02 - THINK - Melnyk

PRAWO DO WYZNANIA
Roman Melnyk
Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie
Streszczenie
Niniejszy tekst jest poświęcony zagadnieniu praw religijnych, które odgrywają dużą rolę w życiu społeczeństw. Zawiera on opis historycznego rozwoju tych praw i aktów prawnych, które zapewniają wolność
wyznania. W historii pojawiło się wiele konfliktów na tle religijnym i istnieje wiele różnic pomiędzy prawami religijnymi w różnych krajach - dlatego temat ten jest tak ważny. Studium przypadku obejmuje
problemy wynikające ze zróżnicowania religijnego w społeczeństwie francuskim. Wskazane są także
amerykańskie próby unikania konfliktów na tle religijnym oraz obrona praw religijnych w Polsce i na
Ukrainie. Ponadto w tekście pojawia się odwołanie do roli Kościoła Katolickiego i papieża Jana Pawła II
w związku z wolnością wyznania.
Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii.
Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania,
indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez
uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.
Artykuł 10. Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2007/C 303/01)
Najważniejszym elementem kultury, który utożsamia nas z jakąś jest religia1. I to właśnie ona tworzy nasze „największe wspólne my” – katolicyzm stworzył cywilizacje zachodnią, islam – cywilizacje islamską.
W podstawach innych cywilizacji też znajduje się religia. Dlatego prawo do wyznania zajmuje bardzo
ważne miejsce wśród innych praw człowieka.
1
S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Izdatelstwo AST, 2003, s. 49.
www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (4) 2010, s. 18-21
Prawo do wyznania
Historia tego prawa sięga czasów starożytnych, kiedy Imperium Rzymskie przyjęło chrześcijaństwo. Tertullian w tych czasach napisał, że już nie nadają przywilejów Rzymianom, ponieważ nie kłaniają się Bogom Rzymu2. On sprzeciwiał się gorszej pomocy medycznej, opartej na jego przynależności do mniejszości religijnej. Inne osoby tego czasu podobnie do Tertulliana też głosiły wolność religijną.
Następnie prawo do religii wystąpiło na pierwszy plan w Średniowieczu, w XIII w. Tomasz z Akwinu wyraził swoje poglądy na wolność wyznania. Ale on mówił, że wolność ta musi być ograniczona, a tolerancja religijna jest niezbędna dlatego, że wymuszanie na ludziach chodzenia do Kościoła może osłabić jego
pozycję. Natomiast później nastąpił rozwój inkwizycji. Ograniczanie prawa do religii przedłużyło się
przez obawę niektórych ludzi przed wyniknięciem konfliktów w społeczeństwie multireligijnym, jak to
się na przykład stało się w Noc św. Bartłomieja, kiedy doszło do pogromu hugenotów.
Później John Locke głosił tolerancje religijną, ponieważ jego zdaniem była ona częścią prawdziwego
chrześcijaństwa, ale miała ona pewne granice – wykluczono z niej np. ateistów. Ten sam pogląd głosił
Wolter i inne wybitne osoby tego czasu3.
To wszystko stało się podstawą do tego, że prawo do wolności wyznania stało częścią europejskiego
systemu praw człowieka i zachodniej cywilizacji. Sprzyjało temu rozdzielenie władzy kościelnej od władzy państwowej. Dopóki w rękach Kościoła znajdowały się te 2 władze – sprzeciwiał się on tolerowaniu
prawa do wyznania. Grzegorz XVI w encyklice Mirari vos pisze: „Z tego to zatrutego źródła indyferentyzmu pochodzi owa fałszywa i absurdalna maksyma, albo raczej majaczenie, że wolność sumienia winna
być nadana i zagwarantowana każdemu. Błąd ten należy do najbardziej zaraźliwych, a drogę mu przeciera owa wolność wyrażania opinii, absolutna i bez ograniczeń, która, dla zniszczenia Kościoła i państwa, wszędzie się szerzy, a którą pewni ludzie, poprzez swoje zuchwalstwo, nie boją się przedstawiać
jako korzyść dla religii”4. Zostało to napisane w 1832 r., kiedy prawo do wolności zostało już zapisane
w Deklaracji praw człowieka i obywatela oraz konstytucji francuskiej z 1791r., której 10 art. głosił: „Nikt
nie może być niepokojony z powodu swoich przekonań, również religijnych, byle ich manifestowanie nie
zakłócało porządku publicznego, ustanowionego przez Ustawę”5. Nawet po restauracji monarchii we
Francji to prawo nie zostało zniesione przez króla, na co bardzo negatywnie zareagował papież.
Zmiana postawy Kościoła nastąpiła dopiero po II wojnie światowej, kiedy to zagroził mu zakaz propagowania ewangelii w niektórych państwach. Wielką rolę dla rozwoju swobody religii miał II Sobór Watykański, którego deklaracja głosi: „Chociaż w życiu Ludu Bożego, pielgrzymującego przez zmienne koleje
ludzkich dziejów, nieraz pojawiał się sposób postępowania nie dość zgodny z duchem ewangelicznym,
a nawet mu przeciwny, zawsze jednak trwała w Kościele nauka, że nikogo nie wolno przymuszać do wiary”6. Ta zmiana w postawie Kościoła jeszcze bardziej przyczyniła się do włączania wolności religijnej we
wszystkie dokumenty prawne dotyczące praw człowieka: Powszechna Deklaracji Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw obywatelskich i politycznych, Konwencja Praw Dziecka, Konwencja o ochronie
praw człowieka i podstawowych wolności7.
2
http://learningtogive.org/papers/paper26.html, z dnia 15.01.2009.
http://learningtogive.org/papers/paper26.html, z dnia 15.01.2009.
4
http://www.tradycja.koc.pl/wolnosc.html, z dnia 14.01.2009.
5
M. Sczaniecki, Wybór źródeł do historii państwa i prawa w dobie nowożytnej, Warszawa 1996, s. 138.
6
Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, DWR 12, „W drodze”, 2/2002.
7
http://wite.k.pl/kchb/wolnoscsumienia.html, z dnia 15.01.2009.
3
19
Prawo do wyznania
Różne państwa w różny sposób traktują prawo do wolności religijnej. Powstają konflikty między państwem a mniejszościami religijnymi, jak to się wydarzyło we Francji. Dla tego państwa bardzo wielką rolę odgrywa jego laickość. To same stosuje się do Turcji. ETS tak orzekł: „Zakaz noszenia muzułmańskich
chust w państwowych szkołach nie ogranicza swobody religii. By bronić [demokratycznych] wartości
i zasad, można ograniczać swobodę manifestowania religii”8.
We Francji zakaz noszenia chust wywołał wielki rezonans społeczny. Dla państwa francuskiego zagrożenie stanowią emigranci, których jest bardzo dużo, dlatego państwo stara się zasymilować tych ludzi, by
włączyli się w społeczeństwo. Zasadę ogólnego dobra postawiono wyżej niż prawo jednostki. Państwo
chce zmusić ludzi do postępowania niemoralnego z punktu widzenia ich religii. Przeciwko temu wystąpili liderzy wszystkich wielkich religii. Rada Kościołów Chrześcijańskich (kościół rzymsko-katolicki, protestancki i prawosławny) uznała, że ewentualny zakaz noszenia przez muzułmanki chust należy uznać jako
praktykę „dyskryminacji”. Zmianie tego prawa sprzeciwiają się przedstawiciele nie tylko muzułmanów,
ale również katolików, protestantów i wspólnoty żydowskiej. Ta praktyka upowszechniła się na niektóre
inne państwa, jak np. Niemcy, ale nie została przyjęta przez wszystkich – odrzucono ją w Parlamencie
Europejskim. Nie zgodziła się na to lewica. Sadzę, że to prawo nie powinno obowiązywać w Unii w ogóle, ale strach ma wielkie oczy, a te państwa bardzo się boją emigrantów.
Dość łatwe było rozwiązanie problemu w Stanach Zjednoczonych: religia stała się tam czymś, co odróżnia jednego od drugiego w życiu codziennym, natomiast wszyscy uważają się za Amerykanów. Nie
wprowadzono tam żadnych zakazów czy jakiegoś przymusu religijnego, a czymś co łączy ludzi stał się język i wartości życia. O tym bardzo dobrze pisze prof. Kłodkowski, który uważa, że z eksportem wartości
zachodnich należy postępować bardzo ostrożnie. Dla przykładu pokazuje jak odmienne są religie w różnych częściach świata: kiedy natrafiono na plemiona w Ameryce Południowej, które zjadały swoje dzieci, jeżeli te umierały, gdy rozpoczęło się ich wychowanie. Po jakimś czasie te plemiona chowały swoich
zmarłych w ziemi. Kiedy spytano, jak się czują z tego powodu odpowiedzieli, że czują się bardzo źle dlatego, że ich dzieci marzną w ziemi, kiedy mogli w cieple spoczywać w nich samych9. Ten przykład pokazuje na ile się różni system wartości w różnych częściach świata.
Ciężko jest wymienić tą granicę do której państwo może interweniować w życie swoich obywateli na zasadzie dobra ogólnego. Kiedy mówimy, że są religie zakazane przez państwo dlatego, że stosuje się
w nich obrzędy sprzeczne z prawami człowieka – to rozumiemy, że w taki sposób państwo chroni nasze
prawa. Natomiast, kiedy zakazuje noszenia symboli religijnych – to jest to czymś mniej zrozumiałym.
O tym mówi się w Konwencji praw dziecka: „Swoboda wyrażania wyznawanej religii lub przekonań może podlegać tylko takim ograniczeniom, które są przewidziane prawem i są konieczne do ochrony bezpieczeństwa narodowego i porządku publicznego, zdrowia lub moralności społecznej bądź podstawowych praw i wolności innych osób”10. Ale czy te ograniczenia nie prowadzą do dyskryminacji religijnej?
Sprzeczności pojawiają się również i w prawie wewnętrznym, np. w Konstytucji RP. Art 53. głosi, że
„Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii”, ale dalej się mówi, że „Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami.”
Nie ma takiej konstytucji państwa demokratycznego, która by nie zawierała tego prawa. Konstytucja zapewnia każdemu tą wolność, przy czym wolność ta oznacza wolną od jakiejkolwiek ingerencji władzy
8
http://serwisy.gazeta.pl/swiat/1,34262,2157690.html, z dnia 15.01.2009.
Wykład prof. nadzw. dr hab. P. Kłodkowskiego, WSIiZ, 09.12.2009, Konflikty cywilizacyjne.
10
http://zsp5.scholaris.pl/samorzad/konwencja_praw_dziecka.htm, z dnia 15.01.2009.
9
20
Prawo do wyznania
11
publicznej i osób trzecich możliwość wyboru światopoglądu . Zasada, że rodzice mogą wybierać wyznanie dla dziecka jest nieco sprzeczna z punktem 1, w którym zapewnia się każdemu prawo wybierać ją
samodzielnie. To same stosuje się do szkół podstawowych, w których nauczanie religii – to nauka wyłącznie o Kościele i chrześcijaństwie. 70% rodziców chce, żeby te zajęcia odbywały się, ale większość
chce żeby na tych zajęciach uczono o różnych religiach.
Kiedy uczyłem się w gimnazjum – każdy dzień zaczynał się od modlitwy – a uczenie o religii to było zwykle nauczanie o chrześcijaństwie. Przyjmowałem to jak narzucenie mi jakiejś określonej religii i sądziłem,
że te zajęcia są niepotrzebne dlatego, że naruszają one prawa dzieci, które były innego wyznania. Szkoła
jako instytucja państwowa nie może przyjąć jakiejś religii jako podstawy swego działania.
Ukraina jest państwem, które nie zawsze przestrzega prawa do wyznania. Zanotowano zwłaszcza przypadki antysemityzmu i islamofobii. Natomiast władza podtrzymuje kontakty ze wszystkimi wielkimi religiami, chociaż istnieją przypadki prywatyzacji własności wspólnot religijnych. Zostały opublikowane niektóre artykuły z antysemickim tekstem. Są nieliczne przypadki dyskryminacji religijnej12.
W Polsce dyskryminacja Żydów najczęściej związana jest z ultraprawymi organizacjami. W lutym 2008 r.
Leszek Bubel, głowa PNN, zamieścił na You-Tubie wideo w którym kazał Żydom zabierać się z Polski
i mówił również, że jest dumny ze swego antysemityzmu. Zostały także zanotowane nieliczne przypadki
13
dyskryminacji religijnej .
Natomiast pozostaje wiele państw, gdzie sytuacja z tolerancją religijną jest bardzo zła, jak na przykład
Erytrea, gdzie większość religii jest zakazana. Dla zwiększenia przestrzegania tego prawa w państwie
Amnesty International pisało listy. Jest wiele organizacji pozarządowych, które zajmują się kwestią prawa do religii. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor corocznie wydaje raporty dotyczące przestrzegania tego prawa we wszystkich państwach.
Bardzo wiele dla rozwoju tego prawa zrobił papież Jan Paweł II: „Religia wyraża najgłębsze aspiracje
człowieka, określa jego światopogląd, kształtuje jego relacje z innymi: w istocie rzeczy dostarcza odpowiedzi na pytanie o prawdziwy sens istnienia na płaszczyźnie indywidualnej i społecznej. Wolność religijna stanowi zatem samo serce praw człowieka. Prawo to jest do tego stopnia nienaruszalne, że domaga się nawet uznania wolnej decyzji człowieka o zmianie religii, jeśli nakazuje mu to jego sumienie. Każdy człowiek jest bowiem zobowiązany iść w każdej okoliczności za głosem własnego sumienia i nie może
być zmuszany do działania wbrew niemu.[...] Nie należy też przemilczać innego problemu pośrednio
związanego z wolnością religijną. Między społecznościami lub narodami o różnych przekonaniach i kulturach religijnych powstają czasem napięcia, które pod wpływem silnych emocji przeradzają się w gwałtowne konflikty. Stosowanie przemocy w imię wyznawanej wiary jest wypaczeniem zasad głoszonych
przez największe religie świata. Podobnie jak stwierdzili to już wielokrotnie różni przedstawiciele społeczności religijnych, tak i ja przypominam, że przemoc nigdy nie znajduje rzeczywistego uzasadnienia
w religii ani nie pobudza autentycznych uczuć religijnych”14. W pełni się z tymi słowami zgadzam i sadzę,
że przestrzeganie tego prawa bardzo zmniejszy ilość konfliktów i przybliży stan pokoju.
11
M. Chmaj, Wolności i prawa człowieka w Konstytucji RP, Kantor Wydawniczy Zakamycze, 2006, s. 158.
http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108477.htm, z dnia 15.01.2009.
13
http://www.state.gov/g/drl/rls/irf/2008/108465.htm, z dnia 15.01.2009.
14
http://jpii.niedziela.pl/dp.php?doc=dporedz01.xml, z dnia 15.01.2009.
12
21