z pomocy społecznej i nie była odwiedzana przez
pracownika socjalnego trudno stwierdzić czy lub w jakim stopniu zniszczenia w domu
zostały spowodowane przez powódź lub wichury, a w jakim stopniu przez wieloletnie
zaniedbania właścicieli). Rozwiązaniem tej kwestii jest przeprowadzanie oględzin takiego
domu przez specjalistów (np. inżynierów budowlanych) oraz innych pracowników samorządowych, którzy we współpracy z pracownikami ośrodka mogą ocenić na ile dane zniszczenia powstały na skutek katastrof127.
Z drugiej strony pracownicy muszą zmierzyć się z rozterkami dotyczącymi tego, że sytuacja kryzysowa jest wykorzystywana przez osoby poszkodowane do podwyższenia swojego statusu materialnego oraz wyręczania się pracownikami służb pomocowych w załatwianiu spraw, które nie należą do ich zadań, obowiązków (np. załatwianie dokumentów
związanych z odbudową domu). W takich sytuacjach pracownikom często ciężko jest odmówić pomocy.
O realności tych dylematów oraz skutkach pomocy świadczą poniżej przytoczone relacje
pracowników pomagających podczas powodzi:
[Pracownicy socjalni] robili, co mogli. (…) nie wiem czy środowisko to doceniło. Teraz widać, że mają lepiej niż
przed powodzią. Ale mało kto jest zadowolony z tego, co otrzymał. Niektórzy zapomnieli co dostali, szybko
zapomnieli.128.
(…) jak ktoś wywiózł sobie meble i sprzęt gospodarstwa domowego, to nie powinien mieć z tego tytułu
żadnych strat. Ale cwaniactwo ludzkie nie zna granic. Ci bogatsi, co mieli ładnie w domach, to powywozili, a ci biedniejsi, co im się nie chciało wywieźć lub nie mieli co, no to na tym wszystkim skorzystali. (…)
Ten, co wywiózł i przywiózł, to miał ładnie wszystko, a ten, co zostawił to mu zalało, no i trzeba było mu
pomóc. Do dziś jest taki niesmak po tym. Ludzie mają pretensje jeszcze ciągle, że było niesprawiedliwie
podzielone, że ci co nie mieli i nigdy nie dbali, to w tej chwili im się pomaga, a ci co mieli i dbali, to jakoś
tak byli z boku129.
Dary niesamowicie ludzi dzielą. Ludzi się bili, wyzywali, oskarżali nas i pracowników urzędu, że zabraliśmy
najlepsze rzeczy dla siebie, chociaż nie mieliśmy z tym nic wspólnego. Powstała okropna atmosfera130.
129
130
127
128
Więcej o powoływaniu komisji ds. szacowania strat w rozdziale „Szacowanie potrzeb ofiar i rozmiarów kryzysu”.
Wypowiedź kierowniczki OPS za: A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit., s. 24.
Wypowiedź kierowniczki OPS za: A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit., s. 24.
Wypowiedź pracownika socjalnego za: A. Olech, T. Kaźmierczak, Funkcjonowanie pomocy społecznej…, op. cit., s. 18.
162
Wyzwania i dylematy
Jeżeli chodzi o te lepsze dary, to często było tak, że ludzie rzucali się na rzeczy, których nigdy wcześniej nie mieli
w swoich gospodarstwach i często nie mieli ich nawet gdzie podłączyć lub nie umieli ich obsłużyć. To wywołało straszne spory, kłótnie, awantury, a ofiarodawcy widząc co się dzieje po prostu się wycofywali z darami131.
Wśród ludzi nie będzie już normalnego życia. Zanikła całkowicie pomoc sąsiedzka, występują ciągłe pretensje, dlaczego jeden dostał to, a drugi co innego. Uważają, że wszyscy urzędnicy to złodzieje (…) 132.
I jeszcze jeden przykład pokazujący, że to nie ilość pomocy jest gwarantem podniesienia
się, zwłaszcza odzyskania równowagi psychicznej, po katastrofie:
„Odwiedziliśmy [po roku] w tej gminie cztery rodziny, które poniosły w powodzi największe straty. Można powiedzieć, że każda z tych rodzin reprezentowała jakby inny model radzenia sobie z materialnymi i psychologicznymi skutkami katastrofy. Dałoby się jednak uszeregować je na pewnym kontinuum od najlepszego do
najgorszego, lub odwrotnie. Wydaje się paradoksalne, że rodzina, która otrzymała największą pomoc z różnych źródeł, skutkiem czego weszła w posiadanie nowo wybudowanego domu prawie bez wkładu środków
własnych znajduje się w najgorszym stanie psychicznym i to w pełnym składzie; rodzice lat czterdzieści kilka,
troje dzieci w wieku: 12-19 lat – właściwie wszyscy kwalifikują się do intensywnej opieki psychologicznej, a ojciec nawet do leczenia. Ludzie ci odwlekają wprowadzenie się do nowego domu, izolują od otoczenia, mają
pretensje do wszystkich i o wszystko, są sfrustrowani, roszczeniowi, skoncentrowani na własnej krzywdzie,
nie akceptują rzeczywistości, żyją w stałym napięciu, prezentują negatywny bilans życiowy i pesymistyczne
wyobrażenie przyszłości. Towarzyszą temu liczne objawy z kręgu stresu pourazowego jak również takie, które
można by zakwalifikować jako „nerwicowe”.
Na przeciwległym biegunie znajduje się rodzina emerytów: żona (62 lata), mąż (prawie 70
lat), mieszkających w bardzo skromnym, starym domku jeszcze kompletnie zdewastowanym
przez powódź, na dodatek utracili oni dosłownie cały dobytek łącznie z meblami i sprzętami
gospodarstwa domowego. W chwili obecnej w ich domu trwają prace remontowe, podnoszące jednocześnie jego standard, ale można by powiedzieć, że niespiesznie i daleko jeszcze
do końca prac. Tymczasem stan psychiczny obojga małżonków można określić jako doskonały.
Ludzie ci cieszą się życiem i tym co mają oraz przyszłym kształtem domku, są otwarci, życzliwi
dla innych, pretensje do władz zgłaszają rzeczowe i uzasadnione, rozumieją realia, prezentują
optymistyczny pogląd na świat. Nie bez znaczenia jest też fakt, że ci ludzie korzystają z nieograniczonego wsparcia bliższej i dalszej rodziny, a szczególnie dorosłego syna z żoną, który własnoręcznie wykonuje wszystkie remonty i instalacje oraz dorosłej córki, która chociaż mieszka
osobno przychodzi do rodziców codziennie i pomaga w pracach domowych. W dniu kiedy ich
odwiedziliśmy, a był to dzień roboczy odbywał się tam wielki zjazd rodzinny – kilkanaście osób
131
132
163
z różnych pokoleń i wszyscy debatowali jak by tu pomóc krewniakom.
Pozostałe rodziny mieściły się pomiędzy omówionymi skrajnościami, jeżeli chodzi o stan
psychiczny a reprezentowały jeszcze inne sposoby radzenia sobie z kryzysem i problemami rekonstrukcji własnego życia.”133.
Z powyżej przedstawionych wypowiedzi wynika, że nieprzewidzianymi negatywnymi
skutkami pomocy mogą być:
ÎÎ Konflikty w społeczności;
ÎÎ Wyzwolenie zachowań agresywnych;
ÎÎ Nieuzasadnione oskarżenia;
ÎÎ Poczucie niesprawiedliwości, krzywdy;
ÎÎ Zły stan psychiczny osób poszkodowanych.
Te negatywne skutki pomocy wynikły głównie z dwóch powodów: pomoc była nieadekwatna do potrzeb, było jej za dużo oraz była nieprawidłowo dystrybuowana. Do tych
przyczyn dochodzą jeszcze czynniki osobowościowe osób poszkodowanych i zachowania grupowe. Nie bez znaczenia jest też fakt silnych emocji, jakich w tym czasie doświadczali zarówno poszkodowani jak i pracownicy.
Warto pamiętać, że wskazane wyżej skutki pomocy nie są jedynymi, jakie się mogą
pojawić. Skutki są zawsze wielowymiarowe i obejmują różne obszary, odnoszą się do
wpływu średnio- i długoterminowego. W jednym obszarze możliwe są zarówno pozytywne i negatywne skutki. Jeden rodzaj pomocy może mieć zarówno pozytywny
i negatywny wpływ na środowisko, w którym pomoc jest udzielana, czego przykładem
jest pomoc żywnościowa, która z jednej strony zapewnia zaspokojenie podstawowych
potrzeb, a z drugiej strony może prowadzić do wypierania dotychczasowego handlu
żywnością i zmiany w sposobie odżywiania. W tabeli poniżej zostały zestawione negatywne i pozytywne skutki pomocy udzielanej w sytuacjach kryzysowych na świecie134.
W. Pikunas, Psycholog na miejscu katastrofy – pomoc psychologiczna ofiarom powodzi, Referat na Zjazd Polskiego
Towarzystwa Psychologicznego – Lublin 2002, dostępny na stronie: www.psycholog-krakow.pl/prace/3.rtf‎
[20.03.2014].
134
Zestawienia tego dokonałam na podstawie 50 raportów ewaluacyjnych dotyczących skutków pomocy humanitarnej
w konkretnych przypadkach. W wyszukiwaniu raportów posłużyłam się bazą raportów ewaluacyjnych umieszczoną
na stronie Active Learning Network for Accountability and Performance in Humanitarian Action (ALNAP). Głównymi
kryteriami doboru był okres pomocy objęty ewaluacją, zakres działań pomocowych oraz kraj, gdzie pomoc była dostarczona. Biorąc pod uwagę te kryteria analizowane raporty obejmują działania pomocowe od 2000 r. o szerokim
zakresie, które udzielały pomocy do wielu krajów lub do takich krajów jak: Afganistan, Irak, Sudan, czyli krajów, które
w analizowanym okresie otrzymały pomoc o najwyższej wartości.
133
164
Tabela 13. Pozytywne i negatywne skutki pomocy humanitarnej
Skutki pozytywne
Podziały
w społeczności, konflikty
ÎÎ wzmocnienie bezpieczeństwa beneficjentów pomocy,
ÎÎ monitoring działań stron konfliktu,
Infrastruktura społeczno-techniczna
Ochrona ludności, ich życia
i praw
ÎÎ wzrost dochodów ludności,
ÎÎ zaspokojenie podstawowych potrzeb,
ÎÎ możliwość spłaty dotychczasowych długów,
ÎÎ tworzenie miejsc pracy,
ÎÎ powroty uchodźców do odnowionych
domów,
ÎÎ przyjmowanie standardów wyznaczanych przez donatorów, tj. uwzględnianie
polityki równościowej w dostępie do pomocy,
ÎÎ podejmowanie działań na rzecz łączenia
interesów zwaśnionych grup,
ÎÎ doprowadzenie do pogodzenia antagonistycznie nastawionych klanów, plemion,
Uzależnienie od
pomocy
Jednostki i społeczność
Wzory zachowań
Dochody i warunki
życia
Obszar
wpływu
ÎÎ poprawa dostępu do ludności zagrożonej,
ÎÎ odbudowa lokalnych rynków wymiany
towarów,
ÎÎ obniżanie kosztów transportu,
ÎÎ redukcja zależności od pomocy żywnościowej,
ÎÎ zahamowanie migracji ze wsi do miast,
ÎÎ powrót osób przesiedlonych lub uchodźców do dawnego miejsca zamieszkania,
ÎÎ tworzenie kanałów wymiany informacji,
ÎÎ uzależnienie od pomocy jako strategia
przetrwania kryzysu,
Skutki negatywne
ÎÎ utrwalanie biernych postaw,
ÎÎ porzucanie pracy we własnym gospodarstwie na rzecz pracy z programu typu „praca za żywność”,
ÎÎ zmiana zwyczajów żywnościowych,
ÎÎ promowanie produktów z kraju
donatorów,
ÎÎ eksploatacja środowiska naturalnego,
ÎÎ zmiana dotychczas wyznawanych
wartości i tradycji,
ÎÎ wzmacnianie podziałów międzygrupowych i etnicznych,
ÎÎ selektywne udzielanie pomocy
(gdy kryterium wyboru jest przestrzeganie praw człowieka),
ÎÎ narażenie życia i zdrowia ludności
pozostającej na terenie działań
zbrojnych,
ÎÎ ludność ewakuowana z terenów
zagrożonych zasila rzeszę uchodźców i wewnętrznych przesiedleńców,
ÎÎ wpływy kulturowe zagrażające lokalnym tradycjom,
ÎÎ wzmacnianie biernych postaw,
ÎÎ stygmatyzowanie osób korzystających z pomocy,
Mechanizmy
rynkowe: popyt,
podaż, ceny
Gospodarka krajowa
Działalność
korupcyjna
Legitymizowanie
władzy
Konflikt
Wykorzystywanie pomocy przez walczące
strony
Gospodarka
Obszar
wpływu
Skutki pozytywne
Skutki negatywne
ÎÎ spadek cen produktów dostarczanych
jako pomoc humanitarna oraz ich substytutów,
ÎÎ wzrost popytu i cen na produkty i usługi
niezbędne do przetworzenia produktów
pochodzących z pomocy humanitarnej,
ÎÎ wypieranie
dotychczasowego
handlu żywnością,
ÎÎ obniżenie cen skupu żywności
i opłacalności produkcji,
ÎÎ pomoc w formie gotówki może
spowodować wzrost popytu i cen,
ÎÎ uzależnienie od żywności sprowadzanej z zagranicy,
ÎÎ przenoszenie odpowiedzialności
za akcje humanitarne oraz dobrostan obywateli z rządów krajów
beneficjentów na międzynarodowych aktorów humanitarnych,
ÎÎ wspomaganie rozwoju i intensywności konfliktu przez tzw. karmienie konfliktu,
ÎÎ pomoc jako instrument opresji
i przemocy,
ÎÎ sprzedaż pomocy oraz pobieranie
podatków od możliwości udzielania pomocy używane do finansowania działań zbrojnych lub powiększania prywatnych zasobów,
ÎÎ umożliwianie lokalnym rebeliantom lub warlords kontrolowanie
danych obszarów.
Opracowanie własne za: A. Hryniewicka, „Pomoc humanitarna jako forma realizacji celów uczestników stosunków międzynarodowych”, praca doktorska (niepublikowana), promotor prof. W. Kostecki.
Należy zauważyć, że są to skutki, które nie muszą pojawić się w każdej sytuacji, a także,
że nie jest to katalog zamknięty. Wśród tych skutków pojawiają się te, które są specyficzne dla pomocy międzynarodowej, ale również w przypadku sytuacji kryzysowych
w Polsce taka pomoc ma lub może mieć miejsce.
Wszyscy udzielający pomocy w sytuacjach kryzysowych, zarówno ci, którzy ją finansują (np. osoby prywatne poprzez wysyłanie smsów, członkowie rządu opracowujący
specjalne programy pomocy), wolontariusze pomagający sprzątać po powodzi oraz
wszyscy pracownicy służb pomocowych jako cel takiej pomocy podają ratowanie
i ochronę życia oraz ulżenie cierpieniom osób znajdujących się w sytuacjach kryzysu.
166
Wyzwania i dylematy
Skutki dostarczanej przez nich pomocy nie zawsze są przewidywalne i zamierzone.
Można powiedzieć, że skutki pozytywne, które mogą mieć zarówno charakter skutków
zamierzonych i niezamierzonych, nie budzą wątpliwości i są zawsze dobrze oceniane. Natomiast skutki negatywne są zwykle skutkami niezamierzonymi, gdyż nikt nie
przyznaje się do tego, że udzielana przez niego pomoc miała służyć np. wywołaniu
konfliktu w społeczności lokalnej.
Pojawienie się skutków niezamierzonych świadczy o nieprzemyślanych konsekwencjach
pomocy. Może to wynikać z dwojakich przyczyn: 1) udzielający pomocy nie są zainteresowani tym, jakie skutki odniesie pomoc, lub/i 2) głównym celem udzielenia pomocy jest
zaspokojenie własnego sumienia, czy też działalność pozorna, czyli taka, której głównym
celem jest poprawa własnego wizerunku (jako osoby wrażliwej na cierpienia ludzkie),
a nie rzeczywiste pomaganie potrzebującym. Innym powodem występowania skutków
negatywnych jest brak nastawienia na rezultaty długoterminowe.
Aby minimalizować negatywne skutki pomocy w sytuacjach kryzysowych należy każdorazowo określić możliwe niezamierzone efekty, np. poprzez autorefleksję podczas akcji
pomocowej, ale też ewaluację po zakończeniu pomocy w fazie reagowania. Choć nie
zawsze jest to łatwe należy również szczegółowo rozpatrywać poszczególne przypadki,
tak aby dopasować pomoc do faktycznych potrzeb. W sytuacjach drastycznych takich jak
ostre konflikty w społeczności można zaprzestać wydawania pomocy rzeczowej o wysokiej wartości (sprzęty AGD, RTV). Innym sposobem jest angażowanie do każdego rodzaju
wsparcia osoby poszkodowane (np. przy rozdawaniu żywności).
5.2. Zagrożenia dotyczące pracowników udzielających pomocy
w sytuacjach kryzysowych
5.2.1. Czynniki zagrożenia
Jak już wcześniej było wspomniane, pracownicy służb społecznych są jedną
z grup szczególnie narażonych na negatywne skutki sytuacji kryzysowych z uwagi
na bezpośredni kontakt z osobami doświadczającymi tej sytuacji oraz szczególne warunki pracy podczas tego zdarzenia. W czasie katastrof wspomaganie ludzi
i społeczności przebiega w warunkach odbiegających od codziennych warunków pracy pracowników socjalnych. Najczęściej odbywa się w miejscu katastrofy,
w prowizorycznych pomieszczeniach, dokąd ewakuowani są ludzie dotknięci katastrofą, w miejscach, gdzie rozdziela się wodę, odzież, żywność, w prowizorycznych
punktach pomocy.
167
W związku z tym czynniki zagrożenia można podzielić na kilka grup:
ÎÎ Fizyczne, w tym bezpośrednie zagrożenie życia i zdrowia swojego lub bliskich
w związku z przebywaniem w rejonie katastrofy (np. na terenach zalanych, skażonych
lub w rejonie konfliktu zbrojnego), osobiste straty materialne poniesione w katastrofie (np. zniszczony dom);
ÎÎ Organizacyjne, czyli zakłócony obieg informacji, zmienione warunki pracy, praca pod
presją czasu i po kilkanaście godzin na dobę, trudne warunki pracy, niejasne przepisy,
brak procedur, brak odpowiedniego sprzętu;
ÎÎ Relacyjne (związane z kontaktami z innymi ludźmi): obawa o bezpieczeństwo swoje
i osób bliskich, nieprzewidywalne i agresywne zachowania osób, którym się pomaga,
oskarżenia i podejrzenia o kradzieże, malwersacje związane z wydawaniem pomocy
rzeczowej i przyznawaniem pomocy finansowej, konflikty kompetencyjne, niesprawiedliwe oceny przełożonych;
ÎÎ Psychologiczne tj. poczucie bezsilności wobec ludzkiej rozpaczy, przeżywanie smutku, złości, lęku, innych emocji towarzyszących w sytuacji kryzysowej; poczucie swego
rodzaju misji i odpowiedzialności w niesieniu pomocy innym, konieczność podejmowania trudnych decyzji i wyborów.
Narażanie siebie lub kogoś (pracowników, wolontariuszy) na bezpośrednie niebezpieczeństwo lub silne emocje może być kwestią dylematu związanego z koniecznością pomocy
lub jej sposobów. W sytuacji kryzysowej mogą pojawiać się różne pytania natury etycznej:
Czy jesteśmy w stanie pomóc wszystkim potrzebującym? Czy powinniśmy zapewnić tylko
pomoc podstawową czy pomoc zapewniającą powrót do stanu sprzed sytuacji kryzysowej, a może pomoc powinna rekompensować wszystkie straty? Czy ludzie, którzy chcą
wykorzystać pomoc, niesprawiedliwie oceniają nasze działania powinni otrzymać pomoc?
Są to pytania dodatkowo obciążające psychikę osób pomagających lub pełniących funkcję koordynatorów pomocy.
Traumatyczne przeżycia, podejmowanie ciągłych wyborów i obciążenie pracą są czynnikami szczególnie stresującymi i wpływającymi na stan psychofizyczny, który u o ok. 30%
pracowników pomocowych wywołuje objawy Zespołu Stresu Pourazowego135. Reakcje
pracowników służb pomocowych są takie same jak w przypadku osób poszkodowanych
(patrz rozdział „Materialne, społeczne i psychologiczne konsekwencje sytuacji kryzysowej”). Czynniki ochraniające przed następstwami urazu to przede wszystkim możliwość
uzyskania wsparcia oraz zdolność nadania sensu przeżytemu doświadczeniu.
Według badań prowadzonych przez Antares Foundation, za: R. McEachran, Aid workers and post-traumatic stress
disorder, “The Guardian”, dostępny na stronie http://www.theguardian.com/global-development-professionals-network/2014/mar/03/post-traumantic-stress-disorder-aid-workers, [21.03.2014].
135
168
Wyzwania i dylematy
5.2.2. Formy pomocy pracownikom służb społecznych
Pracownicy służb pomocowych powinni być przygotowywani do udziału w akcjach ratowniczo-pomocowych poprzez różne formy wsparcia, kształcenia, które powinni otrzymywać we wszystkich fazach sytuacji kryzysowych. W Polsce udzielanie wsparcia dla „pomagaczy”, szczególnie w sytuacjach kryzysowych jest ciągle wyzwaniem, gdyż brakuje
specjalistów przygotowanych do pomocy skoncentrowanej na osobach pomagających
innym. Poza tym w sytuacji kryzysowej cała uwaga służb, ale i władz jest skierowana tylko
i wyłącznie na osoby poszkodowane, a pracownicy służb ratunkowych i pomocowych są
niejako w cieniu i ewentualnie po zakończeniu akcji otrzymują słowa pochwały i uznania
dla ich pracy. Ale na tym zwykle wsparcie się kończy. Z drugiej strony również sami „pomagacze” często nie wyrażają zainteresowania skorzystania ze wsparcia, gdyż uważają, że
sami sobie dadzą radę – w końcu na co dzień stykają się z tragediami ludzkimi. Niektórzy
z nich postrzegają oferowaną pomoc jako nieadekwatną (np. świadczoną w czasie wolnym
od pracy, niedostępną ze względu na daleki dojazd itp.), niedostosowaną do ich potrzeb
(np. nie odpowiadają im techniki relaksacyjne polegające na wizualizacji lub ćwiczeniach
oddechowych, a tylko takie są oferowane). Mogą też obawiać się przełożenia spotkań
konsultacyjnych na ich pracę, czyli np. przekazywania informacji z takich spotkań swoim
przełożonym. Dlatego istotne jest, aby opracować programy pomocy lub ofertę pomocy
dla m.in. pracowników socjalnych, biorących udział w akcji pomocowej, w oparciu o ich
potrzeby z gwarancją poufności informacji przekazanych podczas spotkań wspierających.
Poniżej zostały omówione różnorodne formy wsparcia właściwe dla fazy reagowania
i odbudowy po sytuacji kryzysowej, a w następnym rozdziale przedstawione będą
inicjatywy dotyczące przygotowania do pracy w sytuacjach szczególnych. W tym rozdziale skoncentrowano się na wsparciu psychologicznym, niemniej jednak są wytyczne dotyczące organizacji pracy i zapewnieniu odpowiednich warunków pracy pracownikom służb pomocowych, które zostały przedstawione w rozdziale „Wsparcie dla
grup szczególnie narażonych”.
Wsparcie psychologiczne dla osób biorących udział w akcji pomocowej
Istotą wsparcia psychologicznego jest uświadomienie pracownikowi służb pomocowych,
że może różnorodnie reagować na doświadczenia związane z sytuacją kryzysową (np. odczuwać wściekłość, niedowierzanie, przerażenie, poczucie winy, bezradność itd.) i powinien zaakceptować potrzebę uzyskania pomocy w takiej sytuacji.
Idealna sytuacja to taka, gdzie podczas akcji pomocowej jest przynajmniej jeden psycholog lub osoba przygotowana do wsparcia psychologicznego przeznaczona tylko dla osób
udzielających pomocy poszkodowanym tj. pracowników ośrodka pomocy społecznej
169
i innych instytucji, psychologów, wolontariuszy. Osoby wspierające „pomagaczy” powinny
znajdować się blisko miejsca akcji (np. w punktach pomocowych, ośrodkach ewakuacyjnych) i uczestniczyć w toku zdarzeń. „W ten sposób zdobywają lepsze rozeznanie co do
pożądanych działań oraz większe zaufanie ze strony osób biorących udział w akcji. W niektórych przypadkach konieczna może okazać się decyzja o podjęciu interwencji kryzysowej w stosunku do konkretnej osoby i przekazania opinii czy i do jakich działań jest ona
zdolna.”136.
Poradnictwo i konsultacje bezpośrednio po katastrofie
Pracownicy służb ratowniczych i pomocowych, bezpośrednio po zakończeniu udziału
w akcji pomocowej, powinni mieć możliwość uzyskania informacji i porady dotyczącej
typowych reakcji na stres i różnorodnych sposobów radzenia sobie z nim.
Pierwszą taką informację mogą otrzymać w formie ulotki, krótkiej informacji ustnej od
osoby, która zajmuje się takim poradnictwem lub od przełożonego. W informacji takiej
może się znaleźć kilka typowych reakcji na stres oraz kontakt do osoby, z którą można
porozmawiać (np. psycholog zatrudniony w ośrodku pomocy społecznej lub ośrodku interwencji kryzysowej).
W rozmowie indywidualnej z osobą wspierającą można omówić swoje reakcje na traumatyczne doświadczenia, opowiedzieć co było najtrudniejsze w pracy w sytuacji kryzysowej.
Pojawia się też tu okazja, by wyrazić uczucia i odzyskać kontrolę poznawczą nad trudnymi
doświadczeniami. Podczas konsultacji można dowiedzieć się jak radzić sobie ze swoimi
emocjami, ale też w codziennych sprawach (np. jak zachowywać się w stosunku do dziecka sprawiającego problemy wychowawcze). Można też dowiedzieć się więcej o tym, jak
unikać przeciążeń i zagrożeń w czasie kolejnych akcji.
Ze względu na indywidualny charakter konsultacji, można je wprowadzić jako obowiązkowe dla wszystkich pracowników uczestniczących w akcji pomocowej, aby w ten sposób
„wyłapać” jednostki, które gorzej radzą sobie z sytuacją. Charakter konsultacji może być też
zachęcający dla pracowników, którzy nie chcą lub nie mogą opowiadać o tym, co przeżyli
na forum lub pozornie wydaje im się, że jest wszystko w porządku, a dopiero w indywidualnej rozmowie okazuje się, że silne emocje, których doświadczyli mają odzwierciedlenie
np. w konfliktach ze współpracownikami lub członkami rodziny. W każdym przypadku
osoba przychodząca po poradę powinna otrzymać szczegółowe informacje, a jeśli jest to
konieczne propozycję skorzystania z innych form wsparcia.
136
170
Wyzwania i dylematy
Udział w sesjach odreagowania (defusing)
Odreagowanie ma ułatwić pracownikom służb pomocowych wyrażenie swoich myśli
i uczuć związanych z zadaniem, które wykonują lub wykonywali podczas akcji pomocowej. Jeśli jest to możliwe można takie sesje prowadzić w czasie, kiedy trwa jeszcze akcja
pomocowa. Sesja odreagowanie trwa krótko, jest nieformalną rozmową o faktach i emocjach z nimi związanymi137, np. o tym jakie emocje są odczuwane w sytuacji, gdy osoby poszkodowane mimo tego, że otrzymują pomoc ciągle narzekają, że jest jej za mało.
Rozmowa taka ma dać poczucie oparcia, uwolnienia się od poczucia osamotnienia, zredukowania napięcia i wzmocnienia się. Jest to też okazja do zdobycia informacji dotyczących
np. metod radzenia sobie z niejasnymi wytycznymi dotyczącymi przyznawania specjalnych zasiłków, wyjaśnienia wątpliwości.
Odreagowanie powinno opierać się na sześciu krokach138:
1. nawiązanie kontaktu,
2. wstępna ocena,
3. zebranie faktów,
4. wyrażenie myśli,
5. wyrażenie uczuć,
6. podtrzymanie, wzmocnienie i udzielenie informacji.
Treścią takich rozmów mogą być takie zagadnienia jak sytuacje zagrożenia i spotkanie
z ludzkim cierpieniem w czasie akcji, reagowanie na oczekiwania ludzi, pogląd na przyczyny katastrofy i skuteczność pomocy adresowanej do ofiar, warunki pracy i wypoczynku, opinie na temat zachowań osób zagrożonych katastrofą oraz wszystkie inne tematy
związane z akcją, które mogą stanowić obciążenie albo wyzwanie. W czasie odreagowania można zaobserwować sygnały zagrożenia ostrą reakcją na stres lub zespołem stresu pourazowego i w takich przypadkach należy o tym poinformować i udzielić dalszego
wsparcia.
Zastosowanie technik relaksacyjnych
Proponowaną formą pomocy „pomagaczom” jest też uczenie technik relaksu lub prowadzenie krótkich sesji relaksacyjnych. Wiedzę o technikach relaksacyjnych osoby na co
dzień pomagające powinny wynosić ze szkoleń lub kursów przygotowujących ich do pracy w roli pracowników pomocowych. Lecz jeśli takiej wiedzy nie posiadają lub o niej zapomnieli można zaproponować im w ramach pomocy doraźnej wypróbowanie konkretnej
M. Czerkawska, Człowiek w sytuacji…, op. cit.
137
138
171
techniki relaksu. Jest to szczególnie ważne w sytuacjach, gdy pracownicy są zmęczeni, niewyspani, a ciągle mają przed sobą wiele obowiązków. Wówczas w ciągu 10-15 min można
porozmawiać o tym, co jest zupełnie nie związane z daną sytuacją (np. o ostatnich fajnych
wakacjach), zachęcenie do pomyślenia sobie o czymś przyjemnym, co np. się chce zrobić
jak cała sytuacja się uspokoi lub zaproponować ćwiczenia oddechowe. Ważne jest, aby
osoba proponująca „zrelaksowanie się” w sytuacji, gdy ciągle coś się dzieje, jest dużo rzeczy
do wykonania była znana osobom pomagającym, zna ich obecną sytuację i wie kiedy jest
odpowiedni moment na zaproponowanie relaksacji, albo przeprowadza ją bez większej
świadomości danej osoby (np. poprzez oderwanie jej od obowiązków i porozmawianie
przy kawie o czymś niezwiązanym z katastrofą).
Rekonstrukcja (Debriefing)139
Często stosowaną na Zachodzie oraz szczegółowo opracowaną metodą wsparcia psychologicznego dla pracowników służb ratowniczych jest Critical Incident Stress Debriefing140,
czyli rekonstrukcja związana z urazowym wydarzeniem. Jest to metoda grupowa, mając
na celu zrozumienie silnych emocji i pokierowanie nimi, opanowanie skutecznych strategii radzenia sobie i uzyskiwania wsparcia od współpracowników. Rekonstrukcja ma swoją
strukturę i składa się z dziewięciu kroków:
ÎÎ Przygotowanie
W spotkaniu uczestniczy co najmniej dwóch dobrze przygotowanych prowadzących,
którzy przed spotkaniem z uczestnikami, rozmawiają z przełożonym pracowników i ustalają dokładne okoliczności spotkania i zbierają informacje o charakterze akcji i zadaniach
poszczególnych uczestników. Ponieważ ważny jest aktywny udział uczestników najlepiej,
aby grupa liczyła około 10 osób. Zdarza się jednak, że grupa liczy nawet 30 osób – wtedy
zakłada się, że nawet raczej milczące uczestnictwo pozwala odnieść korzyści płynące z poznania doświadczeń kolegów i zapoznania się ze sposobami radzenia sobie ze stresem.
Ważne jest aby na spotkaniach był zapewniony komfort, izolacja, spokój.
ÎÎ Wprowadzenie
Na początku spotkania prowadzący przedstawiają się, opisując krótko swoje doświadczenia związane z pracą w sytuacji katastrof. Przedstawiają cel spotkania, czyli porozmawianie
o swoich wrażeniach dotyczących ostatnich przeżyć, do zdobycia wiedzy o reakcjach na
Opis tej techniki jest zaczerpnięty z „Psychologii katastrof…”, op. cit.
Więcej na temat tej metody [w:] J.T. Mittchell, G.S. Everly, Critical Incident Stress Debriefing (CISD) and the Prevention of
Work-Related Traumatic Stress among High Risk Occupational Groups, “Psychotraumatology”, 1995, s. 267-280. Warto
podkreślić, że jest to metoda wyłącznie dla pracowników służb biorących w akcjach ratowniczych, a nie powinna być
ona stosowana w stosunku do osób poszkodowanych, gdyż jest coraz więcej badań wskazujących, że może mieć
negatywne skutki.
139
140
172
Wyzwania i dylematy
stres i sposobach radzenia sobie z nim. Wyjaśniają, że spotkanie nie ma na celu krytyki
uczestników, instytucji, akcji czy też sprawdzaniem, w jaki sposób uczestnicy wywiązali się
ze swoich powinności. Wyjaśniają też, że spotkanie nie jest psychoterapią oraz zapewniają
o dyskrecji, jednocześnie zobowiązując grupę do zachowania tajemnicy co do treści relacji kolegów. Następnie prowadzący objaśniają reguły: zachęta, ale nie przymuszanie do
czynnego udziału, określony czas spotkania (zazwyczaj około 2-3 godzin), zobowiązanie
wszystkich do pozostania do końca spotkania, zakaz robienia notatek. Na końcu tej fazy
pyta się uczestników o uwagi i pytania, a następnie prosi się ich o przedstawienie się.
ÎÎ Faza faktów
W tej fazie uczestnicy są zachęcani do opisania ze swojego własnego punktu widzenia –
co się wydarzyło, gdzie byli, co odczuwali (dźwięki, dotyk, temperatura, zapachy, widoki).
ÎÎ Faza myśli
Prowadzący proszą uczestników, by opisali swoje reakcje poznawcze i myśli na opisane doświadczenia. Koncentrują się na dominujących myślach pytając np. czy jest coś,
o czym myślisz bez przerwy. Można odwoływać się do innych uczestników pytając,
czy mieli podobne myśli. Celem takich porównań jest normalizacja wspólnych reakcji
poznawczych.
ÎÎ Faza reakcji
Uczestnicy proszeni są o opisanie swoich uczuć w czasie akcji. Prowadzący dopytują się
czy inni mieli podobne uczucia. Podobnie jak w przypadku myśli chodzi tu o normalizację
wspólnych uczuć.
ÎÎ Faza objawów
Na tym etapie ważne są opisy reakcji na stres uczestników – takich jakie odczuwali w czasie akcji i jakie odczuwają obecnie. Pomagamy uczestnikom nazwać różne formy reakcji na stres wystrzegając się terminologii, która definiowałaby te reakcje jako zjawiska
patologiczne.
ÎÎ Faza uczenia się
Proces uczenia się trwa przez cały czas spotkania, podczas którego uczestnicy coraz więcej dowiadują się o reakcjach na stres. Ponieważ często uczestnicy wiedzą wiele o stresie z poprzednich spotkań i szkoleń prowadzący musi ocenić co wiedzą, a jaką wiedzę trzeba uzupełnić.
Ważne jest również to, aby upewnić się, że ich przekonania na temat reakcji na stres i radzenia
sobie ze stresem odpowiadają prawdzie. Wiedza, którą powinno się przekazać (lub upewnić
się, że jest opanowana) dotyczy stresu urazowego, powszechnych reakcji na stres, czynników
wpływających na reakcje na uraz oraz radzenia sobie ze stresem i dbałości o siebie samego.
173
ÎÎ Faza zamykająca
Ostatnia faza służy przedyskutowaniu niedokończonych zagadnień, omówieniu reakcji
na spotkanie. Dobrze, aby jakiś czas po przeprowadzeniu spotkania przeprowadzić ocenę
jego skuteczności, analizując miedzy innymi czy i jak zmieniły się sposoby radzenia sobie
ze stresem w sytuacji zagrożeń.
Grupy wsparcia
Mniej ustrukturyzowanym spotkaniem grupowym jest grupa wsparcia przeznaczona tylko
dla pracowników określonej grupy zawodowej, np. pracowników socjalnych, psychologów, strażaków, policjantów lub pielęgniarek. Celem takiej grupy nie jest dokładne analizowanie myśli, uczuć, reakcji na sytuację kryzysową, w której udzielali pomocy, ale jest
to okazja do porozmawiania o tym, co się wydarzyło i w jaki sposób można radzić sobie
z własnymi emocjami. Zasady organizacji i prowadzenia grup wsparcia są opisane w podrozdziale „Działania podejmowane w fazie odbudowy”.
5.3. Przygotowanie do udzielania wsparcia w sytuacjach
kryzysowych
Najskuteczniejszym sposobem zapobiegania zagrożeniom związanym z pracą w sytuacjach kryzysowych jest rzetelne przygotowanie się do świadczenia pomocy w trudnych
warunkach poprzez różne formy kształcenia: szkolenia, studia podstawowe oraz uzupełniające, wyznaczanie standardów, inne inicjatywy. Ze względu na to, że w Polsce temat
kształcenia do pracy w sytuacjach kryzysowych jest słabo rozwinięty, można uznać, że jest
to wyzwanie, które czeka instytucje odpowiedzialne za kształcenie pracowników socjalnych oraz innych służb pomocowych. Poniżej przedstawione zostały inicjatywy polskie
i zagraniczne, które można wykorzystać w tworzeniu systemu przygotowania służb społecznych do świadczenia pomocy w sytuacjach kryzysowych. Są to działania właściwe dla
fazy zapobiegania i przygotowania do sytuacji kryzysowej.
5.3.1. Organizator wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysowych –
nowa rola pracownika socjalnego
Po doświadczeniach powodzi w 1997 r. powstała potrzeba zwiększania wiedzy w zakresie organizowania wsparcia w sytuacjach kryzysowych na różnych poziomach: organizacyjnym, indywidualnym, grupowym czy też w różnych obszarach: psychologicznym,
rzeczowym, finansowym itd. Kompleksowość skutków katastrof jest odzwierciedlona
w różnorodnych potrzebach dokształcania profesjonalistów biorących udział w akcjach
pomocowych. Inicjatywą urzeczywistniającą te potrzeby było powołanie przy Oddziale
Warszawskim Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych od grudnia 2002 r. grupy
174
Wyzwania i dylematy
„Organizatorów wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu”141. Powstanie tej grupy było inspiracją do opracowania zakresu obowiązków organizatora wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysu (patrz ramka poniżej) oraz systematycznego szkolenia pracowników, którzy
chcieli być przygotowani na wypadek udzielania pomocy w takich sytuacjach. Celem tej
grupy było podnoszenie swoich umiejętności tak, by móc uczestniczyć w akcjach pomocowych na terenie całej Polski. W przypadku sytuacji kryzysowej grupa taka wyjeżdżałaby
do miejsca, gdzie ona się wydarzyła i udzielałaby wsparcia organizacyjnego (oraz innego)
miejscowym pracownikom instytucji pomocowych. W związku z tym, że byłaby to grupa
dobrze przeszkolona i przygotowana mogłaby spełniać rolę doradców, edukatorów oraz
dodatkowej „siły roboczej”.
Tabela 14. Zakres czynności organizatora wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysu
ÎÎ Zbadanie i ocena przygotowania i organizacyjnej gotowości lokalnych pracowników socjalnych do
organizowania wsparcia społecznego w sytuacjach kryzysu.
ÎÎ Czynności związane z minimalizowaniem szkód materialnych, psychologicznych i psychospołecznych jednostek i rodzin:
1. Instruktaż i doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie:
• Wstępnej oceny (diagnozy) psychologicznych skutków traumy;
• Wstępnej oceny (diagnozy) dezorganizacji rodziny i stosunków interpersonalnych wewnątrzrodzinnych i zewnątrzrodzinnych (np. z sąsiadami) na skutek doświadczonej traumy;
• Udzielania adekwatnego wsparcia psychologicznego;
• Podstawowego poradnictwa psychospołecznego oraz w zakresie problemów do rozwiązania;
• Oceny zdolności rodziny i poszczególnych jej członków do samodzielnego wyjścia z kryzysu;
• Identyfikacji szkód w obrębie gospodarstwa domowego (warunki mieszkaniowe, sprzęt, ubrania itp.);
• Prowadzenia niezbędnej dokumentacji.
2. Bezpośrednia praca z ofiarami kryzysu:
• Wstępna ocena (diagnoza) psychologicznych skutków traumy;
• Wstępna ocena (diagnoza) dezorganizacji rodziny i stosunków interpersonalnych wewnątrzrodzinnych i zewnątrzrodzinnych (np. z sąsiadami) na skutek doświadczonej traumy;
• Udzielanie adekwatnego wsparcia psychologicznego;
• Podstawowe poradnictwo psychospołeczne oraz w zakresie problemów do rozwiązania;
• Ocena zdolności rodziny i poszczególnych jej członków do samodzielnego wyjścia z kryzysu;
• Identyfikacja szkód w obrębie gospodarstwa domowego (warunki mieszkaniowe, sprzęt, ubrania itp.);
• Prowadzenie niezbędnej dokumentacji.
3. O
pracowanie wespół z lokalnymi pracownikami socjalnymi planu wsparcia w wychodzeniu z kryzysu w sferze ekonomicznej, zdrowotnej, psychologicznej i społecznej.
Grupa ta działała przynajmniej do 2007 r. i była elementem zarządzania kryzysowego w województwie mazowieckim.
141
175
ÎÎ Czynności związane z rozwiązywaniem konfliktów w społeczności dotkniętej kryzysem:
• Doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie komunikacji społecznej;
• Doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie rozwiązywania konfliktów.
ÎÎ Czynności związane z organizacją akcji charytatywnych:
1. Instruktaż i doradztwo lokalnym pracownikom socjalnym w zakresie:
• Przyjmowania, magazynowania, ustalania zasad dystrybucji darów;
• Rekrutacji i organizowania pracy wolontariuszy;
• Radzenia sobie ze stresem;
2. Bezpośrednia praca organizacyjna w zakresie:
• Przyjmowania, magazynowania, ustalania zasad dystrybucji darów;
• Rekrutacji i organizowania pracy wolontariuszy.
ÎÎ Wykonywanie na zlecenie osób odpowiedzialnych za zarządzanie kryzysowe innych niezbędnych
czynności z obszaru pomocy społecznej, o ile służby społeczne nie są w stanie im podołać.
A. Olech, T. Kaźmierczak, Organizator wsparcia w sytuacji kryzysu – nowa rola pracownika socjalnego, [w:] A.
Rajzner (red.), Ćwiczenia z polityki społecznej, IRSS, Warszawa 2007, s. 78.
5.3.2. Nabywanie kompetencji do pracy podczas sytuacji kryzysowych
– szkolenia
Założeniem powyżej opisanej grupy organizatorów było też systematyczne podnoszenie swoich umiejętności, tak aby podwyższać kompetencje potrzebne w sytuacjach
kryzysowych. Jedną z form podnoszenia kompetencji jest cykliczne szkolenie, np. odbywające się raz lub dwa razy do roku i trwające 2-3 dni. Takie szkolenia pozwalają
nabywać wiedzę i umiejętności kompleksowo oraz ją utrwalać. Jednak w obecnych
warunkach, gdy ciągle pracownicy służb społecznych mają tak mało wiedzy i okazji do jej zdobywania w zakresie katastrof i udzielania pomocy w czasie ich trwania
oraz w czasie odbudowy, należałoby (w ramach fazy przygotowania) organizować
nawet jednodniowe szkolenia jednorazowe poświęcone konkretnym zagadnieniom.
Tematyka takich szkoleń może obejmować:
ÎÎ Podstawową wiedzę o zagrożeniach (szczególnie na terenie, na którym się pracuje)
oraz sposobach postępowania w czasie ich trwania;
ÎÎ Umiejętność nawiązywania kontaktu i udzielania wsparcia psychologicznego osobom będącym w sytuacji kryzysowej;
ÎÎ Wiedzę o społeczności w kryzysie, komunikacji w kryzysie, źródłach i dynamice konfliktu oraz zasadach i umiejętności prowadzenia mediacji;
ÎÎ Umiejętność budowania grup wsparcia i organizowania pomocy dla osób poszkodowanych w sytuacji kryzysowej;
ÎÎ Wiedzę o systemie i strukturze zarządzania kryzysowego, zadań poszczególnych instytucji uczestniczących w reagowaniu na sytuację kryzysową;
176
Wyzwania i dylematy
ÎÎ Umiejętność udzielania pierwszej pomocy medycznej i zachowania w warunkach
bezpośredniego zagrożenia życia;
ÎÎ Zasady ewakuacji ludności i organizowania punktów ewakuacji;
ÎÎ Wiedzę dotyczącą typowych reakcji na katastrofę oraz umiejętność oceny swojego
stanu i radzenia sobie z własnym stresem.
Są to tylko przykładowe tematy szkoleń, niektóre z nich mogą odbywać się za pomocą e-learningu (np. wiedza o zagrożeniach lub systemie zarządzania kryzysowego), a niektóre
z wykorzystaniem aktywnych technik uczenia przez doświadczanie np. udzielanie pierwszej pomocy medycznej, nawiązywanie kontaktu i udzielanie wsparcia psychologicznego
(poprzez scenki, gry symulacyjne).
Oprócz przygotowanie ogólnego, należy też specjalizować się np. w pomocy w konkretnych sytuacjach – powódź, atak terrorystyczny, lub w pomocy do określonych grup: dzieci,
osoby starsze, grupy etniczne (np. Czeczeni).
5.3.3. Studia podyplomowe dotyczące sytuacji kryzysowych w Polsce
Obecnie na rynku studiów podyplomowych brakuje oferty, która w sposób kompleksowy
przygotowywałaby do udzielania wsparcia w sytuacjach kryzysowych. Jednak z przeprowadzonego rozeznania wynika, że pojawiają się oferty142 dotyczące poszczególnych modułów takiego wsparcia tj.
ÎÎ pomocy psychologicznej i interwencji kryzysowej w sytuacjach kryzysowych (nie tylko skierowanej na jednostkę czy rodzinę, obejmującą również społeczność w czasie
klęski żywiołowej czy konfliktu zbrojnego);
ÎÎ zarządzania kryzysowego (w tym: zajęcia o konfliktach społecznych, komunikacji
społecznej oraz organizowaniu pomocy humanitarnej);
ÎÎ negocjacje kryzysowe (w tym: skuteczna komunikacja w sytuacjach kryzysowych, rozwiązywanie konfliktów interpersonalnych, regulacje prawne negocjowania kryzysowego).
5.3.4. Kształcenie w ramach studiów o specjalności „praca socjalna”
W związku z tym, że program kształcenia pracowników socjalnych na uczelniach wyższych
(studia licencjackie, magisterskie o specjalności „praca socjalna” oraz kolegia pracowników
socjalnych) nie wyszczególniają tematyki sytuacji kryzysowej jako odrębnej dziedziny wiedzy (nie ma przedmiotów oddzielnie omawiających udzielanie wsparcia w sytuacjach kryzysowych lub zagadnień związanych z zarządzaniem kryzysowym), poniżej przedstawiono
Celowo nie podaję nazwy studiów podyplomowych oraz uczelni, na których oferta jest dostępna, gdyż nie mam
informacji o jakości prowadzonych zajęć.
142
177
program zajęć poświęconych zarządzaniu sytuacjami kryzysowymi (disaster management) dla studentów Szkoły Pracy Socjalnej George’a Warrena Browna na Uniwersytecie
Waszyngtona w St. Louis143.
Cele zajęć z zarządzania sytuacjami kryzysowymi:
• Dostarczenie wiedzy na temat społecznych konsekwencji zagrożeń naturalnych i katastrof;
• Dostarczenie wiedzy na temat czynników społecznych wpływających na zapobieganie sytuacjom kryzysowym, przygotowaniu się do nich oraz reagowaniu i odbudowy po takich sytuacjach;
• Ujawnienie mitów na temat zachowań ludzi w sytuacjach kryzysowych;
• Zwiększenie świadomości dotyczącej zagrożeń i katastrof mających miejsce na świecie oraz konsekwencji nierówności społecznej wynikających z sytuacji kryzysowych;
• Dostarczenie świadomości o dostosowaniu polityk i zastosowaniu wyników badań;
• Stworzenie lub wzmocnienie uznania dla praktycznej wartości teorii z silnym naciskiem na budowanie
potencjału i praktyki opartej na dowodach;
• Nauczenie umiejętności wykorzystywania technologii informacyjnych w dostępie do najnowszych wiadomości o wydarzeniu w szacowaniu, planowaniu, zapobieganiu, reagowaniu oraz odbudowie po katastrofie na poziomach od lokalnego do globalnego;
• Podkreślenie wartości i etyki pracy socjalnej w badaniu konsekwencji sytuacji kryzysowej związanych
z rasą, pochodzeniem etnicznym, narodowym, klasowym, płcią, orientacją seksualną, niepełnosprawnością fizyczną lub umysłową, chorobą psychiczną i wiekiem.
Poszczególne tematy zajęć przedstawiają się następująco:
• Wprowadzenie do zagrożeń i katastrof na świecie;
• Ocena ryzyka i podatności na katastrofę;
• Zapobieganie zagrożeniom;
• Rola i odpowiedzialność sektorów międzynarodowego, rządowego i prywatnego;
• Planowane w sytuacji kryzysowej;
• Koordynowanie zasobami społeczności;
• Przygotowanie do sytuacji kryzysowej;
• Reagowanie instytucji, służb zorganizowanych;
• Reagowanie struktur nieformalnych (poszkodowani, ochotnicy);
• Odbudowa po katastrofie;
• Sytuacje kryzysowe a rozwój;
• Technologie informacyjne;
• Teorie i badania;
• Wyzwania dotyczące zarządzania kryzysowego.
David Gillespie, Sylabus zajęć z zarządzania kryzysowego, Szkoła Pracy Socjalnej George’a Warrena Browna na
Uniwersytecie Waszyngtona w St. Louis, 2007.
Szkoła ta zajmuje aktualnie drugie miejsce w rankingu programów magisterskich w zakresie pracy socjalnej (MSW)
w USA.
143
178
Wyzwania i dylematy
5.4. P
racownicy socjalni jako uczestnicy operacji humanitarnych
za granicą
Pomoc udzielana w sytuacjach kryzysowych jest wyzwaniem ogólnoświatowym. Aby
ulżyć cierpieniom ludzi, którzy na co dzień doświadczają kryzysu humanitarnego potrzebne są nie tylko ogromne środki finansowe, lecz też dobrze wyszkolona kadra instytucji
i organizacji zajmujących się pomocą w takich sytuacjach. Poza tym niesienie pomocy
w sytuacjach kryzysowych w innych krajach niesie podobne problemy i wyzwania jak te,
które dotyczą warunków Polski.
Pracownicy socjalni oraz inne osoby zainteresowane niesieniem pomocy w sytuacjach kryzysowych mogą poszerzać swój zakres działania, pracując w międzynarodowych organizacjach
pozarządowych oraz instytucjach zajmujących się pomocą humanitarną. Jest to możliwość
zdobycia nowych umiejętności szczególnie z zakresu wrażliwości kulturowej oraz wiedzy na
temat globalnych problemów społecznych. Poniżej zostały przedstawione wybrane możliwości świadczenia pomocy humanitarnej oraz zdobywania wiedzy w tym zakresie.
5.4.1. Europejski Ochotniczy Korpus Pomocy Humanitarnej
Od września 2012 r. w Komisji Europejskiej trwają prace nad stworzeniem Europejskiego
Ochotniczego Korpusu Pomocy Humanitarnej, który w latach 2014-2020 ma zapewnić
około 10 tys. osób możliwość uczestniczenia na zasadzie wolontariatu w operacjach humanitarnych prowadzonych na całym świecie. W ramach pierwszej serii projektów pilotażowych ponad 200 Europejczyków zostało już wysłanych do ponad 30 krajów, w tym
Haiti, Indonezji, Mozambiku i Tadżykistanu. Aby przygotować się do pracy w terenie, przed
wyjazdem biorą oni udział w szkoleniu, w którym elementy teoretyczne łączone są z zajęciami praktycznymi. W roku 2014 mają być prowadzone nabory do szerszego grona
wolontariuszy.
Uczestnikami programu mogą być zarówno młodzi ludzie, którzy planują zawodowo zajmować się pomocą w sytuacjach kryzysowych, jak i eksperci z zakresu pomocy humanitarnej. W stosunku do osób młodych nie wymagane jest doświadczenie i nie będą oni
wysyłani do miejsc, gdzie jest niebezpiecznie. Doświadczenie to jest wymagane od ekspertów. Korpus zagwarantuje, że wolontariusze będą wysyłani tam, gdzie ich umiejętności
są najbardziej potrzebne, oraz że przyczynią się oni do rozbudowy miejscowego potencjału i zwiększenia grona miejscowych wolontariuszy.
Najpierw Komisja Europejska będzie ogłaszała konkurs grantowy dla organizacji pozarządowych, które będą przedstawiały projekty włączające wolontariuszy w działania
179
humanitarne, a następnie będą zajmowały się szkoleniem i wysyłaniem wolontariuszy
w miejsca, gdzie są oni najbardziej potrzebni.
Program ten, który w nadchodzących latach będzie się wciąż rozwijał, ma umożliwić wyszkolenie przyszłych liderów w zakresie pomocy humanitarnej. A równocześnie da młodym Europejczykom szansę na wykazanie solidarności z potrzebującymi.
Więcej informacji na ten temat: http://ec.europa.eu/echo/euaidvolunteers/index_en.htm
5.4.2. Program Wolontariuszy Narodów Zjednoczonych UNV
Inną możliwością, ale dla osób, które mają doświadczenie zawodowe jest Program
Wolontariuszy Narodów Zjednoczonych (UNV). Jest to międzynarodowy program rekrutujący specjalistów do pracy w wielu krajach świata. Wolontariusze pracują przy
projektach i programach pomocowych (w tym zarówno pomoc rozwojowa, pomoc
humanitarna oraz operacje pokojowe) prowadzonych przez organizacje i agendy systemu ONZ.
Osoby, które chcą się zgłosić do pracy w charakterze wolontariusza, powinny posiadać
następujące cechy:
ÎÎ Silną motywację, wynikającą z wartości i zasad wolontariatu;
ÎÎ Predyspozycje do pracy w wielokulturowym środowisku;
ÎÎ Możliwość przystosowywania się do pracy w trudnych warunkach;
ÎÎ Umiejętności interpersonalne i przywódcze;
ÎÎ Wcześniejsze doświadczenie w pracy w krajach rozwijających się (zarówno zawodowej, jak i w charakterze wolontariatu) jest dodatkowym atutem.
Wymagane kwalifikacje:
ÎÎ Ukończone studia wyższe;
ÎÎ Kilka lat właściwego doświadczenia zawodowego;
ÎÎ Ukończone 25 lat w momencie podjęcia pracy wolontariusza (nie ma górnej granicy
wieku);
ÎÎ Dobra znajomość co najmniej jednego z języków używanych w UNV: angielskiego,
francuskiego, hiszpańskiego.
Podejmując pracę wolontariusze podpisują kontrakty o długości od trzech do dwunastu
miesięcy, które mogą być przedłużone na kolejne okresy. Wolontariusze nie wybierają kraju, w którym chcą służyć.
Więcej informacji na temat Programu Wolontariatu Narodów Zjednoczonych (w tym
o wolontariacie przez internet) na stronie Programu: www.unv.org.
180
Wyzwania i dylematy
5.4.3. Studia o pomocy humanitarnej
Możliwością przygotowywania się do pracy jako pracownik organizacji humanitarnych
są działające od kilku lat Studia Pomocy Humanitarnej (w systemie kształcenia podyplomowego). Studia te są prowadzone przez Wydział Prawa i Administracji we współpracy
z Instytutem Stosunków Międzynarodowych oraz Instytutem Studiów Regionalnych
i Globalnych Uniwersytetu Warszawskiego, a także z Polską Akcją Humanitarną. Studia są
skierowane do osób zajmujących się lub chcących się zajmować pomocą humanitarną
w instytucjach rządowych i organizacjach pozarządowych oraz do studentów zainteresowanych tematyką pomocy humanitarnej.
Słuchacze studiów zdobędą niezbędną wiedzę teoretyczną oraz praktyczne umiejętności,
które będą mogli wykorzystać w jednostkach administracji państwowej, samorządach, organizacjach międzynarodowych, organizacjach pozarządowych o krajowym i międzynarodowym zasięgu.
Program studiów obejmuje sześć modułów:
1. Moduł wstępny obejmujący zagadnienia pojęcia pomocy humanitarnej, dawców
i biorców tejże pomocy, rodzajów sytuacji kryzysowych, w których pomoc humanitarna jest świadczona, uwarunkowań udzielania pomocy humanitarnej;
2. Moduł geopolityczny, w którym studenci będą zgłębiać teorię konfliktów zbrojnych
i specyfikę poszczególnych konfliktów oraz otrzymają podstawy z zakresu antropologii konfliktów zbrojnych;
3. Moduł prawny obejmujący m.in. wprowadzenie do prawa międzynarodowego, międzynarodowego prawa humanitarnego, praw człowieka, prawa uchodźców, międzynarodowego prawa karnego, prawa krajowego, norm prawnych mających zastosowanie w sytuacji katastrofy naturalnej;
4. Moduł „Klastry pomocy humanitarnej” obejmujący podstawowe klastry, którymi posługuje się Biuro Narodów Zjednoczonych ds. Koordynacji Spraw Humanitarnych
(UN OCHA), a mianowicie dostęp do wody i odpowiednich warunków sanitarnych,
bezpieczeństwo żywnościowe i warunki życia, schronienie i nieżywnościowe artykuły pierwszej potrzeby, edukacja, zdrowie, zarządzanie obozami dla uchodźców,
ochrona ludności cywilnej, logistyka i komunikacja, a ponadto wpływ środowiska na
możliwość świadczenia pomocy humanitarnej oraz samej działalności pracowników
humanitarnych na środowisko;
5. Moduł „inne aspekty pracy w terenie”, w czasie którego przedstawione zostaną zagadnienia bezpieczeństwa personelu humanitarnego, zarządzania oraz uwarunkowań
zarządzania pomocą humanitarną, etyki oraz technik negocjacyjnych;
6. Moduł „zarządzanie projektami” to moduł poświęcony procesowi realizacji projektu
od przygotowania projektu po pisanie końcowego raportu.
181
Te i inne formy kształcenia są dobrym przygotowaniem (głównie teoretycznym) do pracy
w szczególnych warunkach, jakimi są katastrofy naturalne, awarie techniczne czy też kryzysy złożone.
Zapamiętaj
• Pomoc udzielana podczas sytuacji kryzysowych ma nie tylko same pozytywne skutki. Jeśli jest nieprzemyślana, udzielana w nieadekwatnej ilości i formie może wywołać niepożądane efekty tj. konflikty w
społeczności, zaburzenia na lokalnym rynku żywności czy defraudację pomocy.
• Praca w sytuacjach kryzysowych może zagrażać bezpieczeństwu fizycznemu i psychicznemu osób, które
udzielają pomocy.
• Najskuteczniejszym sposobem radzenia sobie ze stresem podczas udzielania pomocy w sytuacjach kryzysu jest wiedza i umiejętności (nabyte przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej), dotyczące sposobu
zachowania się, sposobu udzielania pomocy oraz metod minimalizowania stresu podczas sytuacji kryzysowych
• Wypisz jakie mogą być skutki pomocy udzielonej tylko w formie świadczeń pieniężnych w przypadku
dużych zniszczeń materialnych i kilkunastu ofiar śmiertelnych spowodowanych przez huragan, a jakie w
przypadku upadku zakładu pracy, w którym praca była głównym dochodem dla większości mieszkańców gminy.
• Wymień czynniki zagrożenia, które mogą dotknąć pracowników uczestniczącycń w akcji ratunkowo-pomocowej podczas ataku osoby z bronią w ręku na miejscową szkołę.
• Przypomnij sobie czy w ostatnich dwóch latach uczestniczyła(e)ś w szkoleniach zwiększających twoją
wiedzę lub/i umiejętności w zakresie udzielania pomocy w sytuacjach kryzysowych.
Literatura
L. Poleman, Karawana kryzysu, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2011
D. Scroggins, Wojna Emmy, MUZA SA, Warszawa 2005.
6. SŁOWNICZEK
Awaria techniczna – gwałtowne, nieprzewidziane uszkodzenie lub zniszczenie obiektu
budowlanego, urządzenia technicznego lub systemu urządzeń technicznych, powodujące przerwę w ich używaniu lub utratę ich właściwości.
Centrum Zarządzania Kryzysowego – punkt koordynacyjny i ośrodek łączności,
scalający w codziennej działalności służby ratownicze i komunalne, które biorą bezpośredni i pośredni udział w akcjach ratowniczych. Jest to organ wykonawczy zarządzania kryzysowego na poszczególnych szczeblach administracji samorządowej
i rządowej.
ECHO – Biuro Pomocy Humanitarnej Komisji Europejskiej (European Community
Humanitarian Office) zajmujące się koordynacją pomocy humanitarnej udzielanej przez
struktury Unii Europejskiej.
Ewakuacja – zorganizowane przemieszczenie ludzi, czasem wraz z dobytkiem, z miejsca,
w którym występuje zagrożenie, na obszar bezpieczny.
Ewaluacja – proces polegający na sprawdzeniu i ocenie czy dane działania przyniosły
oczekiwane rezultaty, co przyczyniło się do ich osiągnięcia, a co było barierą.
Klęska żywiołowa – katastrofa naturalna lub awaria techniczna, których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być skutecznie podjęte
tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji działających pod jednolitym
kierownictwem.
183
Katastrofa naturalna – zdarzenie związane z działaniem sił natury, w szczególności wyładowania atmosferyczne, wstrząsy sejsmiczne, silne wiatry, intensywne opady atmosferyczne, długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur, osuwiska ziemi, pożary, susze, powodzie, zjawiska lodowe na rzekach i morzu oraz jeziorach i zbiornikach wodnych,
masowe występowanie szkodników, chorób roślin lub zwierząt albo chorób zakaźnych
ludzi albo też działanie innego żywiołu.
Kryzys – przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez krytyczne wydarzenie bądź wydarzenia życiowe, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć; zwykle to
pojęcie odnosi się do jednostki.
Kryzys złożony (complex emergency) – kryzys humanitarny w kraju, regionie, społeczeństwie, gdzie jest zupełny lub poważny upadek władzy spowodowany wewnętrznym lub zewnętrznym konfliktem, i który wymaga interwencji międzynarodowej prowadzonej dzięki zdolnościom lub przy pełnomocnictwie pojedynczej agencji i/lub
programu ONZ.
Interwencja kryzysowa – zespół interdyscyplinarnych, profesjonalnych, celowych i skoordynowanych oddziaływań, wykorzystujących zasoby osób w kryzysie, ich naturalnego
otoczenia społecznego oraz instytucji pomagających, których celem jest ułatwienie odzyskania przezeń równowagi wewnętrznej i poczucia sprawczości oraz rozwiązania problemu (problemów) stanowiących podłoże doświadczenia kryzysowego. Odbiorcą tych
działań mogą być zarówno jednostki jak i grupy oraz całe społeczności.
OCHA – Biuro NZ ds. Koordynacji Pomocy Humanitarnej (UN Office for the Coordination
of Humanitarian Affairs) zajmujące się koordynacją działań pomocowych w sytuacjach
kryzysowych w ramach struktur Narodów Zjednoczonych; biuro to odgrywa istotną rolę
w monitorowaniu sytuacji na świecie, dostarczaniu pomocy technicznej, koordynowaniu
tej pomocy oraz zbieraniu i rozdysponowaniu środków na pomoc.
Odreagowanie (defusing) – krótka sesja, rozmowa mająca ułatwić pracownikom służb
pomocowych wyrażenie swoich myśli i uczuć związanych z zadaniem, które wykonują lub
wykonywali podczas akcji pomocowej.
184
Słowniczek
Plany reagowania kryzysowego – dokumenty opracowane dla każdej gminy, powiatu,
województwa oraz kraju; opisują kto, co i kiedy będzie robił, za pomocą jakich sił i środków
oraz na jakiej podstawie prawnej – przed, w czasie i natychmiast po zdarzeniu kryzysowym.
Podatność na sytuacje kryzysowe (vulnerable to disasters) – cechy osoby lub grupy oraz
ich sytuacji, które wpływają na ich zdolności przewidywania, zapobiegania, radzenia [w sytuacji zagrożenia] i odradzania się po skutkach wystąpienia naturalnego ryzyka.
Rekonstrukcja (Critical Incident Stress Debriefing) – ustrukturyzowana metoda grupowa
(opracowana przez J.T. Mittchella), mająca na celu zrozumienie silnych emocji i pokierowanie nimi, opanowanie skutecznych strategii radzenia sobie i uzyskiwania wsparcia od
współpracowników.
Stan klęski żywiołowej – szczególna sytuacja formalno-prawna wprowadzona przez
Radę Ministrów w drodze rozporządzenia na wniosek właściwego wojewody lub z własnej inicjatywy na obszarze, na którym wystąpiła klęska żywiołowa, a także na obszarze, na
którym wystąpiły lub mogą wystąpić skutki tej klęski na czas określony, niezbędny dla zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia. Wiąże się z określonymi prawnie
obowiązkami ludności cywilnej oraz szczególnymi uprawnieniami władz samorządowych
i rządowych.
Sytuacja kryzysowa (katastrofa) – poważne zakłócenie funkcjonowania społeczeństwa
powodujące straty materialne i środowiskowe, którym dotknięte społeczeństwo nie jest
w stanie podołać za pomocą własnych zasobów i zdolności. Katastrofa jest funkcją procesów zagrożenia, na które składają się różne niebezpieczeństwa, warunki podatności oraz
niewystarczające zdolności lub środki do redukowania potencjalnych, negatywnych konsekwencji ryzyka.
Zagrożenia (ryzyka) – zdarzenia fizyczne, zjawiska lub działalność ludzka, które mogą
spowodować utratę życia lub poważne obrażenia ciała, straty dóbr materialnych, szkody
społeczne i ekonomiczne oraz degradację środowiska naturalnego; zagrożenia te mogą
obejmować warunki ukryte, które mogą ujawnić się w przyszłości i mają różne przyczyny:
naturalne (geologiczne, hydro-meteorologiczne, biologiczne) lub spowodowane działaniami ludzi (skażenie środowiska, ryzyka technologiczne).
185
Zarządzania kryzysowe – działalność organów administracji publicznej, będąca elementem kierowania bezpieczeństwem narodowym, która polega na zapobieganiu sytuacjom
kryzysowym, przygotowaniu do przejmowania nad nimi kontroli w drodze zaplanowanych działań, reagowaniu w przypadku wystąpienia sytuacji kryzysowych, usuwaniu ich
skutków oraz odtwarzaniu zasobów i infrastruktury krytycznej.
Zespół stresu pourazowego (post-traumatic stress disorder) – zespół zachowań, które
można zauważyć u osób, które uczestniczyły w zdarzeniu łączącym się ze śmiercią lub
zagrożeniem życia wywołującym intensywny lęk i poczucie bezradności.
Zespoły zarządzania kryzysowego – organy doradcze w systemie zarządzania kryzysowego, w skład których wchodzą osoby zatrudnione w urzędzie podlegającym osobie zarządzającej tym zespołem (czyli urzędu wojewódzkiego, starostwa powiatowego
oraz urzędu gminy), jednostek organizacyjnych, jednostek pomocniczych, pracownicy
jednostek zespolonych służb inspekcji i straży, przedstawiciele społecznych organizacji
ratowniczych.
Bibliografia
7. BIBLIOGRAFIA
Książki
Badura-Madej W., Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Wydawnictwo Uniwersytetu
Śląskiego, Katowice 1996.
Baturo W. (red.), Katastrofy i zagrożenia we współczesnym świecie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2008.
Blaikie P., Cannon T., Davis I., Wisner B., At Risk: Natural Hazards, People’s Vulnerability and Disasters,
Londyn Routledge, 2004.
Bragin M., Człowiek w podejściu ekologii społecznej, Clinical Social Work in Situations of Diaster and
Terrorism, Sage Publications, 2011.
Bugnion F., The International Committee of the Red Cross and the protection of war victims, ICRC &
Macmillan, Geneva 2003.
Burton I., Kates R., White G., The Environment as a Hazard, The Guilford Press, New York-London
1993.
Caplan G., Principles of preventive psychiatry, Basic Books, New York 1964.
187
Clark M., Charakterystyka zachowania się w kryzysie, NATO, Bruksela 1995.
Delorenzi S., Contending with the impasse in international humanitarian action: ICRC policy since the
end of the Cold War, ICRC, Geneva 1999.
Dodziuk A., Żal po stracie czyli o przeżywaniu żałoby, Wyd. PWN, Warszawa 2007.
De Wolfe D. J., Field Manual for Mental Health Human Services Workers in Major Disasters,
Center for Mental Health Services, Substance Abuse and Mental Health Services Administration,
dostępny na stronie: http://www.samhsa.gov/dtac/FederalResource/Response/3-Field_Manual_
MH_Workers.pdf.
Echterling L.G., Hidden Wounds, Hidden Healing of Disaster/ Ukryte rany, ukryte uzdrawianie po
katastrofie/, The Virginia Disaster Stress Intervention Site, 1997.
Gilliland B.E. i James R.K., Crisis intervention strategies, Cengage Learning, 1993.
Greenstone L.J., Levinton S.C., Interwencja kryzysowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 2005.
Grocki R., Zarządzanie kryzysowe – dobre praktyki, Difin, Warszawa 2011.
Hajduk-Nijakowska J., Żywioł i kultura, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005.
Hryniewicka A., Podstawy ewaluacji w pomocy społecznej, ROPS Kraków, Kraków 2010.
Kaniasty K., Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Psychospołeczne konsekwencje polskiej powodzi 1997 roku, GWP, Gdańsk 2003.
188
Bibliografia
Kiciński K., Sytuacja zagrożenia a sądy moralne, [w:] Społeczeństwo polskie przed kryzysem
w świetle badań socjologicznych z lat 1977-1979, J. Koralewicz (red.), PWN, Warszawa 1987.
Konflikty współczesnego świata, opracowanie zbiorowe, PWN, Warszawa 2008.
Kowalik S., Rozwiazywanie problemów społecznych w zbiorowościach zorganizowanych i spontanicznych, [w:] Psychologiczny kontekst problemów społecznych, H. Sęk, S. Kowalik (red.), Poznań
1999.
Kubacka-Jasiecka D., Mudyń K. (red.), Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe ujęcia
i możliwości, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2008.
Kubacka-Jasiecka D., Lipowska-Teutsch A. (red.), Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, Wydawnictwo ALL, Kraków 1997.
Ladak D., Pilch T., Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Żak,
Warszawa 1999.
Lipczyński A., Psychologiczna interwencja w sytuacjach kryzysowych, Centrum Doradztwa i Edukacji
Difin, Warszawa 2007.
Ogińska-Bulik N., Pozytywne skutki wydarzeń traumatycznych czyli kiedy łzy zamieniają się w perły,
Difin, Warszawa 2013.
Pelling M. (red.), Reducing Disaster Risk, A Challenge for Development, United Development Nation
Programme, Bureau for Crisis Prevention and Recovery, New York 2004.
Popiołek K. (red.), Człowiek w sytuacji zagrożenia: kryzysy, katastrofy, kataklizmy, Stowarzyszenie
Psychologia i Architektura, Poznań 2001.
189
Proudlock K., Ramalingam B., Sandison P., Improving humanitarian impact assessment: bridging
theory and practice, [w:] ALNAP Review of Humanitarian Action, ALNAP, 2009.
Sędek G., Jak ludzie radzą sobie z sytuacjami, na które nie ma rady?, [w:] M. Kofa, T. Szustrowa (red.),
Złudzenia, które pozwalają żyć. Szkice z psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1991.
Quarantelli E. L. (red.), What is a Disaster? Perspectives on the Question, Routledge, New York 1998.
Żuber M., Bajor S., Repetytorium – Zarządzanie kryzysowe, Dolnośląska Wyższa Szkoła Służb
Publicznych ASESOR, Wrocław 2010.
Raporty i opracowania
Beck M.W. et al., World Risk Report 2012, Bündnis Entwicklung Hilft, 2013, dostępny na stronie
http://www.ehs.unu.edu/file/get/10487.pdf.
Czech J., Zarządzanie Kryzysowe – wybrane problemy gminnego zarządzania kryzysowego
w czasie powodzi i usuwania skutków, Chorzów, 2011/2012, praca dyplomowa dostępna: http://
www.gorzyce.itl.pl/dokument/praca_dyplomowa_Czech.pdf, [16.03.2014].
Dilley M. et al., Natural Disaster Hotspots: A Global Risk Analysis, Synthesis Report, International Bank
for Reconstruction and Development/The World Bank and Columbia University, 2005, dostępny na
stronie Center for International Earth Science Information Network (CIESIN), Columbia University,
http://sedac.ciesin.columbia.edu/hazards/hotspots/synthesisreport.pdf, [05.12.2009].
Guha-Sapir D., Hoyois P., Below R., Annual Disaster Statistical Review 2012:The Numbers and Trends,
CRED, Brussels 2013.
Pikunas W., Psycholog na miejscu katastrofy – pomoc psychologiczna ofiarom powodzi, Referat
na Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychologicznego – Lublin 2002, dostępny na stronie: www.psycholog-krakow.pl/prace/3.rtf [20.03.2014].
190
Bibliografia
„Pomoc humanitarna i ochrona ludności”, dostępny na stronie: http://europa.eu/pol/pdf/flipbook/
pl/humanitarian-aid_pl.pdf. [20.03.2014].
„Psychologia klęsk żywiołowych” [w:] Lokalny plan ograniczania skutków powodzi i profilaktyki powodziowej (wersja robocza), Ośrodek dyspozycyjno-informacyjny Miejskiego Komitetu
Przeciwpowodziowego w Krakowie przy Zespole Zarządzania Kryzysowego i Ochrony Ludności
Urzędu Miasta Krakowa, projekt Banku Światowego, 2000.
OCHA Orientation Handbook on Complex Emergencies. Office for the Coordination of Humanitarian
Affairs, August 1999, dostępna na stronie OCHA: http://www.reliefweb.int/library/documents/
ocha__orientation__handbook_on__.htm, [30.09.2008].
Scheuren J.-M. et al., 2008, Annual Disaster Statistical Review: The Numbers and Trends 2007, Center
for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED), Melin: Jacoffset Printers.
UN/ISDR & UN/OCHA, 2008. Disaster Preparedness for Effective Response Guidance and Indicator
Package for Implementing Priority Five of the Hyogo Framework. United Nations Secretariat of
the International Strategy for Disaster Reduction (UN/ISDR) and the United Nations Office for
Coordination of Humanitarian Affairs (UN/OCHA), Geneva 2008, dostępny na stronie IASC: http://
www.humanitarianinfo.org/iasc/pageloader.aspx?page=content-products-default, [29.10.2009].
WFP Annual Raport 2007, dostępny na stronie WFP: http://www.wfp.org/policies/Annual_
Reports/ index.asp?section=6&sub_section=3, [02.02.2010].
„Zagrożenia okresowe występujące w Polsce. Aktualizacja”, Rządowe Centrum Bezpieczeństwa,
Warszawa 2013.
191
Artykuły w czasopismach
Badura-Madej W., Leoniak E., Po powodzi. Zasady pomocy psychologicznej dla dzieci w kryzysie.
Informacje dla nauczycieli, opiekunów i pedagogów, „Nowiny Psychologiczne”, 1997, nr 3.
Człowiek jest mocny, Rozmowa z Katarzyną Komorowską, „Dziennik Polski”, 28 maja 2010.
Czerkawska M., Człowiek w sytuacji kryzysowej (na przykładzie klęski powodzi), „Praca Socjalna”, nr
2/2002.
McEachran R., Aid workers and post-traumatic stress disorder, “The Guardian”, dostępny na stronie
http://www.theguardian.com/global-development-professionals-network/2014/mar/03/posttraumantic-stress-disorder-aid-workers, [21.03.2014].
Mittchell J.T., Everly G.S., Critical Incident Stress Debriefing (CISD) and the Prevention of Work-Related
Traumatic Stress among High Risk Occupational Groups, “Psychotraumatology”, 1995.
Miller J., Critical Incident Debriefing and Social Work: Expanding the Frame. “Journal of Social Service
Research” 30(2): 2003.
Olech A., Kaźmierczak T., Funkcjonowanie pomocy społecznej w warunkach klęski żywiołowej –
ośrodki pomocy społecznej wobec powodzi `97, „Praca Socjalna” 2/2004.
Padgett D. K., Social Work Research on Disasters in the Aftermath of the September 11 Tragedy:
Reflections from New York City. “Social Work Research” 26(3): 2002.
Rogge M. E., The Future is Now: Social Work, Disaster Management, and Traumatic Stress in the 21st
Century, “Journal of Social Service Research” 30(2): 2003.
192
Bibliografia
Soliman H. H., Rogge M. E., Ethical Considerations in Disaster Services: A Social Work Perspective.
“Electronic Journal of Social Work” 1(1): 2002.
Zakour M. J., Harrell E. B., Access to Disaster Services: Social Work Interventions for Vulnerable
Populations. “Journal of Social Service Research” 30(2): 2003.
Zawadzki B., Strelau J., Zaburzenia pourazowe jako następstwo kataklizmu, „Nauka” 2/2008.
Akty prawne
Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym, Dz. U. nr 89, poz. 590, z późn. zm.
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz. U. nr 115, poz. 728.
Ustawa z dnia 16 września 2011 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi, Dz. U. nr 234, poz. 1385.
Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, Dz. U. nr 69,
poz. 415, z późn. zm.
Ustawa z 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej, Dz. U. nr 62, poz. 558, z późn. zm.
Uchwała Nr 87/2010 Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r.
193

NOTATKI
195
196

197
198

199
200

201
202

O projekcie
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich jest realizatorem projektu systemowego pt.: „Szkolenia e-learningowe z nowatorskich metod pracy socjalnej i publikacja specjalistycznej literatury z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej”,
który jest realizowany w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej
POKL, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego.
Celem ogólnym projektu jest przybliżenie oraz poszerzenie wiedzy wśród pracowników instytucji pomocy
i integracji społecznej z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej.
Projekt zakłada opracowanie oraz przetłumaczenie specjalistycznej literatury dotyczącej pomocy i integracji
społecznej, w tym w szczególności nowatorskich technik i metod pracy socjalnej, jak również przygotowanie
oraz realizację szkolenia e-learningowego z nowatorskich metod i technik pracy socjalnej z osobami korzystającymi ze świadczeń pomocy społecznej.
Projekt skierowany jest do pracowników Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej do których należą w szczególności: regionalne ośrodki polityki społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki pomocy społecznej, domy pomocy społecznej, placówki specjalistycznego poradnictwa w tym rodzinnego, ośrodki wsparcia,
ośrodki interwencji kryzysowej, centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej.
Założeniem projektu było wydanie serii publikacji - literatury specjalistycznej z zakresu polityki społecznej i pracy socjalnej, w tym nowatorskich metod i technik pracy socjalnej.
Centrum RZL wyraża nadzieję, że lektura 20 publikacji książkowych oraz 10 dotychczas niewydanych w Polsce
tłumaczeń angielskojęzycznych zagranicznych publikacji książkowych spotka się z dużym zainteresowaniem
pracowników socjalnych. Możliwość wykorzystania w codziennej pracy wiedzy merytorycznej o różnorodnej tematyce,
a także umiejętności organizacyjnych prezentowanych w wydanej serii publikacji przyczyni się do podniesienia
jakości działań w bezpośrednim kontakcie i pracy z klientami, a tym samym korzystnie wpłynie na podniesienie
jakości funkcjonowania Instytucji Pomocy i Integracji Społecznej a tym samym na postrzeganie w społeczeństwie
zarówno samych Instytucji, jak i ich pracowników.
Wydawca:
Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
Aleje Jerozolimskie 65/79, 00-697 Warszawa
Tel.: 22 237 00 00 | Fax: 22 237 00 99 | e-mail: [email protected] | www.crzl.gov.pl
ISBN 978-83-7951-301-7 (seria)
978-83-7951-302-4 (1)
Publikacja bezpłatna
Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
203

Pomoc społeczna w obliczu katastrof i kryzysów złożonych

Transkrypt

Podobne dokumenty

Co to jest powódź?