• Grupa rówieśnicza jako grupa odniesienia Jednostka ludzka w

• Grupa rówieśnicza jako grupa odniesienia
Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to
małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub
kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa. Pojęcie grupy
definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny,
inni bardziej szczegółowo. Zdaniem J. Szczepańskiego „grupa społeczna jest pewną ilością
osób powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne
wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”.1
Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania
człowieka bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się w małe grupy dla wspólnej
zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie
wpływ grupy rówieśniczej na jej członków. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych
grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych
zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć,
w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji.
Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie
równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna,
stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem i, jak
podkreśla J. Szczepański, „grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce
i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”2. W
całokształcie oddziaływań wychowawczych na osobę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną
funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy,
reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić. Dzięki silnej motywacji
uczestnictwo w grupie rówieśniczej - w zależności od pełnionej tam roli - wzmacnia poczucie
własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji
zachodzącej dzięki przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że
włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie
zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z
obowiązującymi w grupie normami i sankcjami.
Miarą przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej jest stopień popularności i
uznania, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w zespole. Klasę szkolną uważamy
od początku jej powstania za potencjalną grupę społeczną. Mimo przypadkowego doboru
1
2
Szczepański Jan: Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1966,s.136
Szczepański J.:op.cit s.161
uczniów klasa nie przypomina w niczym tłumu czy innego luźnego zbiorowiska osób: składa
się z dzieci w tym samym wieku, znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju
fizycznego i psychicznego i zebranych do realizacji tego samego celu, co umożliwia szybką
integrację izolowanych od siebie początkowo jednostek w coraz bardziej zwartą grupę o
wspólnych upodobaniach, zainteresowaniach i rodzajach aktywności. Wewnętrzna struktura
tej grupy kształtuje się stopniowo, gdyż powiązania społeczne między uczniami, pozycje i
ranga poszczególnych członków grupy, jak również przepisy i normy współżycia rozwijają
się w ciągu dłuższego czasu. Przy charakterystyce klasy szkolnej można oprócz ogólnego
pojęcia grupy społecznej zastosować podział na grupy formalne i nieformalne. Granice
między tymi grupami są płynne, lecz zasadniczy kierunek rozwoju społecznej kultury klasy
szkolnej polega na tym, że stopniowo następuje rozbudowa związków nieformalnych w
obrębie grupy formalnej, jaką początkowo stanowi klasa. Korzystna z wychowawczego
punktu widzenia jest taka sytuacja, w której zespoły uczniów tworzą się na zasadzie
dobrowolnej przynależności ich członków, ale równocześnie organizują się dla wspólnej
nauki i pracy. Stosunki społeczne można określić jako unormowane określonymi rolami i
wzorcami społecznymi wzajemne postawy osobników, wytworzone w wyniku świadomego,
bezpośredniego, trwalszego oddziaływania na siebie.
Układ stosunków i zależności między uczniami w klasie związany jest także z rolami
społecznymi dzieci, ich pozycją, popularnością, rangą w hierarchii społecznej uczniów. Układ
ten można charakteryzować ponadto w wymiarach takich relacji międzyosobowych, jak
dominowanie i podporządkowanie, rywalizacja i współpraca, akceptacja i odrzucanie, itp.
Stosunki te i wiążące się z nimi pozycje uczniów w klasie są niezmiernie złożone.
Szczególnie przydatna do określenia pozycji ucznia w klasie jest opracowana przez Marka
Pilkiewicza Socjometryczna Skala Akceptacji3, która pozwala na przypisanie każdemu
uczniowi w zespole określonej pozycji osoby: akceptowanej, akceptowanej przeciętnie,
polaryzującej akceptację, izolowanej, odrzuconej. Uczniowie należący do dwóch pierwszych
grup wywołują u swoich kolegów postawę pozytywną, co sprzyja ich identyfikacji z grupą i
czynnemu włączaniu się w życie klasy. Uczniowie z grupy trzeciej znajdują się w pozycji
konfliktowej i cieszą się sympatią części kolegów, pozostali jednak ustosunkowują się do
nich negatywnie. Uczniów izolowanych koledzy traktują obojętnie, odrzucani zaś - to ci,
którzy budzą postawę negatywną w otoczeniu, co utrudnia zdecydowanie proces ich
socjalizacji i współdziałanie z kolegami. Dziecko popularne samo inicjuje wiele kontaktów
3
Pilkiewicz Marek:Techniki socjometryczne.Wprowadzenie do badań, w (red) Wołoszynowa L: Materiały do
nauczania psychologii,Seria III,t.2 Metody badań psychologicznych,PWN, Warszawa 1973,s.213-231.
społecznych. Jednocześnie wiele koleżanek czy kolegów zabiega o to, aby bawić się właśnie z
dzieckiem lubianym. Tak więc zakres interakcji społecznych, w jakie wchodzi „gwiazda”, jest
znacznie większy, niż dla pozostałych członków grupy. Dzieci mniej popularne nawiązują
mniejszą ilość kontaktów, co nie oznacza ich izolacji od grupy. W najgorszej sytuacji
znajdują się więc dzieci odrzucone przez rówieśników, a w takim właśnie położeniu jest
bohaterka mojej pracy Karolina.
Mówiąc o grupach rówieśniczych, nie sposób nie zauważyć jak istotną rolę odgrywają
one w rozwoju adolescenta. Według Floriana Znanieckiego „grupy rówieśnicze pełnią
dwojaką funkcję: młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu
otoczenia dorosłych, przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga
cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem
dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy
rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży,
wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego”.4 Oerter i
Montada podają z kolei siedem podstawowych funkcji grupy rówieśniczej5. Są to: funkcja
zastępowania rodziny (w grupie dorastający czuje się bezpiecznie i ma określony status),
funkcja stabilizacji osobowości (w okresie gwałtownych przemian grupa wpływa
stabilizująco na osobowość jej członków), wzbudzanie poczucia własnej wartości (przyjęcie
do grupy rówieśniczej staje się źródłem poczucia własnej wartości), określania standardów
zachowania (w grupie kształtują się nowe odniesienia i powstają nowe formy zachowań, co
przygotowuje do funkcjonowania w szerokim społeczeństwie), zapewnienia bezpieczeństwa
wynikającego z liczebności (grupa w pewnym stopniu chroni przed przymusem ze strony
dorosłych- argument” skoro innym wolno, to czemu mnie nie?”), rozwijanie społecznych
kompetencji, przyjęcie wzorów i ich naśladowanie.
Irmina Sosnowska
Pedagog-terapeuta
Zespół Poradni Psychologiczno- Pedagogicznych
Powiatu Warszawskiego- Zachodniego
4
5
Znaniecki Florian: Socjologia wychowania, PWN, Warszawa 2001,s. 84-86.
Turner J.S.,Helms D.B.: Rozwój człowieka, rozdział 6.