nowe media Edytowanie tożsamości. Tożsamość

nowe media
materiały dydaktyczne
dla nauczycieli
Edytowanie tożsamości.
Tożsamość “offline” i “online”
autor: Wiktor Figiel
Materiał do realizacji na lekcji
języka polskiego.
Projekt NOWE MEDIA powstał
we współpracy z Narodowym Instytutem
Audiowizualnym.
www.nhef.pl
Edytowanie tożsamości
Informacje o temacie
Aby uporządkować złożoną tematykę tożsamości, proponuję pogrupować ją na trzy działy:
filozoficzny, społeczny (psychologiczny) i internetowy. W filozofii pojęcie tożsamości osobowej
odnosi się do niepowtarzalnej jedności/identyczności osoby w czasie. Innymi słowy chodzi
o okoliczności, dzięki którym osoba jest identyczna z samą sobą w określonej ramie czasowej.
Sytuacja staje się jednak problematyczna, gdy zaczynamy pytać o podstawy naszej świadomości,
o źródło samoświadomości. Czy stanowią je treści naszych myśli lub przekonań? Taki argument
trudno uzasadnić: w jaki sposób utrzymać koncepcję tożsamości w sytuacji, gdy uświadamiamy
sobie błędność naszych wcześniejszych przekonań lub gdy „stają się” one passé i je odrzucamy?
Co zatem stanowi dla jednostek podstawę w trwaniu od jednego momentu do drugiego lub, innymi
słowy, co dla człowieka jest podstawą, aby istnieć jako ta sama jednostka w różnych momentach?
Pytanie dotyczące tożsamości osobowej wskazało warunki, dzięki którym osoba zachowuje poczucie
jedności i ciągłości w czasie, określane jako ciągłość osobowa.
W psychologii (wychodzącej od filozoficznego założenia o dualizmie duszy/umysłu i ciała), ciągłość
osobowa, określana także jako osobowa trwałość, jest nieprzerwanym byciem ‘tym samym’ na
przestrzeni czasu, w oparciu o kontakty z bliskimi nam osobami. Ciągłość osobowa jest istotnym
elementem tożsamości – to proces zapewniający ciągłość jakości umysłu na przestrzeni czasu,
w odniesieniu do takich kategorii jak samoświadomość, wrażliwość, rozumowanie oraz możliwość
postrzegania relacji pomiędzy sobą samym a środowiskiem. Ciągłość osobowa jest właściwością
ciągłego – połączonego okresu czasu i jest ściśle związana z ciałem osoby, z istnieniem fizycznym.
Asocjacjonizm, tj. metoda mówiąca o sposobie łączenia się idei w umyśle, tłumaczy możliwość
wzajemnego połączenia wielu zdarzeń lub postrzeżeń, formując w ten sposób umiejętność uczenia
się. Połączenia mogą wynikać z sąsiedztwa, podobieństwa lub kontrastu (przeciwieństwa). Poprzez
sąsiedztwo, osoba może powiązać zdarzenia lub idee, które są powtarzalne. Część takich zdarzeń
formuje pamięć autobiograficzną, w której każda osoba jest reprezentacją ogólnych lub konkretnych
zdarzeń i faktów z życia prywatnego.
Ujmując problem egzystencjalnie, pytania o tożsamość, a więc „Kim jestem?”, „Dokąd zmierzam?”
znane były już myślicielom starożytnym. Wydaje się jednak, że dziś nie tylko coraz trudnej na nie
odpowiedzieć, ale też coraz rzadziej te pytania są stawiane. Mamy bowiem dostęp do wielu
gotowych scenariuszy, przepisów na udane życie, często są one agresywnie reklamowane i trudno
nam wybić się z własną koncepcją siebie. Brak tych odpowiedzi nabiera na znaczeniu zwłaszcza
w momentach kryzysowych, kiedy zewnętrzne schematy okazują się nieużyteczne, a role, w których
występujemy, nagle zupełnie do nas nie pasują. Aby być gotowym na ewentualne sytuacje „kryzysu
tożsamości”, co wpisane jest przecież w rozwój osobowy (chociażby tzw. trudny okres dojrzewania)
warto rozpoznać elementy naszej tożsamości: społecznej, osobistej i stosunkowo nowej – cyfrowej
oraz mieć świadomość, w jaki sposób te tożsamości możemy tworzyć, jak się w nas kształtują,
zmieniają i oddziałują na siebie.
W naukach społecznych tożsamość jest pojęciem wieloznacznym (w odróżnieniu choćby od jasno
zdefiniowanej tożsamości matematycznej). Można ją ujmować zarówno w sposób obiektywny, jak
subiektywny:
• obiektywne ujęcie kładzie nacisk na role, pozycje, stosunki społeczne łączące jednostkę
z grupami społecznymi;
• tożsamość w ujęciu subiektywnym łączy się z poczuciem tożsamości oraz jej samoświadomością,
gdzie ważne są treści wewnętrzne jednostki, takie jak rozwiązywanie konfliktów czy realizacja
zadań sobie postawionych. Cechy te są charakterystyczne dla tożsamości osobistej, ściśle
powiązanej z tożsamością społeczną.
2
Edytowanie tożsamości
Szukając definicji, tożsamość – z punktu widzenia psychologii – to w najszerszym znaczeniu wizja
własnej osoby, którą posiada każdy człowiek. Wizja odnosząca się do właściwości wyglądu, psychiki
i zachowania się, w odniesieniu do ich odrębności i niepowtarzalności u innych ludzi. Od czasów
teorii wybitnego psychologa Erika H. Eriksona, pojęcie tożsamości łączone jest z dwoma,
najważniejszymi dla człowieka, typami relacji: stosunkiem do siebie samego i stosunkiem do innych
ludzi. Pierwszy jest typem związku, jaki łączy podmiot z nim samym – z jego własną psychofizyczną
i moralną kondycją. Drugi typ związku opiera się na mniej lub bardziej świadomych postawach
wobec konkretnych wartości, których nosicielem jest zarówno sam podmiot, jak i inni ludzie czy
kultura.
Bycie tym samym człowiekiem (tą samą osobą), bycie sobą, bycie tym za kogo się podajemy to
inaczej tożsamość osobista. Tożsamość to więcej niż identyczność, jednakowość – przykładowo
dwóch braci, jednojajowych bliźniaków, będzie się różnić pod względem tożsamości. Tożsamość
osobista to zbiór cech tworzących unikalną sieć – unikalny wzór, określający nas samych. Zaliczamy
do nich cechy psychologiczne, cechy fizyczne, zainteresowania intelektualne, sposób odnoszenia
się do innych, upodobania. Tożsamość określają również informacje, dane, które człowiek podaje
na swój temat, np. imię i nazwisko. Dokument tożsamości, wydawany obywatelowi przez władze
państwa, zawiera materialnie utrwalone dane identyfikacyjne osoby: fotografia, dane personalne,
dane biometryczne, a także dane związane z państwem (nazwa, unikalny numer dokumentu, organ
wydający, data wydania). Problematycznym jest jednak sposób istnienia tożsamości cyfrowych – jaki
mają status, jeśli możemy je dowolnie kształtować?
Tożsamość społeczną identyfikują terminy określające przynależność do grup społecznych, między
innymi płeć, wiek, narodowość, afiliacja polityczna, religia. Tożsamość społeczna to proces
identyfikacji społecznej, który oznacza definiowanie siebie i innych poprzez różne kategorie
społeczne. Jak już zostało wspomniane, tożsamość osobista i tożsamość społeczna są współzależne.
Nierzadko wszak zdarza się, że jednostki należące do danej grupy społecznej przypisują sobie
cechy charakteryzujące tę zbiorowość czy grupę i odwrotnie. Tożsamość społeczna ujmowana jest
najczęściej w kategoriach psychologicznych, socjologicznych i kulturowych. Jest to tożsamość
jednostki, grupy społecznej lub zbiorowości, dzięki której i poprzez którą umiejscawia ona samą
siebie w określonym obszarze rzeczywistości społecznej bądź też sama jest osadzana w tej
rzeczywistości przez zewnętrznego obserwatora (inną jednostkę bądź grupę).
Wróćmy raz jeszcze do tożsamości osobistej. W sytuacji, gdy ‘uzasadnieniem’ tożsamości jest nasze
imię i nazwisko, oficjalny dokument wydany przez władze kraju, sprawa wydaje się dość prosta
(pomijając wypadki podrabiania tożsamości – wykonanie duplikatu dowodu osobistego wymaga
nieco wysiłku). Sprawa komplikuje się, gdy poszukujemy takiego uzasadnienia w Internecie,
w przestrzeni cyfrowej. Okazuje się, że tożsamość to nie tylko imię i nazwisko czy numer PESEL. Na
tożsamość ‘analogową’, składają się nasze cechy (np: “mężczyzna średniego wzrostu”) oraz, co w tym
kontekście szczególnie istotne, zachowania (możemy określić czyjąś tożsamość poprzez odwołanie
się do konkretnej sytuacji, np. mówiąc: “to ten chłopak, który wyszedł wczoraj jako pierwszy” – dla
pewnej grupy osób, będzie to wystarczająca informacja, by kogoś zidentyfikować).
Nowe wymiary relacji społecznych przynoszą nowe określenia językowe. Nas interesować będzie
przede wszystkim koncepcja „tożsamości cyfrowej”, zwanej tożsamością „online” w odróżnieniu od
nie-cyfrowej „offline” (ten podział jest rzecz jasna umowny). Mówiąc metaforycznie „tożsamość
cyfrowa” to „tożsamość tradycyjna/ analogowa” doświadczająca przygód w Internecie, wchodząca
z nim w interakcję. Internet nie tylko multiplikuje tożsamości (internetowa wielość tożsamości nie
jest już niczym nowym), ale nadaje im nowy wymiar, co dla nas jest szczególnie ważne.
3
Edytowanie tożsamości
Odwołując się do przykładu z rzeczywistości, tożsamość cyfrową określać może np. stwierdzenie
„ten, który prowadzi blog pod adresem xyz.pl”. To proste stwierdzenie nie będzie jednak prawdziwe,
gdy ktoś przejmie tę domenę. Nie będzie też prawdziwe, gdy ja je wygłaszam. Jak to zweryfikować?
Można powiedzieć: „mam już 200 pozytywnych komentarzy na Allegro”. Jak to sprawdzić? Co ten
fakt mówi nam o tożsamości danego człowieka (użytkownika)? Kto ten fakt stwierdza? Jaka jest jego
wiarygodność? Okazuje się zatem, że tożsamość, tym bardziej cyfrowa, nie jest łatwa do określenia,
sprecyzowania.
Gwałtowny rozwój globalnej sieci dał nam gigantyczne możliwości komunikacji ze znajomymi, zdobywania, tworzenia wiedzy i wyrażania siebie. Jednakże wszystkie te procesy mogą rodzić problemy
i pytania, które wypada rozważyć. Podczas zakładania setnego konta w n-tym serwisie albo
rejestracji profilu na n-tym forum dyskusyjnym stajemy przed dylematem, który określiłbym
jako „login/hasło”. Zastanawiamy się, jak się nazwać, zabezpieczyć hasłem, a później zapamiętać
te wszystkie dane: nazwy użytkownika, hasła, identyfikatory. Nie wspomniałem jeszcze kontach e-mail (coraz częściej używa się co najmniej dwóch), komunikatorach, kontach w serwisach
społecznościowych, uczniowie za kilka lat dodadzą do tego zestawu konta bankowe, operatorów
sieci komórkowych itd. Szybko dochodzimy do wniosku, że tożsamość internauty na pewno nie przypomina wyraźnego odbicie w lustrze.
Zaznaczmy, iż problem z tożsamością sieciową nie pojawia się z dnia na dzień. Gdy zaczynamy
korzystać z Internetu, najpierw wyrabiamy w sobie nawyk ciągłego podawania loginów i haseł do
różnych stron. Proces pojawiania się ‘problemu’ rozwija się najczęściej w ten sposób:
• zaczynamy zapominać hasła;
• aby ułatwić sobie ich zapamiętywanie, stosujemy jedno hasło na wielu serwisach;
• ciągłe wypełnianie formularzy rejestracyjnych i podawanie danych o sobie (z których część nie
wydaje się potrzebna) staje się nużące;
• ciągle, dla „świętego spokoju” ‘odhaczamy’ tajemniczy kwadracik „przetwarzania danych”, nie
wiedząc (komu chce się to czytać?), co się za tym w rzeczywistości kryje;
• wreszcie wpisujemy w wyszukiwarkę Google nasze imię i nazwisko czy też nick. Wtedy otrzymujemy efekt, ślady naszych działań w Internecie. To, co widzimy, niekoniecznie pokrywa się z tym,
co chcemy zobaczyć. Nasza tożsamość wymyka się powoli spod kontroli, często też bez naszego
udziału.
Spójrzmy jeszcze na metody uwierzytelniania użytkownika. Najczęściej stosowane jest rozwiązanie
tradycyjne, czyli wspomniana para login/hasło. Można też znaleźć tzw. tokeny, CAPTCHA (Completely Automated Public Turing test to tell Computers and Humans Apart) – rodzaj techniki stosowanej jako zabezpieczenie na stronach www, jej celem jest dopuszczenie do przesłania danych
wypełnionych tylko przez człowieka (chodzi o te niewyraźne słowa, które należy wpisać w okienko),
inne hasła jednorazowe czy hasła SMS. Wspomniałem, że większość osób używa tego samego hasła
na wielu stronach. Rozdaje tym samym, w bardzo łatwy sposób, swoją tożsamość (pozwalającą na
dostęp do wielu używanych serwisów). Administratorzy prowadzący serwisy internetowe przyznają,
że w sytuacji, gdy loginem jest adres e-mail, 50-70% osób podaje hasło, które jest tożsame z hasłem
do ich serwera pocztowego.
Młody człowiek stoi przed podwójnym problemem. Z jednej strony zderza się z gwałtownym nierzadko procesem formowania tożsamości, z drugiej znajduje się w sytuacji niezwykle łatwego jej kreowania – niestety często bezrefleksyjnego. Kluczową kwestią staje się zatem umiejętność połączenia
teorii z praktyką. Znajomość i rozumienie kategorii pojęciowych może okazać się pomocne w autoanalizie, autorefleksji. Świadomość tego procesu wspomaga doskonalenie praktyki umiejętnego
kontrolowania/modyfikowania siebie samych zarówno w świecie Internetu, jak i poza nim.
4
Edytowanie tożsamości
Scenariusz lekcji
Temat: Edytowanie tożsamości. Tożsamość “offline” i “online”.
Cele:
Po lekcji uczeń powinien:
• uświadamiać sobie wielowymiarowość własnej tożsamości oraz współodpowiedzialność za proces jej kształtowania
• odkryć czynniki/cechy tworzące tożsamość oraz sposoby ich używania, rozróżniając dzięki temu
np. tożsamości cyfrowe od rzeczywistych
• świadomie zarządzać swoją tożsamością w procesie jej konwertowania w obrębie środowiska
Internetu
• dyskutować o problemach związanych z tożsamością, rolami społecznymi, sposobami korzystania
z własnych cech tożsamościowych
• prowadzić dialog, aktywnie słuchać argumentów innych uczestników dyskusji, konstruować
wypowiedź dobierając odpowiednie argumenty
Metody i formy pracy:
•
•
•
•
indywidualna i grupowa praca online
praca w grupach
dyskusja
autoanaliza
Środki dydaktyczne:
• dowolne konto użytkownika (ucznia) serwisu internetowego
• kartki A4, flamastry, pisaki
• załączniki 1 i 2 do pracy w grupach
Czas trwania:
1 godzina lekcyjna
Przebieg lekcji 1:
1. Po wejściu do klasy nauczyciel prosi uczniów o uwagę. Nie zdradza tematu lekcji, omawia jedynie
ogólny przebieg lekcji – rodzaje ćwiczeń. Praca indywidualna/ dyskusja w grupie – w zależności od
możliwości technicznych; jeśli jesteśmy w sali informatycznej, zadaniem uczniów jest zalogowanie
się do jakiegokolwiek własnego konta, następnie odszukanie zakładki w stylu „Edytuj profil”. Jeśli nie
ma możliwości działania online, nauczyciel otwiera dyskusję, pytając, jakie elementy należy podać
i które z nich podlegają edycji na takim koncie.
2. Uczniowie zostają podzieleni na 3-osobowe zespoły i tworzą tabelę (Załącznik 1) wypełniając ją
plusami lub wypisując elementy we właściwym oknie. Po uzupełnieniu okna ‘online’ należy
odpowiednio wzbogacić okno ‘offline’.
5
Edytowanie tożsamości
Cecha/Element
Login
lub
Wiek
lub
itd.
Online/Internet
+
Login
+
Wiek
Offline
Dowód tożsamości
+
Wiek
3. Po wykonaniu pracy w grupach, nauczyciel uzupełnia ogólną tabelę klasową, narysowaną np. na
tablicy. Następnie nauczyciel moderuje omówienie tabeli.
Pytanie dla uczniów:
Jaki składnik Was samych tworzą wymienione elementy?
Odpowiedź „tożsamość” otwiera nauczycielowi możliwość krótkiego wyjaśnienia, że właśnie to
pojęcie jest tematem lekcji). Nauczyciel może wskazać, iż poprzez taki układ tabeli uczniowie otrzymali pierwszy podział ‘tożsamości’.
4. Temat rozmowy przenosi się z elementów z tabeli na pojęcie tożsamości.
Posługując się elementami z tabeli uczniowie starają się odpowiedzieć na pytania:
Co oznacza pojęcie tożsamość?
Ważne, by w trakcie dyskusji doszło do rozróżnienia poziomów tożsamości osobowej (subiektywnej)
i społecznej (intersubiektywnej).
Jaka może być tożsamość?
Uczeń ma wskazać jak największą ilość tożsamości, tworząc pole semantyczne tego pojęcia.
Nauczyciel zwraca uwagę na kształt wypowiedzi. Każde z pojęć powinno być uzasadnione wskazaniem i opisem elementów, które je tworzą.
Przykłady:
•
•
•
•
•
•
•
tożsamość (jako problem naukowy - filozoficzny/psychologiczny etc.)
tożsamość społeczna
tożsamość kulturowa
tożsamość narodowa
tożsamość osobowa
tożsamość internetowa
tożsamość płciowa (gender/ płeć społeczno-kulturowa)
5. Praca indywidualna. Ćwiczenie „Wizualizacja tożsamości”.
Zadaniem uczniów jest próba organizacji swojej tożsamości. Wstępem do zadania jest próba
odpowiedzi na pytanie o metodę tej organizacji. W jaki sposób najlepiej pokazać zależność między
tożsamościami – obrazami siebie? Jaka metafora jest dla ucznia najbardziej adekwatna?
6
Edytowanie tożsamości
Nauczyciel może podać przykłady typu linearnie/zbiór/warstwy, aczkolwiek lepiej byłoby, gdyby
uczniowie doszli do rozwiązań sami, szukając także pomocy i rozwiązań w „nowych mediach”.
Owocne mogą okazać się niektóre rozwiązania ‘personalizacji’ treści w Internecie lub programach
użytkowych. Jaki sposób byłby najbardziej adekwatny? Czy na wzór „drzewka katalogowego”,
np. jedna tożsamość zawiera inne, mniej istotne, czy może na wzór tzw. „tag clouds” - „chmur
tagów”, obecnych np. na blogach, gdzie ważniejsze pojęcia i zagadnienia są wyróżnione większą
czcionką? A może wersja „warstwowa”, jak w programach graficznych?
6. Omówienie pomysłów. Zależnie od ilości czasu, nauczyciel wybiera różnorodne propozycje
i omawia je na forum klasy. Nauczyciel prosi najpierw autora pomysłu, by nie komentował swojej
pracy i prosi o uwagi pozostałych uczniów, podkreślając, że element estetyczny jest kwestią
drugorzędną, a przede wszystkim liczy się pomysł. Po kilku komentarzach prosi autora o sprecyzowanie swojej koncepcji i sposobu rozumienia tożsamości.
7. Podsumowanie lekcji. Nauczyciel przypomina pokrótce problematykę tematu. Zadaje uczniom
pytanie: czy w życiu faktycznie ‘edytujemy’ tożsamość tak łatwo jak w Internecie? Czy potrafimy
precyzyjnie „włączyć” daną tożsamość, tak jak profil w serwisie czy pulpit w telefonie? (Pytania te
zostaną także umieszczone na forum grupy).
Praca domowa:
Co robimy, by uzewnętrznić własną tożsamość, pokazać jakimi jesteśmy osobami, co się nam
podoba, w jaki sposób postrzegamy świat?
Świadome operowanie tymi elementami możemy metaforycznie określić modnym pojęciem
‘edytowania’.
Zadaniem domowym jest opracowanie tabeli, którą uczniowie mogą pobrać z zasobów
Google Docs i wypełnić w domu. Mogą także pracować wspólnie poprzez forum dyskusyjne
grupy, założonej na Google Groups (załącznik 2, linki). Końcowy efekt prac ma być indywidualny, każdy uczeń ma za zadanie przedstawienie swojej tabeli indywidualnie.
Powiązane artykuły na stronie NHEF:
• narzędzia do pracy zdalnej - Google Docs
• bezpieczeństwo w internecie - ogólne zasady
7
Edytowanie tożsamości
Załącznik 1: Tabela nr 1
Cecha/Element
Online/Internet
Offline
Załącznik 2: Tabela nr 2, linki do grupy dokumentów Google.
Grupa dyskusyjna, np. http://groups.google.com/group/nowe-media-filozofii-i-etyki?hl=pl
Tabela do zadania domowego: https://spreadsheets.google.com/spreadsheet/ccc?key=0ArIRo0yl3codG1ONzZIbGZqU3ZBQ1prbWRmUGh4YXc&hl=en_US
Tabela nr 2.
Wymień sposoby zabezpieczania i modyfikowania swoich tożsamości.
Tabela ma rozmiar umowny, można ją modyfikować – dodawać wiersze, etc.
Tożsamość/Tożsamość OFFLINE*
Tożsamość/Tożsamość ONLINE
* Chodzi o sytuacje z życia codziennego, kiedy Wasze działania nie angażują aktywności
w Internecie.
8