Publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej

Transkrypt

INFORMACJA DLA NAUKI
A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH
INFORMATION FOR THE SCIENCE
BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES
...Oczywiście nauka jest zawsze w biegu, i każdy, największy nawet,
jej przedstawiciel, jak Einstein, nie może powiedzieć po prostu, że się
na nim wszystko kończy...
...Z nauki wypączkowują pewne technologie, które zyskują wsparcie
myślenia ścisłego, a czasem to myślenie napędzają. Te procesy
w dużym procencie mają charakter zwrotny.
Stanisław Lem, Świat na krawędzi, 2000, ss. 255, 258
Poznań University of Technology Main Library
INFORMATION FOR THE SCIENCE
BUT THE WORLD OF DIGITAL RESOURCES
edited by Halina Ganińska
Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej
INFORMACJA DLA NAUKI
A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH
pod redakcją Haliny Ganińskiej
Poznań 2008
Patronat honorowy
Prezes Polskiej Akademii Nauk
w Poznaniu
prof. dr hab. inż. czł. PAN Jan Węglarz
Recenzent
dr hab. Wiesław Babik, prof. UJ
Redakcja techniczna
Halina Ganińska, Maria Adamkiewicz-Kroczak
Skład komputerowy
Grażyna Tarnawczyk
© Copyright by Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej
Wydanie I, Poznań 2008
ISBN 83−
−910677−
−4−
−2
60-965 Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 5
Tel. (061) 665-3519, fax (061) 665-3615
e-mail: [email protected]
Spis treści / Contents
Słowo wstępne / Foreword /
Jan Węglarz
IX
Rozdział I / Chapter I
BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA /
DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonych usług
atomowych / Modern digital libraries in the environment of
distributed atomic services
Cezary Mazurek, Maciej Stroiński, Marcin Werla, Jan Węglarz
2
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na
podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek zagranicznych /
Institutional repository model and stages of its development based on
individual research project and experiences of foreign libraries
Emilia Karwasińska, Małgorzata Rychlik
10
Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście
tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk
technicznych / Polish digital libraries on the dLibra platform –
resources in the context of creation of modern collections of
information resources for technical sciences
Elżbieta Skubała, Anna Kazan
21
Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma
udostępniania publikacji z zakresu nauk technicznych / Cracow
University of Technology Library Digital Collection – repository and
the way of access to technical scientific publications
Dorota Buzdygan, Dorota Lipińska
35
Podlaska Biblioteka Cyfrowa / Podlaska Digital Library
Barbara Kubiak, Anna Gogiel-Kuźmicka
46
Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza
Przedniego) / Digital library collection in the area of Vorpommern
Dorota Gill-Tarnowska
55
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi / WestPomeranian Digital Library - the beginning
Anna Łozowska
64
VI
Rozdział II / Chapter II
UŻYTKOWNICY A SYSTEMY I STRATEGIE
WYSZUKIWANIA INFORMACJI /
USERS BUT SYSTEMS AND INFORMATION SEARCH
STRATEGIES
Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na
przykładzie warsztatu historyka / World of information on electronic
mediums and humanist, for example work of historian
Radosław Gaziński
68
Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą
w środowisku elektronicznym / Impendiments in the area of
management legal and juridical information in the electronic
environment
Wojciech R. Wiewiórowski
82
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach
drukowanych i elektroniczych dostępnych dla użytkowników
Politechniki Poznańskiej / Planning the information search strategies
in printed and electronic sources accessible to users from the Poznan
University of Technology
Beata Korzystka, Iwona Pujanek
96
Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych
bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na świecie – przegląd
z perspektywy doświadczeń Wypożyczalni Międzybibliotecznej
Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej / Open source of
knowledge on websites of selected libraries of technical universities
in Poland and worldwide – experiences of the inter-library loan
Warsaw University of Technology Main Library
Joanna Kamińska
104
Rozdział III / Chapter III
INFORMACYJNE SERWISY DZIEDZINOWE /
INFORMATION SUBJECT SERVICES
EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii /
EKONLEX – legal and economic information platform
Hanna Andruszko, Maria Lamberi
112
BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej
jakości / / BazTOL as example of quality-controlled subject gateway
Joanna Pomianowicz
126
Rozdział IV / Chapter IV
TECHNOLOGIE. PROGRAMY. TRENDY / TECHNOLOGIES.
SOFTWARE. TRENDS
Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na
nowych technologiach / An academic library’s offer of information
services based on the new technologies
Małgorzata Furgał
140
Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już
zmierzch ery druku? / Electronic book on electronic paper. Is it the
twilight of the print era?
Arkadiusz Pulikowski
152
Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych /
Academic library – trends in e-resources
Maria A. Jankowska
166
Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu /
The digital age to science in Europe
Halina Ganińska
172
ANEKS / ANNEX
Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie Biblioteki
Cyfrowe / Agreement on the creation of a Consortium Polish Digital
Libraries
185
Słowo wstępne
Publikacja, adresowana do twórców i odbiorców cyfrowych zasobów
szeroko rozumianej informacji naukowej, wpisuje się w dokumentowanie
polskiego dorobku lat ostatnich w zakresie budowania zasobów informacyjnych
dla nauki i organizowania zdalnego dostępu do cyfrowych zasobów
naukowych, w oparciu o niezbędną infrastrukturę z nimi skojarzoną. Przybliża
zagadnienie budowy modelu bibliotek cyfrowych oraz prezentuje
doświadczenia w zakresie tworzenia polskich bibliotek cyfrowych
i repozytoriów oraz ich użytkowników, jak również strategie wyszukiwania
w zasobach cyfrowych, które wspomagają twórczość oraz działalność badawczą
i edukacyjną w zakresie różnych dziedzin naukowych. Zwraca także uwagę na
powstawanie internetowych serwisów dziedzinowych i na nowe propozycje
technologiczne. Stawia pytania o przyszłość informacji i zasobów w kontekście
nowej strategii współtworzenia Europejskiej Biblioteki Cyfrowej oraz jej
rozwoju, a także polityki wspólnotowej w badaniach naukowych, co ma
bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania w obszarze wiedzy.
Publikacja jest pokłosiem wielu dyskusji, seminariów i kilkuletnich
działań w Polsce , a wreszcie konferencji - zorganizowanej w dniach 11-13
września 2008 roku w Świnoujściu - staraniem Komisji Informacji Naukowej
PAN w Poznaniu, Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej i Poznańskiej
Fundacji Bibliotek Naukowych pt. Informacja dla nauki a świat zasobów
cyfrowych (http://www.ml.put.poznan.pl/konf_idn/index.html).
Idea tworzenia polskich cyfrowych zasobów informacji, która zrodziła
się jeszcze w końcu ubiegłego wieku, urzeczywistniła się przez rozwój
polskiego środowiska bibliotek cyfrowych, skojarzonych z katalogami online
bibliotek tradycyjnych i opartych o polską infrastrukturę informatyczną. Jest
ono efektem twórczego współdziałania pracowników informacji i bibliotekarzy
oraz naukowców, użytkowników i dostawców usług. Począwszy od
Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej, dynamiczny rozwój otwartych zasobów
cyfrowych zaowocował powstaniem nowych regionalnych i instytucjonalnych
bibliotek cyfrowych, a także repozytoriów, gromadzących i udostępniających
naukowy dorobek piśmienniczy i wydawniczy uczelni akademickich.
Jestem przekonany, że publikacja przybliży i wzbogaci stosowanie
dobrych praktyk w zakresie informacji naukowej i będzie stanowić impuls
do dalszych prac w zakresie naukowej informacji cyfrowej dla dobra i rozwoju
nauki.
Jan Węglarz
Prezes Oddziału Polskiej Akademii Nauk
w Poznaniu
Rozdział I / Chapter I
BIBLIOTEKI CYFROWE I REPOZYTORIA
DIGITAL LIBRARIES AND REPOSITORIES
2008. INFORMACJA DLA NAUKI A ŚWIAT ZASOBÓW CYFROWYCH
Cezary Mazurek
Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe
[email protected]
Maciej Stroiński
[email protected]
Marcin Werla
[email protected]
Jan Węglarz
[email protected]
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku
rozproszonych usług atomowych
Modern digital libraries in the environment
of distributed atomic services
Abstrakt
Niniejszy referat przedstawia rezultaty projektu badawczego "Mechanizmy usług atomowych dla
rozproszonych bibliotek cyfrowych" finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30).
W ramach tego projektu przeanalizowano popularne systemy i modele bibliotek cyfrowych,
a następnie na podstawie tej analizy podzielono funkcjonalność biblioteki cyfrowej na cztery
atomowe usługi. Usługi te są odpowiedzialne za przechowywanie treści obiektów cyfrowych,
przechowywanie metadanych, przechowywanie powiązań między obiektami cyfrowymi oraz
wyszukiwanie obiektów cyfrowych. W ramach projektu opracowano model danych i protokoły
komunikacyjne, pozwalające na korzystanie z biblioteki cyfrowej opartej na tych usługach.
Praktyczną implementacją wyników badawczych wspomnianego projektu jest działająca w sieci
PIONIER od czerwca 2007 roku Federacja Bibliotek Cyfrowych (FBC). W referacie, poza
wspomnianymi rezultatami projektu badawczego, przedstawiono główne funkcje serwisu FBC
przeznaczone dla czytelników oraz dla instytucji udostępniających zasoby cyfrowe. Omówiono też
dalsze kierunki rozwoju FBC.
Słowa kluczowe
biblioteki cyfrowe; usługi atomowe; systemy rozproszone; Federacja Bibliotek Cyfrowych;
agregacja metadanych; protokoły komunikacyjne
Abstract
This paper presents results of a research project titled “Mechanisms of atomic services for
distributed digital libraries” funded by the Polish Ministry of Science and Education (grant
number: 3 T11C 023 30). Within this project popular models and systems of digital libraries
were analysed. On the basis of this analysis the functionality of a digital library system was
divided into four atomic services. These services are responsible for storing the content of digital
objects, storing objects metadata, storing relations between digital objects, and searching these
objects.Moreover, the data models and protocols were developed allowing the creation of
a digital library based on atomic services. Practical implementation of project results is the
PIONIER Network Digital Libraries Federation (DLF) service available since June 2007. In this
Nowoczesne biblioteki cyfrowe w środowisku rozproszonym usług atomowych
3
paper, besides of the research project results, also the main functionality of the DLF is described,
both for digital library readers and for institutions making their digital resources available online. Finally, further directions of the DLF development are pointed out.
Keywords
digital libraries; atomic services; distributed systems; Digital Libraries Federation; metadata
aggregation; communication protocols
1. Wstęp
Największa obecnie biblioteka cyfrowa w Polsce, Wielkopolska
Biblioteka Cyfrowa (WBC), dostępna publicznie od października 2002 roku,
powstała
jako
efekt
współpracy
poznańskiego
środowiska
naukowego, a w szczególności Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych
(PFBN), Biblioteki Kórnickiej PAN (BK PAN) oraz Poznańskiego Centrum
Superkomputerowo-Sieciowego (PCSS). Działania związane z powstaniem tej
biblioteki, zdobyte przy tym doświadczenie oraz opracowane oprogramowanie
(system dLibra), okazały się istotnym przyczynkiem do powstawania kolejnych
bibliotek cyfrowych w Polsce. Biblioteki te początkowo powstawały w tempie
kilku rocznie, jednak ich stały i konsekwentny rozwój oraz działania
wspierające, takie jak współorganizowane od 2004 roku przez PCSS i PFBN
cykliczne warsztaty „Biblioteki cyfrowe”1,doprowadziły do widocznego
w ostatnich dwóch latach znacznego wzrostu liczby inicjatyw mających na celu
utworzenie nowych bibliotek cyfrowych. Liczba bibliotek cyfrowych
dostępnych w Polsce pod koniec 2007 roku (17) wzrosła o prawie 200%
w stosunku do analogicznej liczby z końca roku 2005 (6). Według obecnych
szacunków pod koniec roku 2008 publicznie dostępnych będzie około
35 bibliotek cyfrowych. Oznacza to ponad 100% przyrost pomiędzy rokiem
2007 i 2008.
Tak intensywna rozbudowa infrastruktury bibliotek cyfrowych w Polsce
stała się podstawą do rozpoczęcia przez PCSS prac badawczych, dotyczących
architektury usług sieciowych w środowisku rozproszonych bibliotek
cyfrowych. Prace te realizowane były m.in. w ramach projektu zatytułowanego
"Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych"
finansowanego przez MNiSW (nr projektu: 3 T11C 023 30). Rezultaty tych
prac opisane zostały w rozdziale 2 niniejszego artykułu. Rozdział 3 przedstawia
praktyczną implementację koncepcji opracowanej w ramach wspomnianego
projektu badawczego, czyli dostępną od czerwca 2007 roku Federację Bibliotek
Cyfrowych. Artykuł kończy podsumowanie i opis kierunków dalszych prac.
2. Usługi atomowe dla rozproszonych bibliotek cyfrowych
Głównym celem projektu badawczego „Mechanizmy usług atomowych
dla rozproszonych bibliotek cyfrowych” było opracowanie spójnego zestawu
otwartych protokołów dla atomowych usług bibliotek cyfrowych, które
1
Warsztaty “Biblioteki cyfrowe” [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://dl.psnc.pl/warsztaty>.
4
umożliwią dostęp do pełnej funkcjonalności, oferowanej obecnie przez różne
systemy bibliotek cyfrowych. Pierwszym etapem projektu była analiza
najpopularniejszych modeli i systemów bibliotek cyfrowych właśnie pod kątem
dostępnej w nich funkcjonalności 2. Miało to na celu wydzielenie z zakresu
funkcjonalnego bibliotek cyfrowych spójnych grup funkcjonalnych, które
następnie zostaną przekształcone w usługi atomowe. Ostatecznie zdefiniowano
następujące usługi atomowe 3:
•
•
•
•
usługa przechowywania obiektów cyfrowych – przechowuje
i wersjonuje treść obiektów cyfrowych dowolnego typu,
składających się z jednego lub wielu strumieni danych;
usługa przechowywania metadanych – pozwala na opisywanie obiektów
cyfrowych o złożonej strukturze metadanymi w wielu różnych
schematach, skojarzonymi z dowolnymi poziomami struktury
opisywanych obiektów;
usługa kompozycji i relacji obiektów cyfrowych – pozwala na tworzenie
relacji pomiędzy obiektami cyfrowymi lub elementami ich struktury
oraz na tworzenie grup powiązanych obiektów;
usługa wyszukiwania obiektów cyfrowych – umożliwia przeszukiwanie
zbioru obiektów cyfrowych danego typu lub zbioru metadanych
o określonym formacie.
Dla tych usług zdefiniowano model danych oraz wykorzystujące go
interfejsy4, zaprojektowane zgodnie z podejściem ROA5 (ang. resource-oriented
architecture, tj. architektura zorientowana na zasoby). Takie podejście
umożliwia tworzenie systemów informatycznych o dwupoziomowej
architekturze, w których usługi aplikacyjne funkcjonują na podstawie
mechanizmów usług atomowych. Schematycznie przedstawia to rysunek 1
widoczny poniżej.
2
Dudczak , A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności wybranych modeli
i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W: Zeszyty Naukowe Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej.
Technologie Informacyjne. Gdańsk : Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-8360779-01-9. V Krajowa Konferencja Technologie Informacyjne, Gdańsk, 20 - 23 maj, 2007.
3
Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek cyfrowych.
W: II Krajowa Konferencja Naukowa “Technologie przetwarzania danych”, Poznań, 24 - 26 wrzesień,
2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s. 446-457. ISBN 978-83-7143-349-8.
4
Dudczak A.; Mazurek C.; Werla M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital Libraries. W: 1st
International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18 - 21 maja, 2008. Gdańsk: s. 267–270.
ISBN 978-1-4244-244-9.
5
Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O’Reilly: 2007. ISBN 0-596-52926-0.
5
Rysunek 1. Dwupoziomowa architektura biblioteki cyfrowej działającej na podstawie usług
atomowych
Źródło: Opracowanie własne autorów
Powyższy model został wykorzystany przy projektowaniu architektury
Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC). W systemie tym na poziomie usług
atomowych umiejscowione są m.in. dwie usługi przechowujące metadane.
Pierwsza z nich odpowiada za metadane obiektów dostępnych w polskich
bibliotekach cyfrowych, druga natomiast przechowuje dane obiektów
przeznaczonych do digitalizacji. Dane te są automatycznie pobierane przy
pomocy protokołu OAI-PMH z rozproszonych bibliotek cyfrowych,
funkcjonujących w sieci PIONIER. Są one podstawą do działania
zaawansowanych funkcji FBC, które omówiono w następnym punkcie artykułu.
3. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER
Federacja Bibliotek Cyfrowych (http://fbc.pionier.net.pl/) to zaawansowana usługa sieciowa realizowana w oparciu o metadane opisujące zasoby
polskich bibliotek cyfrowych. Główne cele FBC to6:
•
•
•
ułatwienie wykorzystania zasobów polskich bibliotek cyfrowych
i repozytoriów;
zwiększenie widoczności i popularyzacja zasobów polskich bibliotek
cyfrowych i repozytoriów w internecie;
udostępnienie użytkownikom i twórcom bibliotek cyfrowych nowych,
zaawansowanych usług sieciowych opartych na zasobach polskich
bibliotek cyfrowych i repozytoriów.
Cele te są realizowane przy założeniu, iż nie ma potrzeby ani
konieczności przekazywania zasobów cyfrowych na rzecz FBC, aby były one
poprzez FBC widoczne. Nie ma również opłat za korzystanie z FBC, ani
za udostępnianie poprzez nią zasobów, a podstawą działania są otwarte
standardy. Użycie otwartych standardów ma na celu umożliwienie przyłączanie
bibliotek cyfrowych do FBC bez ograniczeń związanych z technologiami
stosowanymi przez konkretnych dostawców oprogramowania.
6
Federacja Bibliotek Cyfrowych – O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>.
6
Rysunek 2. Strona główna Federacji Bibliotek Cyfrowych
Źródło: http://fbc.pionier.net.pl/
Obecnie FBC obejmuje zasoby 25 bibliotek cyfrowych, dające razem
około 165 tysięcy obiektów cyfrowych. Strona główna FBC widoczna jest
na rysunku 2. Podstawowe funkcje FBC związane są z przeszukiwaniem
gromadzonych metadanych, zarówno w sposób podstawowy, jak i przy pomocy
zaawansowanych formularzy wyszukiwawczych. Ponadto w sekcji
„Digitalizacja” serwisu WWW FBC dostępny jest raport zawierający listę
publikacji przeznaczonych do digitalizacji w ramach poszczególnych bibliotek
cyfrowych. Metadane na temat dostępnych zasobów cyfrowych i obiektów
przeznaczonych do digitalizacji są wykorzystywane również w mechanizmie
wykrywania duplikatów oraz zapobiegania ich powstawania. Dzięki temu
mechanizmowi instytucje prowadzące biblioteki cyfrowe już na etapie
planowania digitalizacji mogą w zautomatyzowany sposób wykluczyć z tych
planów obiekty wcześniej zdigitalizowane w innych ośrodkach. Ponadto w FBC
dostępne są również podstawowe statystyki na temat liczby gromadzonych
zasobów oraz opisujących ich metadanych, a także szereg dodatków
popularyzujących FBC i widoczne w niej zasoby. Przykładem takiego dodatku
może być rozszerzenie wyszukiwawcze dla przeglądarek WWW opracowane
w standardzie OpenSearch. Rozszerzenie to na przełomie czerwca i lipca 2008
roku zostało włączone w oficjalną polską dystrybucję przeglądarek Firefox 2 i 3
(patrz rysunek 3).
7
Rysunek 3. Dodatek wyszukiwawczy FBC włączony do polskiej edycji przeglądarki Firefox 3
Źródło: http://dl.psnc.pl/2008/06/17/
W efekcie łączna miesięczna liczba użytkowników FBC wzrosła
z około 25 tysięcy (czerwiec 2008) do ponad 42 tysięcy (lipiec 2008). Poza
wzrostem liczby użytkowników FBC z pewnością wzrosła również wśród
polskich internautów świadomość istnienia polskich bibliotek cyfrowych.
Dzięki wspomnianemu dodatkowi wyszukiwawczemu mogą oni korzystać
z zasobów tych bibliotek równie łatwo jak wcześniej z wyszukiwarki Google,
Wikipedii czy Encyklopedii PWN.
4. Zakończenie
W niniejszym artykule opisano rezultaty projektu badawczego
„Mechanizmy usług atomowych dla rozproszonych bibliotek cyfrowych”.
Opracowany w ramach tego projektu model usług atomowych oraz elementy
jego prototypowej implementacji, zrealizowane z wykorzystaniem techniki
REST, zostały wykorzystane do stworzenia Federacji Bibliotek Cyfrowych –
nowoczesnej usługi sieciowej gromadzącej i przetwarzającej metadane,
udostępniane przez polskie biblioteki cyfrowe. FBC ma na celu ułatwienie
wykorzystania polskich zasobów cyfrowych, zwiększenie ich widoczności
i popularyzację w Internecie oraz udostępnianie nowych zaawansowanych
usług sieciowych, zarówno użytkownikom bibliotek cyfrowych jak i ich
twórcom.
Równolegle do dynamicznego rozwoju bibliotek cyfrowych w Polsce
budowana była infrastruktura europejska, m.in. w ramach takich projektów jak:
Minerva, Michael, The European Library czy TEL-ME-MOR. Obecnie
większość inicjatyw i projektów europejskich związanych z bibliotekami
cyfrowymi skupiona jest na tworzeniu Europeany, mającej stać się europejskim
cyfrowym archiwum, muzeum i biblioteką. Serwis ten ma docelowo
8
udostępniać zasoby związane z historią, kulturą i nauką wszystkich krajów
europejskich. Jest to moment niezwykle istotny dla polskich bibliotek
cyfrowych – moment, w którym niezbędne jest połączenie ich z Europeaną
i wyniesienie polskich zasobów cyfrowych na poziom europejski. Jednym
ze sposobów realizacji tego celu jest rozpoczęty w czerwcu 2008 roku projekt
EuropeanaLocal7,którego zadaniem jest włączenie zasobów lokalnych
i regionalnych bibliotek cyfrowych do prototypu Europeany. Kluczową rolę
w przypadku Polski będzie tu pełniła Federacja Bibliotek Cyfrowych, mająca
w ciągu kilku najbliższych lat stać się pojedynczym punktem gromadzącym,
porządkującym i przekazującym metadane, dotyczące polskich zasobów
cyfrowych na potrzeby Europeany.
Bibliografia
[1] Warsztaty “Biblioteki cyfrowe” [online] [odczyt 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://dl.psnc.pl/warsztaty/>.
[2] Dudczak, A.; Heliński, M.; Mazurek, C.; Parkoła, T.; Werla, M. Analiza funkcjonalności
wybranych modeli i systemów zarządzania bibliotekami cyfrowymi. W:Zeszyty Naukowe
Wydziału ETI Politechniki Gdańskiej. Technologie Informacyjne. Gdańsk: Wydawnictwo
Politechniki Gdańskiej, 2007, s. 407-416. ISBN 978-83-60779-01-9.
[3] Mazurek, C.; Parkoła,T.; Werla, M. Atomowe usługi w środowisku rozproszonych bibliotek
cyfrowych. W: II Krajowa Konferencja Naukowa “Technologie przetwarzania danych”,
Poznań, 24-26 wrzesień, 2007. Poznań : Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, 2007, s.
446-457. ISBN 978-83-7143-349-8.
[4] Dudczak, A.; Mazurek, C.; Werla, M. RESTful Atomic Services for Distributed Digital
Libraries. W: 1st International Conference on Information Technology, Gdańsk, 18 - 21
maja, 2008. Gdańsk, s. 267–270. ISBN 978-1-4244-244-9.
[5] Richardson, L.; Ruby, S. RESTful Web Services. O’Reilly : 2007. ISBN 0-596-52926-0.
[6] Federacja Bibliotek Cyfrowych – O Serwisie [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>.
[7] EuropeanaLocal – Strona projektu [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.europeanalocal.eu/>.
7
EuropeanaLocal – Strona projektu [online][dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.europeanalocal.eu>.
Emilia Karwasińska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Biblioteka Uniwersytecka
[email protected]
Małgorzata Rychlik
Biblioteka Uniwersytecka
[email protected]
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego
na podstawie badań własnych i doświadczeń bibliotek
zagranicznych
Institutional repository model and stages of its
development based on individual research project and
experiences of foreign libraries
Abstrakt
Szybki rozwój technologii informacyjnych tworzy nowoczesny obraz światowej komunikacji
naukowej. Renomowane ośrodki akademickie dziś nie tylko gromadzą informacje o dorobku
naukowym swoich pracowników, ale coraz powszechniej budują repozytoria, dzięki którym
zasoby cyfrowe, zgodnie z misją upowszechniania wiedzy, są przechowywane i udostępniane
środowisku akademickiemu. W artykule zaprezentowano etapy tworzenia oraz zasady
funkcjonowania repozytorium instytucjonalnego. W pracy posiłkowano się badaniami własnymi
przeprowadzonymi na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz doświadczeniami
bibliotek zagranicznych. Podkreślono wagę efektywnej współpracy bibliotekarzy ze środowiskiem
naukowym jako zasadniczego czynnika przyczyniającego się do sukcesu projektu.
Słowa kluczowe
repozytorium instytucjonalne; Open Access; komunikacja naukowa; zarządzanie zasobami
cyfrowymi; współpraca ze środowiskiem akademickim
Abstract
Rapid development of information technology contributes to the process of metamorphosis of
worldwide scientific communication. Renowned academic institutions not only collect data on
their researchers’ intellectual output but are increasingly implementing institutional-based
repositories. It is institutional repository that preserves digital content and makes it accessible to
academic community. The paper presents formative stages of setting up an institutional repository
and its subsequent management policies. This work was based on individual research project
(a survey conducted at Adam Mickiewicz University) as well as the experiences gathered from
a number of foreign libraries. The importance of an efficient cooperation between academic
community and librarians as the key factor is emphasized.
Keywords
institutional repository; Open Access; scientific communication; e-resources management;
cooperation with academic community
Model i etapy tworzenia repozytorium instytucjonalnego na podstawie…
11
1. Wstęp
Repozytoria instytucjonalne zdefiniowane przez Crowa1 jako kolekcje
cyfrowe gromadzące, przechowujące i udostępniające dorobek intelektualny
społeczności naukowej jednego lub wielu uniwersytetów coraz powszechniej
wkraczają w struktury wyższych uczelni, zmieniając jednocześnie paradygmat
komunikowania się w nauce. Zasób repozytoriów jest określony przez
instytucję; treść ma charakter naukowy, kumulacyjny i ciągły, dostępna jest
w trybie Open Access (OA) oraz cechuje ją interoperacyjność. Obecnie
obserwuje się ogromny wzrost liczby repozytoriów na świecie, jak również
publikacji podejmujących ten temat, szczególnie przewodników opisujących
proces tworzenia archiwów cyfrowych2 czy też charakteryzujących już
wdrożone projekty3. W polskiej literaturze fachowej napotykamy na podobną
tematykę, dotyczy ona jednak głównie bibliotek cyfrowych4. Część etapów
tworzenia repozytorium i biblioteki cyfrowej jest tożsama. To, co wyróżnia
repozytorium, to zaangażowanie w projekt pracowników naukowych uczelni
tworzących społeczność wirtualną instytucji. Zjawisko to zakładając aktywne
uczestnictwo naukowców, wpisuje się w kreowanie kultury partycypacji,
wyznaczając jednocześnie nową rolę dla bibliotek.
2. Promowanie idei
Pierwszy etap tworzenia repozytorium powinien być poprzedzony
szeroką akcją promującą otwarty dostęp do wiedzy oraz zapoznaniem
pracowników naukowych uczelni z ideą funkcjonowania repozytoriów
instytucjonalnych oraz procesów archiwizacji dorobku naukowego.
Na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza (UAM) w Poznaniu podjęto szereg
kroków zmierzających do rozpropagowania idei powołania repozytorium.
Pierwszym etapem było zaprezentowanie tego tematu na posiedzeniu Rady
Bibliotecznej. W efekcie przedstawionej prezentacji oraz dyskusji Rada
jednogłośnie opowiedziała się za koniecznością stworzenia repozytorium
instytucjonalnego na UAM. Konsekwencją tej decyzji było prezentowanie
tematyki dotyczącej repozytoriów na radach wydziałów UAM. Ponadto
1
Crow, R. The case for institutional repositories: a SPARC position paper [online]. Washington, DC,
2002.[dostęp 26 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http:www.arl.org/sparc/IR/ir.html>.
2
Zob. Gibbons, S. Establishing an institutional repository. W: Library Technology Reports [online]. 2004,
vol. 40, no. 4, s. 1-168 [dostęp 7 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <https://publications.techsource.
ala.org/products/archive.pl?article=2538>; por. Barton, M. R. Creating an institutional repository:
LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>.
3
Zob. Doctor, G. Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in India.
Library Hi Tech, 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125; Afshari, F., Jones, R.: Developing an integrated
institutional repository at Imperial College London. W: Program electronic library and information systems.
2007, vol. 41, no. 4, s. 338-352; Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University
: some experiences. W: Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2, s. 113123.
4
Zob. Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn EBIB
[online]. 2006, nr 4 (74).[dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie.
<http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf> Woźniak-Kasperek, J.; Franke, J. (red.).:
Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007, s. 215.
12
informacje o repozytoriach znalazły się na stronie domowej Biblioteki
Uniwersyteckiej. Opublikowano również artykuł w miesięczniku Życie
Uniwersyteckie, którego motywem przewodnim był ruch OA oraz potrzeba
utworzenia repozytorium na uczelni. Zorganizowano panel naukowy dla
środowiska bibliotecznego szkół wyższych Poznania, na którym
zaprezentowano temat „Repozytorium instytucjonalne – dlaczego powinniśmy
je budować”.
Autorki przeprowadziły również badania własne, których celem było
sprawdzenie postaw naukowców UAM wobec koncepcji powołania
repozytorium instytucjonalnego.5 Badanie ankietowe miało formę
kwestionariusza elektronicznego rozesłanego drogą mailową do 1550 losowo
wybranych pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych uczelni.
Do ankiety został dołączony krótki list informujący o repozytoriach wraz
z prezentacją na ten sam temat. W anonimowej, zawierającej trzynaście pytań
ankiecie pierwsze cztery miały charakter metryczki, następne badały
dotychczasowe doświadczenia respondentów w korzystaniu z repozytoriów
na świecie oraz wolę udziału w tworzeniu repozytorium na UAM. Poznano też
opinie o pożądanym sposobie archiwizacji dokumentów, typach prac, które
powinny być deponowane, czynnikach motywujących do włączania się
w współtworzenie repozytorium oraz kwestii wymagających ścisłej współpracy
i pomocy ze strony personelu.
3. Dobór zespołu
Tworzenie repozytorium instytucjonalnego stanowi dla uczelni ważne
i duże przedsięwzięcie. Należy zwrócić uwagę, iż w proces organizacyjny
zaangażowane są przede wszystkim biblioteki, które zarówno inicjują projekty,
jak również zajmują się ich tworzeniem i zarządzaniem.6 Jednym z pierwszych
etapów zakładania repozytorium jest właściwy dobór personelu do pracy
w specjalnie powołanym zespole organizacyjnym. Biorąc pod uwagę
umiejętności i doświadczenie znaleźć się w nim powinni głównie bibliotekarze.
W tym celu można wyznaczyć odpowiednią komórkę struktury organizacyjnej
biblioteki.
Odpowiedzialność za sprawne funkcjonowanie repozytorium spoczywa
na menedżerze projektu - MODERATORZE. Do jego obowiązków należy
głównie organizacja i koordynacja działań, podejmowanie ważnych decyzji,
odpowiedzialność za przestrzeganie prawa autorskiego, współpraca w tym celu
z prawnikami uczelni oraz wydawcami. Inna funkcja spoczywa
na REDAKTORZE repozytorium. Jego praca nie ogranicza się wyłącznie
do weryfikacji metadanych, powierza się mu również dbanie o aktualizacje,
5
Zob. Rychlik, M.; Karwasińska, E. Projekt powołania repozytorium Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu. Badanie ankietowe postaw pracowników naukowych. Przegląd Biblioteczny. 2008, z. 3, s.
451-466.
6
Zob. Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online]. 2008 dostęp
20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie <http://eprints.rclis.org/archive/00013970/01/Przyluska_
Jolanta_Repozytorium.pdf>.
13
wygląd serwisu, szkolenia i wdrażanie nowych wersji platformy oraz ścisłą
współpracę między moderatorem, a asystentami wydziałowymi, zastępuje on
w razie koniczności moderatora. ASYSTENCI WYDZIAŁOWI, to ci
pracownicy bibliotek wydziałowych, którzy służą bieżącą pomocą
pracownikom naukowym, udzielając wskazówek dotyczących sprawnego
deponowania prac. Dla tak dużego przedsięwzięcia, jakim jest założenie
i funkcjonowanie repozytorium niezbędne jest również wsparcie informatyczne.
ADMINISTRATOR to osoba odpowiedzialna w zespole
za dobór
oprogramowania oraz dbanie o jego prawidłowe funkcjonowanie,
rozwiązywanie problemów technicznych, sporządzanie regularnych statystyk,
wymianę oprogramowania i sprzętu7.
Liczba osób w zespole zależeć powinna od wielkości przedsięwzięcia,
lecz z reguły nie jest ona zbyt duża. Zakłada się, że w pierwszym etapie zespół
tworzy wstępny projekt wdrożeniowy, na który składają się: wybór
oprogramowania, określenie zasad deponowania prac i dostępu do nich,
określenie profilu kolekcji, przygotowanie zasad prawnych oraz ustalenie
elementów identyfikujących (logo, kolorystyka, layout). Konsekwencją prac
jest przedstawienie gotowej do testowania, pierwszej platformy repozytorium.
W drugim etapie zespół powinien zebrać uwagi i opinie oraz wyeliminować
ewentualne błędy i wprowadzić poprawki, a w końcu uruchomić finalną wersję
repozytorium.
4. Potrzeby użytkowników
Niewątpliwie jedną z najważniejszych kwestii jakie winno się
podejmować przed uruchomieniem repozytorium jest określenie potrzeb jego
przyszłych użytkowników. Do grupy tej zaliczamy zarówno tzw.
użytkowników
końcowych,
czyli
biernych
czytelników
zasobów
umieszczanych na platformie, jak również użytkowników-naukowców, którzy
deponując prace stają się przez to głównymi udziałowcami repozytorium8.
Preferencje wyżej wspomnianych dwóch grup zazwyczaj zdecydowanie się
różnią; stąd ważne jest, aby te różnice dostrzec i sprecyzować. Użytkownik
końcowy z reguły postuluje o dostęp online do pełnej zawartości repozytorium
przez całą dobę. Wszystkie teksty powinny być dostępne bezpłatnie w postaci
plików o rozszerzeniu pdf. Użytkownik-naukowiec, czyli osoba potencjalnie
deponująca w repozytorium, często nie jest chętna do umieszczania tam
wszystkich swoich prac. Do najczęstszych argumentów zaliczyć można
uprzednie umieszczanie artykułów na wewnętrznych stronach wydziałów, czy
też obawę o możliwość stosowania plagiatu. Takich użytkowników należy
przekonać do samej istoty repozytorium, naświetlając korzyści jakie przynosi
współtworzenie tego przedsięwzięcia, a więc przede wszystkim: wzrost
7
8
Por. Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT Libraries.
2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/implement/leadirs.pdf>.
Zob. Foster, N. F.; Gibbons, S. Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for Institutional
Repositories. W: D-Lib Magazine [online]. Vol. 11, no. 1, 2005 [dostęp 13 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/01foster.html>.
14
widoczności dorobku naukowego, możliwość śledzenia statystyk dotyczących
zdeponowanych prac (mogą one być pomocne przy pisaniu grantów, mogą
również stanowić wskaźnik jakości prac), wzrost cytowalności prac, możliwość
generowania osobistej bazy danych, możliwość wykrywania plagiatu (treść jest
w wolnym dostępie i dlatego łatwo ją przeszukiwać pod kątem plagiatu),
gwarancja długotrwałego przechowywania prac w odróżnieniu od stron
domowych wydziałów lub zakładów, które często zmieniają swoje adresy.
5. Wybór oprogramowania
Na rynku pojawia się coraz więcej programów służących zakładaniu
platform repozytoriów. Są to oprogramowania zarówno darmowe (ang. open
source), np.: EPrints, Bepress, Fedora, OPUS, jak i komercyjne. Dokonując
wyboru można posiłkować się wydanym przez Open Society Institute
przewodnikiem po oprogramowaniach dla repozytoriów instytucjonalnych9 lub
przeanalizować statystyki, jakimi dysponuje Directory of Open Access
Repositories. Według danych DOAR, największą popularnością cieszy się
produkt DSpace, wykorzystywany obecnie przez 27% funkcjonujących
repozytoriów10 .
Kryteria doboru oprogramowania mogą być różne. Bardzo często
czynnikiem determinującym wybór jest cena. Dla Biblioteki Uniwersyteckiej
w Poznaniu było to kryterium bardzo istotne, zdecydowano się więcna
oprogramowanie DSpace - produkt Massachusetts Institute of Technology oraz
firmy Hewlett Packard. Wybierając oprogramowanie darmowe należy liczyć się
często z brakiem wsparcia technicznego ze strony twórców programów.
W przypadku DSpace pomocna może być lista dyskusyjna,na której
użytkownicy wspierają się radami, blogi, materiały szkoleniowe.
Autorzy oprogramowania umożliwiają klientom dostosowywanie
interfejsu do własnych potrzeb, na przykład zgodnie z wyglądem strony
domowej uczelni bądź biblioteki. DSpace gromadzi i przechowuje dokumenty
cyfrowe w najróżniejszych formatach: pdf, Word, JPG, TIF i inne, pozwala
na tworzenie hierarchicznej struktury bazy poprzez określanie zespołów
i kolekcji (ang. communities and collections). DSpace umożliwia zarówno
proste jak i zaawansowane wyszukiwanie. Indeksy są konfigurowalne, więc
instytucja ma możliwość wybrania pól metadanych, które mają podlegać
indeksacji. Przeszukiwanie może odbywać się wg: kolekcji i zespołów, tytułu,
autora, dziedziny i daty.
W Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu zainstalowano wersję 1.4.2
DSpace w systemie Windows XP Pro. Prawidłowe funkcjonowanie
9
Zob. A Guide to Institutional Repository Software. 2004 [online] [dostęp 6 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.soros.org/openaccess/pdf/OSI_Guide_to_IR_Software_v3.pdf>.
10
Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie:
<http://www.opendoar.org/onechart.php?cID=&ctID=&rtID=&clID=&lID=&potID=&rSoftWareName=&s
earch=&groupby=r.rSoftWareName&orderby=Tally%20DESC&charttype=pie&width=600&height=300&c
aption=Usage%20of%20Open%20Access%20Repository%20Software%20-%20Worldwide>.
15
repozytorium od strony technicznej zapewni konfiguracja sprzętu
o następujących parametrach: nowoczesny system operacyjny Windows XP Pro
lub Vista, dwurdzeniowe procesory o częstotliwości min. 2GHz, 2GB pamięci
RAM, 50-100 GB przestrzeni dyskowej złożonej z połączonych dysków RAID
511.
6. Zasób repozytorium
Określenie profilu kolekcji to jedno z podstawowych zadań w procesie
tworzenia repozytorium. Powinno brać się tu pod uwagę sugestie i opinie
samych użytkowników oraz kierować opublikowanymi w tym zakresie
raportami12.
Artykuły naukowe stanowią znaczną część dorobku naukowego
pracowników, stąd bardzo ważne jest, aby uczelnie zadbały o umieszczenie tego
typu dokumentów w repozytorium. Potwierdziły to także przeprowadzone
badania własne, w pytaniu poświęconym zasobom. Respondentom podano
dziesięć stwierdzeń, którym należało przypisać odpowiedni stopień akceptacji
(skala Likerta) (zob. wykres 1). Najwyższą punktację uzyskało właśnie
stwierdzenie, że w repozytorium powinny znaleźć się artykuły naukowe
w postaci postprintów (wersja po recenzji) i preprintów (wersja przed recenzją)
(4,49 pkt. w skali Likerta). Dla uczelni, finansujących badania naukowe swoich
pracowników, to sprawa korzystna również z tego powodu, że dostęp do ich
wyników będzie odtąd darmowy. Na drugim miejscu, ankietowani wymienili
chęć deponowania dysertacji doktorskich (4,38 pkt.). Doktoraty obronione
i nieopublikowane, z powodzeniem mogą tworzyć odrębny zbiór
w repozytorium zamiast, jak dotąd, zalegać w magazynach bibliotecznych.
Kolekcja dysertacji może być wzbogacona o prace magisterskie, jednak
w opinii czy powinny stanowić one część repozytorium, zostały ocenione niżej
niż doktoraty (3,85 pkt.). Prawdopodobnie powodem takiej oceny jest ich niższa
wartość naukowa, stąd też w kolekcji tej mogłyby się znaleźć jedynie wybitne
prace magisterskie, rekomendowane przez promotorów. Umieszczanie
w repozytorium materiałów konferencyjnych zostało ocenione wysoko
(4,20 pkt.) podobnie jak ważne dla studentów kolekcje materiałów
dydaktycznych, takich jak np. książki, rozdziały z książek (4,20 pkt.) czy
skrypty (4,17 pkt.), ale już w mniejszym stopniu wykłady w formie prezentacji
multimedialnych (3,68 pkt.).
11
Przyłuska, J.; Radomska, A.; Kłosiński, R. Budowanie repozytorium dziedzinowego : doświadczenia
Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki Politechniki Łódzkiej W: IV
Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku
[online] [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/przyluska_ radomska_klosinski.php> .
12
Zob. Open DOAR: rodzaje materiałów w repozytoriach na świecie. Dostępny w Internecie:
<http://www.opendoar.org/onechart.php?cID=&ctID=&rtID=&clID=&lID=&potID=&rSoftWareName=&s
earch=&groupby=ct.ctDefinition&orderby=Tally%20DESC&charttype=bar&width=600&caption=Content
%20Types%20in%20OpenDOAR%20Repositories%20-%20Worldwide>.
16
Chociaż ankietowani byli mniej przekonani do deponowania raportów
(3,78 pkt.), czy sprawozdań (3,61 pkt.), to skonsolidowany dostęp do tego
rodzaju prac mógłby ułatwić pracę tym, którzy na co dzień korzystają z danych
w nich zawartych.
Wykres 1. Typy prac deponowanych w repozytorium
Źródło: Badania własne
7. Zasady deponowania
Fundamentem rozwoju repozytorium jest sprawny proces
autoarchiwizacji. Polega ona na deponowaniu dokumentu cyfrowego przez
samego autora. Sama czynność archiwizowania jest dość prosta i mało
czasochłonna. Przyjmuje się, że zdeponowanie jednej pracy zajmuje średnio
około 10 minut13.
W ankiecie przeprowadzonej wśród pracowników naukowych UAM
jedno z pytań odnosiło się do kwestii poznania motywacji, jakimi kierowaliby
się naukowcy deponując swoje prace. Najczęściej wybierali oni stwierdzenie,
że „ułatwiłoby to wymianę myśli między naukowcami” (4,58 pkt.), następnie
„ułatwiłoby to dostęp do prac moim studentom” (4,22 pkt.), „zwiększyłoby
to cytowalność moich prac” (3,93 pkt.), „byłoby to niezbędne w celach
autopromocyjnych” (3,71 pkt.). Okazało się, że naukowcy nie mieli zdania
co do następujących czynników: „byłoby to pomocne w rozwoju mojej kariery
naukowej” (3,23 pkt.), „podniosłoby to mój prestiż na uczelni” (3,23 pkt.),
„byłoby to jednym z kryteriów otrzymania grantu” (3,15 pkt); negatywnej
odpowiedzi udzielili na następujące pytania: „większość naukowców z mojej
13
Zob. Carr, L.; Harnad, S, Keystroke Economy: A Study of the Time and Effort Involved in Self-Archiving.
W: Technical Report [online]. University of Southampton, 2005 [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w
Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/KeystrokeCostingpublicdraft1. pdf>.
17
dziedziny deponuje prace w repozytorium” (2,66 pkt.), „umożliwiłoby mi
to otrzymanie premii” (2,50 pkt.) (zob. wykres 2).
Wykres 2. Czynniki motywujące do deponowania dokumentów w repozytorium UAM
Przy okazji podejmowania tematu zasad deponowania należy także
zająć się nakłanianiem pracowników do regularnego deponowania swoich prac.
Rolą uczelni jest ustanowienie takiej polityki archiwizacyjnej, która przyczyni
się do rozwoju repozytorium. Niewątpliwie skuteczniejsza jest autoarchiwizacja
obligatoryjna. Wyniki badań przeprowadzanych na uczelniach australijskich
wskazują, że prace deponowane na zasadzie dobrowolności stanowią jedynie
około 15% dorobku naukowego, natomiast wprowadzenie obowiązku
archiwizowania spowodowało wzrost rzędu 65%14. Z przeprowadzonych
na UAM badań wynika, że ponad 67% naukowców biorących udział w badaniu,
opowiedziało się za archiwizacją fakultatywną. Jest to zatem grono
pracowników nauki, które należy przekonać, iż korzyści z umieszczenia swojej
pracy w repozytorium rekompensują czas poświęcony na autoarchiwizację.
Warto wspomnieć o coraz bardziej popularnej, pośredniej metodzie
deponowania prac (ang. mediated deposit). Polega ona na tym, iż autorzy
dostarczają oryginalne prace w ich pierwotnym formacie. Zadaniem
administratora repozytorium jest przekonwertowanie dokumentu, jeśli jest taka
potrzeba, zaopatrzenie go w odpowiednie metadane i zakończenie czynności
deponowania. Dla pracowników naukowych jest to wyjście korzystne, bo mniej
czasochłonne.
14
Zob. Sale, A. Comparison of IR content policies in Australia. W: First Monday [online]. 2006, vol. 11, no 4
[dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.utas.edu.au/264/1/ Comparison _of_ content_
policies_in_Australia.pdf>.
18
8. Prawo autorskie
W repozytorium można umieszczać materiały, do których majątkowe
prawa autorskie są oczywiste i należą do uczelni lub do autorów. Jeżeli prawo
do utworu ma wydawca niezbędne jest uzyskanie stosownego pozwolenia15.
Kwestie pozyskiwania majątkowych praw autorskich, rozstrzyganie
o możliwości publikowania swojego dorobku często zniechęcają naukowców.
Jak wykazały przeprowadzone badania własne, aż 86,50% potencjalnych
udziałowców repozytorium oczekiwałoby w tej kwestii pomocy. Istotne jest
zatem, aby w zespole zarządzającym repozytorium znalazła się osoba
odpowiedzialna za sferę praw autorskich. Należy również informować
pracowników naukowych o możliwości negocjowania warunków już na etapie
zawierania umowy z wydawcą, w celu zapewniania sobie możliwości włączenia
pracy do archiwum.
Jak pokazują doświadczenia repozytoriów europejskich, prawa
autorskie do utworów przesyłanych do repozytoriów pozostają przy autorach,
którzy udzielają licencji niewyłącznej na korzystanie ze swoich dzieł. Oznacza
to, że utwór może być przekazany w tej samej postaci innemu podmiotowi bez
pytania o zgodę właścicieli repozytorium. Udzielenie licencji ma często miejsce
w procesie autoarchiwizacji lub poprzez podpisanie i odesłanie umowy
licencyjnej. Każda osoba przesyłająca swoje dzieło do repozytorium zaświadcza
jednocześnie, że jest odpowiedzialna za prawa autorskie dotyczące
archiwizowanego dzieła. Niektórzy twórcy repozytoriów mają jedynie zapis na
stronach projektu, że prawa autorskie pozostają przy autorach16. Należy
podkreślić, że zasady respektowania prawa autorskiego powinny być jasno
opisane i udostępnione na platformie repozytorium.
9. Metadane
Efektywne wykorzystanie zasobów cyfrowych ma miejsce tylko
wówczas, gdy metadane są dobrej jakości. Są różne standardy metadanych.
Większość z nich oparta jest na języku XML (eXtensible Markup Language),
który stanowi ich semantyczną jak i strukturalną podstawę.
Dublin Core jest prawdopodobnie najczęściej stosowanym standardem
przez biblioteki i archiwa cyfrowe17. Powodem tej użyteczności jest zapewne
prostota, czyli zestaw piętnastu podstawowych pól zaprojektowanych do opisu
15
Jaka jest polityka wydawcy związana z archiwizacją pracy w repozytorium, można sprawdzić
w bazieRoMEO opracowywanej przez SHERPA <http://www.sherpa.ac.uk/romeo.php>, gdzie wydawcy
podzieleni są na 4 grupy, oznaczone odpowiednim kolorem. Kolor zielony oznacza zgodę na
archiwizacjępostprintów lub preprintów.
16
Zob. Szczepańska, B. Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich :
zagadnienia prawnoautorskie. Przegląd Biblioteczny. 2007, z. 2, s. 193-220.
17
Zob: Gartner, R. Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. W: JISC Technology
& Standards Watch [online]. JISC. 2008 [dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie:
< http://www.jisc.ac. uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>.
19
źródeł. Są to pola: tytuł, twórca, dziedzina, opis, wydawca, współtwórca, data,
typ, format, identyfikator, źródło, język, relacja, miejsce i czas oraz własność.
Dublin Core jest domyślnym formatem zapisu metadanych, jednak
istnieje możliwość przejęcia innych formatów, takich jak np. MARC. Wymaga
to jednak zastosowania narzędzi typu crosswalk.
DSpace jest oprogramowaniem kompatybilnym z Open Archives
Inititiave-Protocol for Metadate Hatvesting (OAI-PMH). Stosowanie tego
protokołu powoduje, że metadane gromadzone w DSpace są indeksowane
przez takie wyszukiwarki jak np. Google, a tym samym dotarcie
do rozproszonych zasobów staje się łatwiejsze i efektywniejsze.
10. Zakończenie
Sukces repozytorium nie zależy wyłącznie od nawet najlepiej dobranego
zespołu organizacyjnego. Puste repozytorium jest repozytorium martwym,
a praca przy jego tworzeniu – bezowocna. Tylko wówczas, kiedy idea znajdzie
poparcie i odzew ze strony środowiska naukowego uczelni – praca osób
powołanych do stworzenia platformy, opieki administracyjnej i redakcyjnej
będzie owocna. Należy też pamiętać, że budowa repozytorium jest procesem,
który dopiero w perspektywie kilku lat przyniesie wymierne korzyści, z których
najważniejszą jest wymiana wiedzy i rozwój nauki.
Cieszy fakt, że tematyce nowoczesnych zasobów cyfrowych
poświęconych jest coraz więcej konferencji i spotkań. Zadanie budowy
repozytorium instytucjonalnego jest jednym z priorytetów opracowanej
Strategii systemu biblioteczno-informacyjnego UAM na lata 2008-2016.
Bibliografia
[1] Afshari, F.; Jones, R. Developing an integrated institutional repository at Imperial College
London. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no 4, s. 338352.
[2] Barton, M. R. Creating an institutional repository: LEADIRS Workbook [online]. W: MIT
Libraries. 2004 [dostęp 14 kwietnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dspace.org/
implement/leadirs.pdf>.
[3] Barwick, J. Building an institutional repository at Loughborough University: some
experiences. Program electronic library and information systems. 2007, vol. 41, no. 2,
s. 113-123.
[4] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy. W: Biuletyn
EBIB [online]. 2006, nr 4 (74) [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://eprints.rclis.org/archive/00008490/01/bednarek_kpbc1.pdf>.
[5] Bednarek-Michalska, B. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa – pragmatyka tworzenia
biblioteki cyfrowej. W: Biuletyn EBIB [online]. 2006, nr 7 (77) [dostęp 20 lipca 2008].
Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008404/01/bednarek_kpbc2.pdf>.
[6] Carr, L.; Harnad, S. Keystroke economy : a study of the time and effort involved in selfarchiving. W: Technical Report [online]. University of Southampton. 2005 [dostęp 1 lipca
2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.ecs.soton.ac.uk/10688/01/KeystrokeCostingpublicdraft1.pdf>.
20
[7] Crow, R. The case for institutional repositories: a SPARC position paper [online].
Washington, DC. 2002 [dostęp 26 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http:www.arl.org/sparc/IR/ir.html>.
[8] Doctor, G. Capturing intellectual capital with an institutional repository at a business school in
India. Library Hi Tech. 2008, vol. 26, no. 1, s. 110-125.
[9] Foster N. F.; Gibbons S. Understanding Faculty to Improve Content Recruitment for
Institutional Repositories. W: D-Lib Magazine [online]. Vol. 11, no. 1, 2005 [dostęp 13 lipca
2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlib.org/dlib/january05/foster/ 01foster.html>.
[10] Gartner, R. Metadata for digital libraries: state of the art and future directions. W: JISC
Technology & Standards Watch [online]. JISC. 2008 [dostęp 4 września 2008]. Dostępny
w Internecie: < http://www.jisc.ac.uk/media/documents/techwatch/tsw_0801pdf.pdf>.
[11] Gibbons, S. Establishing an institutional repository. W: Library Technology Reports [online].
2004, vol. 40, no. 4 [dostęp 7 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <https://publications.
techsource.ala.org/products/archive.pl?article=2538>.
[12] Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online].
2008 [dostęp 23 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/
00013970/01/Przyluska_Jolanta_Repozytorium.pdf>.
[13] Przyłuska, J.; Radomska, A.; Kłosiński, R. Budowanie repozytorium dziedzinowego:
doświadczenia Biblioteki Naukowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi i Biblioteki
Politechniki Łódzkiej [online]. W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet
w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku. [Warszawa] : Stowarzyszenie
Bibliotekarzy
Polskich,
K[omisja]
Wydawnictw]
Elektronicznych],
Redakcja
"Elektronicznej Biblioteki", 2007. (EBIB Materiały konferencyjne nr 18) [dostęp 12
lipca 2008]. Dostępny w Internecie: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/
przyluska_ radomska_klosinski.ph>.
[14] Sale, A. Comparison of IR content policies in Australia. W: First Monday [online]. 2006,
vol. 11, no 4 [dostęp 12 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.utas.edu.au/
264/1/ Comparison_of_content_policies_in_Australia.pdf>.
[15] Simpson, P. Repositories for research: Southampton’s evolving role in the knowledge cycle.
Program electronic library and information systems. 2006, vol. 40, no 3, s. 224-231.
[16] Szczepańska, B. Zasady publikowania obiektów cyfrowych w repozytoriach europejskich.
Zagadnienia prawnoautorskie. Przegląd Biblioteczny. 2007, z. 2, s. 193-220.
[17] Woźniak-Kasperek, J.; Franke J. (red.). Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie. Warszawa : Wydawnictwo SBP, 2007.
Elżbieta Skubała
Politechnika Łódzka. Biblioteka
[email protected]
Anna Kazan
Politechnika Łódzka. Biblioteka
[email protected]
Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób
w kontekście tworzenia nowoczesnych kolekcji źródeł
informacji dla nauk technicznych
Polish digital libraries on the dLibra platform – resources
in the context of creation of modern collections of
information resources for technical sciences
Abstrakt
W okresie rozwoju społeczeństwa informacyjnego biblioteka naukowa zyskuje w środowisku
akademickim rolę istotnego ośrodka komunikacji pomiędzy użytkownikiem a jego potrzebami
informacyjnymi. Jedną z form realizacji tych potrzeb jest usprawnienie procesu dostarczania
poszukiwanych przez użytkownika informacji, między innymi przez budowanie bibliotek
cyfrowych. Problem tworzenia i zarządzania zasobami elektronicznymi, możliwości ich
wspólnego przeszukiwania oraz współpracy między bibliotekami w kontekście bieżącej informacji
w naukach technicznych, został przedstawiony na przykładzie analizy zawartości polskich
bibliotek cyfrowych, opartych na oprogramowaniu dLibra. W artykule przedstawiono wyniki
badań zasobu cyfrowego, liczącego ponad 158.000 obiektów, wspólnie przeszukiwanego
w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych. Na podstawie analizy zebranego materiału
statystycznego, spróbowano ocenić zarówno wartość publikacji cyfrowych pod względem
chronologicznym, jak i warsztat wyszukiwawczy. Najistotniejszym wnioskiem wynikającymz
przeprowadzonych badań jest pilna konieczność ujednolicenia metadanych na poziomie każdej
biblioteki i wszystkich bibliotek FBC, w celu wspólnego efektywnego wyszukiwania.
Słowa kluczowe
warsztat wyszukiwawczy; biblioteki cyfrowe; program dLibra
Abstract
In the time of progress of information society, research libraries play important role of
communication centres between users and their needs for information. One of the methods of
satisfying these needs is an improvement of the process of information delivery by, among other,
creation of and access to the digital libraries. A problem of creating and managing electronic
resources, search possibilities in digital libraries and cooperation between libraries in the context
of current information in technical sciences is going to be presented at examples of Polish digital
libraries based on dLibra software. The results of the study of digital resources have been
presented in the article. The resources of digital libraries count over 158.000 objects and are
designed to be commonly searched within Digital Libraries Federation. On the basis of collected
statistic material analysis it was attempted to assess both: the value of digital publications in the
chronological matter and the searching tools. The most valuable conclusion from the study is an
immediate need to standardise of metadata at the level of each library and all of Digital Libraries
Federation member-libraries, in aim to allow an effective searching.
22
Keywords
searching tools; digital libraries; dLibra software
1. Wstęp
Ilość i tempo tworzenia dokumentów naukowych w ostatnich latach
wzrosły gwałtownie za sprawą powszechnego dostępu do nowych technologii.
Pracownicy naukowi są zarówno twórcami jak i odbiorcami informacji w nich
zawartych. Konieczność posiadania wiedzy o tendencjach naukowych
i kierunkach badań sprawia, że specjalności stają się coraz węższe, a ilość
źródeł coraz większa. Obowiązkiem współczesnej biblioteki naukowej jest
przygotowanie warsztatu naukowego, który umożliwi szybkie i efektywne
pozyskiwanie informacji. Jednym z elementów współczesnego warsztatu
informacyjnego są Biblioteki Cyfrowe (BC), tworzone między innymi przez
biblioteki naukowe szkół wyższych. Założeniem niniejszego tekstu jest
przeanalizowanie zasobu polskich BC, wspólnie przeszukiwanych na platformie
Federacji Bibliotek Cyfrowych, w kontekście jego wartości dla informacji
naukowej, według kryterium DATA WYDANIA oraz próba oceny warsztatu
wyszukiwawczego.
2. Biblioteki cyfrowe
Termin biblioteka cyfrowa oznacza „ zorganizowany zasób informacji
i wiedzy wzbogacony o dodatkowe funkcje dzięki technologii cyfrowej” 1, które
umożliwiają udostępnianie w Internecie, w uporządkowany sposób,
zdigitalizowanych zbiorów bibliotek tradycyjnych oraz innych obiektów
w postaci elektronicznej.
Na początku XXI wieku rozpoczęły się w Polsce energiczne prace nad
umożliwieniem czytelnikom dostępu do zasobów bibliotek z dowolnego
miejsca. Cele budowy bibliotek cyfrowych najczęściej podawane w projektach
to:
•
•
•
1
ochrona przed zniszczeniem gromadzonych w bibliotekach zbiorów,
cennych z punktu widzenia dziedzictwa kulturowego i historii
rozwoju różnych dziedzin nauki, a także potrzeba udostępnienia ich
szerszemu gronu użytkowników;
efektywniejsze i szersze udostępnianie skryptów uczelnianych,
podręczników
akademickich
oraz
innych
materiałów
dydaktycznych, a także ich pełniejsze zastosowanie w stacjonarnym
procesie dydaktycznym oraz docelowo w kształceniu na odległość;
promocja uczelni, instytucji bądź regionu poprzez popularyzację
potencjału badawczego oraz naukowej twórczości intelektualnej
zarówno w kraju, jak i na świecie;
Przyłuska, Jolanta. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online] [dostęp
4 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://212.51.210.133/osc/prezentacje/cz/przyluska.pdf>.
Polskie biblioteki cyfrowe na platformie Libra – zasób w kontekście…
•
•
23
włączenie się w narodowe strategie eEuropa i ePolska, w strategię
unijną i 2010 oraz czynny udział w inicjatywie digitalizacyjnej
podjętej przez inne ośrodki akademickie w kraju;
utworzenie podstaw repozytoriów naukowych, w których będą
przechowywane i udostępniane, wszelkie zasoby cyfrowe.
W chwili obecnej, według różnych zbiorczych danych, istnieje w Polsce
ponad 30 BC lub udostępnianych w sieci Internet kolekcji cyfrowych.
Większość BC (18) wykorzystuje do prezentacji materiałów
elektronicznych platformę dLibra, opracowaną i permanentnie udoskonalaną
przez Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe (PCSS). 21 BC z kolei
jest wspólnie przeszukiwanych w ramach mechanizmów Federacji Bibliotek
Cyfrowych (FBC). Właśnie na materiałach cyfrowych przeszukiwanych
w ramach FBC oparto badania przeprowadzone na potrzeby niniejszego
artykułu.
3. Analiza zasobu
Badania zasobu były prowadzone w okresie 5 tygodni na przełomie
sierpnia i września 2008 roku. Prowadzono je zarówno poprzez mechanizmy
platformy FBC, jak i w każdej z bibliotek oddzielnie. Zasób 21 bibliotek
cyfrowych wspólnie przeszukiwanych, według stanu na dzień 04.09.2008 r.,
wynosił 158.047 obiektów. Analizie indywidualnej nie poddano zasobu
Akademickiej Biblioteki Cyfrowej (ABC) Akademii Górniczo Hutniczej
w Krakowie z powodu jej czasowego wyłączenia. Włączono natomiast
do badań nową BC Uniwersytetu Łódzkiego, mimo że nie jest jeszcze widoczna
w katalogu wspólnym. Analizie poddano jeden z elementów opisu
katalogowego – „datę wydania”. Powodem wyboru tego właśnie elementu było
przekonanie, że data wydania jest w każdym opisie katalogowym. Jest to
jednocześnie najmniej skomplikowany i najbardziej sformalizowany element
opisu. Analiza zasobu według kryterium DATY WYDANIA pozwoliła
na zilustrowanie zasobu bibliotek cyfrowych pod względem chronologicznym,
a tym samym umożliwiła ocenę wartości bibliotek cyfrowych dla dydaktyki
i nauki po 3 latach ich intensywnego rozwoju oraz ocenę mechanizmów
wyszukiwawczych systemu dLibra.
Wspólne przeszukiwanie na platformie dLibra z poziomu FBC, według
kryterium DATY WYDANIA, prawie do końca sierpnia nie było możliwe.
Program dawał możliwość wyszukiwania wyłącznie przez indeksy autorów
i tytułów. W ostatnim czasie został uzupełniony o przeszukiwanie według
wszystkich pozostałych atrybutów, z wielką korzyścią dla użytkowników.
Z kolei przeszukiwanie z poziomu jednej biblioteki obarczone było dużym
błędem, wynikającym z różnorodności zapisu daty i koniecznością zadawania
pytań wariantowych.
24
W formacie Dublin Core jest 15 atrybutów, za pomocą których
sporządza się metadane obiektu cyfrowego: tytuł, autor, współtwórca,
wydawca, data wydania, źródło, hasło przedmiotowe, uwagi, język, format, typ
zasobu, powiązania, zakres, identyfikator, prawa. Rekord można wypełniać
ręcznie, ale częściej korzysta się z możliwości importu danych z formatu
MARC 21, w którym sporządzane są opisy na potrzeby systemów
bibliotecznych, np. systemu HORIZON. Interesujące nas dane w rekordzie
sporządzanym w formacie MARC są zapisane w 3 podpolach pola 260.
W zależności od konfiguracji pliku importowego, informacje z podpól pola 260
z formatu MARC można zapisać w polu WYDAWCA (bądź w utworzonym
podpolu MIEJSCE WYDANIA) albo w polu DATA WYDANIA rekordu
utworzonego w formacie Dublin Core. Do decyzji katalogerów, tworzących
opisy obiektów cyfrowych należy, gdzie zostanie umieszczona nazwa miejsca
wydania publikacji.
4. Analiza zasobu BC, prowadzona w każdej z bibliotek oddzielnie
Zasób BC jest dynamiczny, liczba obiektów stale się powiększa, dlatego
dla dalszych badań przyjęto stan zasobu z połowy sierpnia, tj. ok. 156.000.
Suma zasobów 21 bibliotek cyfrowych w układzie chronologicznym wynosiła
w tym czasie 123.568 (patrz: tabela 1 – zestawienie liczbowe, wykres 1 –
zestawienie procentowe). Różnica między liczbą deklarowanych w BC
obiektów cyfrowych a liczbą wynikającą z przeprowadzonej analizy wynosiła
32.433. Stanowi to aż 20,80%.
Tabela 1. Zestawienie sumaryczne zasobu 21 BC – badania przeprowadzone w każdej z bibliotek
oddzielnie wg kryterium DATA WYDANIA
Zakres lat
nie datowane
bez roku
XII wiek
XIII wiek
XIV wiek
XV wiek
XVI wiek
XVII wiek
XVIII wiek
XIX wiek
XX wiek
Zasób bibliotek cyfrowych
1811
637
6
10
47
368
646
1952
3170
31861
350
25
cd. tabeli 1.
1900-1949
1950-1959
1960-1969
1970-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2004
2005-
58736
4140
3653
1834
2635
1954
2342
7416
123568
47,53
Wykres 1. Zestawienie procentowe zasobu 21 BC w układzie chronologicznym obiektów
cyfrowych – badania przeprowadzone w każdej z bibliotek oddzielnie wg kryterium DATA
WYDANIA
50,00
45,00
40,00
25,78
35,00
30,00
25,00
20,00
10,00
1,90
2,13
1,58
1,48
2,96
3,35
0,28
2,57
1,58
0,52
0,30
0,01
0,04
0,00
0,52
1,47
6,00
15,00
5,00
20
05
-
19
99
20
00
-2
0
04
19
8
9
19
90
-
19
79
1
98
0-
19
69
19
70
-
19
60
-
19
49
19
5
9
1
95
0-
w
ie
k
XX
19
00
-
w
ie
k
XV
Iw
ie
k
XV
II
w
ie
k
XV
III
w
ie
k
XI
X
w
ie
k
XV
w
ie
k
XI
V
w
ie
k
XI
II
w
ie
k
X
II
ro
ku
be
z
n
ie
da
to
w
an
e
0,00
26
5. Analiza zasobu BC, prowadzona z wykorzystaniem mechanizmów
wspólnego przeszukiwania FBC
Autorki uznały, że różnica w przeprowadzonej analizie jest zbyt duża,
nawet jeśli przyjmie się, że część metadanych nie miała wypełnionego pola
DATA WYDANIA. Dlatego wykorzystano uruchomioną funkcję FBC
i powtórzono badania w pierwszych dniach września. Stan zasobu cyfrowego
przeszukiwanego mechanizmami wspólnego przeszukiwania FBC wynosił ok.
158.000. W wyniku sumowania obiektów cyfrowych według DATY
WYDANIA otrzymano liczbę 82.746 (patrz: tabela 2 – zestawienie liczbowe,
wykres 2 – zestawienie procentowe). Różnica okazała się jeszcze większa
i wynosiła 75.254, tj. 47,63%.
Tabela 2. Zestawienie sumaryczne zasobu 21 BC – badania przeprowadzone z wykorzystaniem
mechanizmów wspólnego przeszukiwania FBC wg kryterium DATA WYDANIA
Zakres lat
bez roku
XI wiek
XII wiek
XIII wiek
XIV wiek
XV wiek
XVI wiek
XVII wiek
XVIII wiek
XIX wiek
XX wiek
1900-1949
1950-1959
1960-1969
1970-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2004
2005-
Zasób bibliotek
cyfrowych
1141
1
6
3
17
77
397
1 672
2 281
19 587
11
33 310
4 281
3 554
1 866
2 498
1 893
2 470
7 681
82 746
27
Wykres 2. Zestawienie procentowe zasobu 21 BC w układzie chronologicznym obiektów
cyfrowych – badania przeprowadzone z wykorzystaniem mechanizmów wspólnego
przeszukiwania FBC wg kryterium DATA WYDANIA
9,28
05
20
99
-19
90
9
1
79
-19
70
9
1
59
-19
50
9
1
ek
wi
XX
ek
wi
III
V
X
k
ie
Iw
XV
ek
wi
V
XI
iek
Iw
XI
zr
be
u
ok
2,98
2,29
3,02
2,25
4,29
5,17
40,25
0,01
23,67
2,76
2,02
0,48
0,09
0,02
0,00
0,01
0,00
1,38
0,00
5,00
10,00
15,00
20,00
25,00
30,00
35,00
40,00
45,00
Różnice w wynikach przeprowadzonych badań wynikały m.in.
z różnorodności zapisu daty wydania:
3
w formie zapisu daty dziennej: 1949.01.01; 01.01.1949; 01.1949;
1949.01;
2. w formie zapisu roku: 1949; (1949); [1949]; 1949?;
3. w formie zapisu daty niepewnej: ok. 1949; ca 1949; przed rokiem
1949; po roku 1949;
4. w formie zapisu numeru wieku, w przypadku braku daty wydania:
18w.; 18 wiek; 18 w.; XVIII w.; XVIII wiek.
Przeszukiwanie prowadzone było na podstawie frazy z pola DATA
WYDANIA opisu katalogowego Dublin Core, z wykorzystaniem maskowania
jednej lub dwu ostatnich cyfr roku wydania. Stwierdzono, że jeśli fraza DATA
WYDANIA jest złożona z roku-miesiąca-dnia lub roku-miesiąca, wyniki
wyszukiwania są rozbieżne. Tak więc, forma zapisu daty, zwłaszcza dziennej
i miesięcznej dla procesu wyszukiwania jest niezwykle istotna.
Powodem rozbieżności między liczbą obiektów cyfrowych
„deklarowaną” w BC a otrzymaną w wyniku analiz może być również brak
wypełnionego pola DATA WYDANIA. Takie rekordy są pomijane w procesie
wyszukiwania według tegoż kryterium . Wypełnienie pola innymi danymi, np.
28
informacją o typie publikacji lub nazwą miejsca wydania jest także przyczyną
różnic w procesie wyszukiwawczym, ale przede wszystkim ewidentnym błędem
osób tworzących metadane obiektów cyfrowych w BC.
Wyniki analizy zasobu BC według kryterium DATA WYDANIA
dowodzą, że ponad 47% zbiorów cyfrowych zostało wydanych w pierwszej
połowie XX wieku, prawie 26% w wieku XIX (wykres 1). Publikacje „nowe”,
wydane po roku 1990 stanowią 9,48% zasobu BC przeszukiwanych wspólnie na
platformie FBC. W kontekście daty wydania materiałów zdigitalizowanych
można stwierdzić, że ponad 90% zasobu ma charakter archiwalny i stanowi
magazyn zbiorów dziedzictwa kulturowego i historii rozwoju różnych dziedzin
nauki (wykres 1).
Interesujące stało się zbadanie, jak w tym aspekcie wyglądał
wyselekcjonowany zasób BC wyższych szkół technicznych, zwłaszcza że wiek
publikacji w dziedzinach badawczych nauk ścisłych i technicznych jest
niezwykle istotny. Przeanalizowano zbiory 4 BC tworzonych przez biblioteki
wyższych szkół technicznych (tabela 3): Politechnikę Warszawską,
Politechnikę Krakowską, Politechnikę Łódzką i Politechnikę Wrocławską.
Zasób cyfrowy Politechniki Wrocławskiej stanowi kolekcję Dolnośląskiej BC,
dlatego w prosty sposób mógł zostać wyselekcjonowany i poddany analizie.
Tabela 3. Zestawienie sumaryczne zasobu 4 BC wyższych szkół technicznych wg kryterium
DATA WYDANIA
Zakres lat
XV wiek
XVI wiek
XVII wiek
XVIII wiek
XIX wiek
XX wiek
1900-1949
1950-1959
1960-1969
1970-1979
1980-1989
1990-1999
2000-2004
2005-
Biblioteki cyfrowe szkół technicznych
2
7
5
16
703
0
1 414
26
11
85
582
194
228
1 121
4 394
29
Wykres 3. Zestawienie procentowe zasobu 4 BC wyższych szkół technicznych w układzie
chronologicznym obiektów cyfrowych wg kryterium DATA WYDANIA
25,52
20052000-2004
5,19
1990-1999
4,42
1980-1989
13,25
1970-1979
1,93
1960-1969
0,25
1950-1959
0,59
1900-1949
XX w ie k
32,19
0,00
XIX w ie k
16,00
XVIII w ie k
0,36
XVII w ie k
0,11
XVI w ie k
0,16
XV w ie k
0,05
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
Z zestawienia wynika, że proporcje zasobu wg kryterium DATY
WYDANIA publikacji cyfrowych w BC szkół technicznych przedstawiają się
odmiennie niż całość zasobu BC (wykres 3). Wydawnictwa wydane po roku
1990 stanowią największą część materiałów cyfrowych - 35,13% a zbiory
wydane w pierwszej połowie XX wieku 32,19%. Proporcje wieku publikacji
świadczą o świadomości potrzeb środowiska naukowego u twórców BC
w szkołach technicznych. Mając świadomość ograniczeń wynikających
z ustawy Prawo autorskie i prawa pokrewne, sprawdzono także jakiego rodzaju
dokumenty z lat 2000-2008 publikowano w BC szkół technicznych (wykres 4).
Ponad połowa najnowszych publikacji to wydawnictwa ciągłe, prawie 22%
prace doktorskie, ponad 12% wydawnictwa zwarte. Wśród tych ostatnich są
skrypty, podręczniki, monografie i książki wydane w wydawnictwach
uczelnianych. Należy także zwrócić uwagę na materiały dydaktyczne (7,99%),
które stanowią poszukiwany i wykorzystywany przez studentów typ publikacji
w BC. Ogromna większość wydawnictw najnowszych jest wydawana
w wydawnictwach uczelnianych, choć są wśród nich także publikacje innych
wydawców, od których BC uzyskały prawo do umieszczenia we własnych
zasobach cyfrowych.
30
Wykres 4. Zasób 4 bibliotek cyfrowych szkół technicznych wydanych po roku 2000, w podziale
na typy publikacji (dane procentowe)
Varia
2,36
Doktoraty
M ateriały konferencyjne
Zbiory specjalne
M ateriały dydaktyczne
21,84
2,85
0,16
7,99
12,31
Wydawnictwa zwarte
Wydawnictwa ciągłe
0,00
52,49
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
60,00
6. Współpraca bibliotek cyfrowych
Możliwość wspólnego przeszukiwania zasobów cyfrowych daje
użytkownikowi wrażenie ścisłej współpracy między poszczególnymi BC, a być
może nawet świadomość istnienia jednej BC. Jest to niestety tylko wrażenie,
bowiem w rzeczywistości ta współpraca odbywa się w niewielkim zakresie.
Już na początku tekstu przywołano FBC jako mechanizm wspólnego
przeszukiwania zasobu 21 BC. Jest to przykład na doskonalenie warsztatu
wyszukiwawczego z wykorzystaniem dostępnych możliwości. Federacja
Bibliotek Cyfrowych jest serwisem zaawansowanych usług sieciowych
opartych na zasobach cyfrowych dostępnych w polskich bibliotekach
cyfrowych i repozytoriach uruchomionych w sieci PIONIER2 – to znaczy jest
rodzajem WSPÓLNEGO KATALOGU. Jest tworzona i utrzymywana przez
PCSS. Z całą pewnością nie jest „tworem” formalnym, a nazwa inicjatywy jest
niefortunna i może być myląca. Pojęcie FEDERACJA, wg W. Kopalińskiego,
odnosi się m.in. do zjawisk z zakresu prawa międzynarodowego i oznacza
2
Lewandowska, A.; Mazurek, C.; Werla, M. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER – dostęp
do otwartych bibliotek cyfrowych i repozytoriów [online] [dostęp 4 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/lewandowska_mazurek_werla.php>.
31
państwo związkowe, będące zjednoczeniem państw, krajów, stanów, kantonów.
Funkcjonuje także w kontekście stowarzyszeń zawodowych i politycznych3.
W przypadku FBC nie zostały podpisane żadne umowy o współpracy,
nie zostały sformułowane żadne zasady współpracy, nie zostały również
określone zakresy odpowiedzialności i kompetencji. Niewątpliwie brak
dotychczas wspólnych działań w tworzeniu BC i koordynacji tych działań w
skali kraju. Narzędzia opracowane i udostępniane przez PCSS dają bibliotekom
możliwość sprawdzania planów publikacji innych BC w celu eliminacji
dubletów. Jak na razie wszyscy dobrowolnie korzystają z tych możliwości. Na
158.000 obiektów cyfrowych w BC tylko 0,1% publikacji powtarza się w 2 lub
3 BC (najwięcej w BC Biblioteki Narodowej POLONA - ponad 69%
wszystkich dubletów).
Zawiązanie w maju 2008r. konsorcjum pn. Polskie Biblioteki Cyfrowe,
jest inicjatywa istotną, ono bowiem być może będzie koordynować działania
BC, zwłaszcza w zakresie tworzenia metadanych i pozyskiwania funduszy na
kolejne projekty oraz zadania.
7. Wnioski
1. Zasób BC prezentowanych na platformie dLibra lub wspólnie
przeszukiwanych w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych liczył
w pierwszych dniach września 2008 r. ponad 158.000 obiektów.
2. Zasób BC w 90% ma wartość archiwalną i spełnia rolę magazynu
dokumentów będących świadectwem dziedzictwa kulturowego i historii
rozwoju różnych dziedzin nauki (wykres 1).
3. Zasób BC w 10% (biorąc pod uwagę wyłącznie datę wydania – po
1990 r.) spełnia funkcję informacji naukowej o najnowszych badaniach
i trendach w nauce, co ma istotne znaczenie w postrzeganiu wartości
BC przez przedstawicieli środowisk technicznych.
4. Mając tę świadomość, BC wyższych szkół technicznych intensywniej
powiększają zasoby o najnowsze wydawnictwa i udział w ich zasobach
wydawnictw wydanych po 1990 r. sięga ponad 35% (wykres 3).
5. Z powodów obiektywnych (zapisy ustawy Prawo autorskie i prawa
pokrewne) nowe publikacje w BC szkół technicznych zostały
ograniczone głównie do wydawnictw uczelnianych. Czy jest to sygnał
o ściślejszej współpracy z wydawnictwami, czy świadczy o tendencji
zmierzającej do przejęcia funkcji wydawniczej w zakresie publikacji
elektronicznej – czas pokaże.
6. Brak dotychczas wypracowanych form współpracy BC. Niezwykle
pozytywną inicjatywą jest Federacja Bibliotek Cyfrowych, tj wspólny
katalog BC oparty na konsorcjum PIONIER i systemie dLibra. Dobrze
rokuje również zawiązane w maju 2008 roku konsorcjum pn. Polskie
3
Kopaliński ,W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem. Warszawa : Muza, 2000,
s. 168.
32
Biblioteki Cyfrowe oparte o BC, prezentujące zasoby cyfrowe
na platformie dLibra.
7. Wyszukiwanie w zasobie pojedyńczej biblioteki, jak i wspólne
przeszukiwanie zasobu nie daje użytkownikowi gwarancji uzyskania
wiarygodnej
odpowiedzi, co rodzi wątpliwość dotyczącą
profesjonalizmu twórców bibliotek cyfrowych lub twórców systemu
dLibra.
8. Należy pilnie podjąć działania zmierzające do ujednolicenia
metadanych na poziomie każdej biblioteki i wszystkich bibliotek
opartych na systemie dLibra
9. Metadane powinny być permanentnie kontrolowane dla celów
wspólnego przeszukiwania (np. przez odpowiednik funkcji
„bibliotekarza systemowego”).
Bibliografia
[1] Federacja Bibliotek Cyfrowych <http://fbc.pionier.net.pl/owoc/about?id=about-fbc>.
[2] ABC – Kraków <http://abc.krakow.pl>.
[3] Biblioteka Cyfrowa CODN <http://bc.codn.edu.pl/dlibra>.
[4] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej <http://www.biblos.pk.edu.p>.
[5] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Warszawskiej <http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra>.
[6] Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej eBiPoL <http://ebipol.p.lodz.pl/dlibra>.
[7] Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego <http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra>.
[8] Cyfrowa Biblioteka Narodowa „Polona” <http://www.polona.pl/dlibra>.
[9] Dolnośląska Biblioteka Cyfrowa <http://www.dbc.wroc.pl/dlibra>.
[10] e-biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego <http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra>.
[11] ICM - DIR - Zasoby Polskie <http://dir.icm.edu.pl/pl/>.
[12] Jeleniogórska Biblioteka Cyfrowa <http://jbc.jelenia-gora.pl/dlibra>.
[13] Księgozbiór Wirtualny Bibliotek Kościelnych FIDES <http://digital.fides.org.pl/dlibra>.
[14] Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa <http://kpbc.umk.pl/dlibra>.
[15] Małopolska Biblioteka Cyfrowa <http://mbc.malopolska.pl/dlibra>.
[16] Pedagogiczna Biblioteka Cyfrowa <http://www.ap.krakow.pl/dlibra/dlibra>.
[17] Podkarpacka Biblioteka Cyfrowa <http://www.pbc.rzeszow.pl/dlibra>.
[18] Podlaska Biblioteka Cyfrowa <http://pbc.biaman.pl/dlibra>.
[19] Śląska Biblioteka Cyfrowa <http://www.sbc.org.pl/dlibra>.
[20] Wejherowska Biblioteka Cyfrowa <http://biblioteka.wejherowo.pl/dlibra/dlibra>.
[21] Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra>.
[22] Zielonogórska Biblioteka Cyfrowa <http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra>.
33
[23] Lewandowska, A.; Mazurek, C.; Werla, M. Federacja Bibliotek Cyfrowych w sieci PIONIER
– dostęp do otwartych bibliotek cyfrowych i repozytoriów [online][dostęp 4 lipca 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/lewandowska_
mazurek_werla.ph>.
[24] Gruszczyński, P.; Mazurek, C.; Osiński, S.; Swędrzyński, A. Zarządzanie zawartością
bibliotek cyfrowych [online] [dostęp 4 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://dlibra.psnc.pl/biblioteka/dlibra/docmetadata?id=31&from=pubstats>.
[25] Przyłuska, J. Repozytorium – magazyn dokumentów czy wirtualna społeczność? [online]
[dostęp 4 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://212.51.210.133/osc/
prezentacje/cz/przyluska.pdf>.
[26] Kopaliński, W. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem.
Warszawa : Muza, 2000.
Dorota Buzdygan
Politechnika Krakowska. Biblioteka
[email protected]
Dorota Lipińska
Politechnika Krakowska. Biblioteka
[email protected]
Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej –
repozytorium i forma udostępniania publikacji z zakresu
nauk technicznych
Cracow University of Technology Library Digital
Collection – repository and the way of access to technical
scientific publications
Abstrakt
Przedmiotem publikacji jest przedstawienie funkcjonowania otwartego cyfrowego repozytorium,
Biblioteki Cyfrowej Politechniki Krakowskiej, którego celem jest tworzenie, przechowywanie
i rozpowszechnianie publikacji naukowych z zakresu nauk technicznych tworzonych przez
pracowników naukowych Politechniki Krakowskiej.
Na wstępie artykułu sformułowano uwagi dotyczące źródeł naukowej informacji technicznej.
Podkreślono wagę zasobów cyfrowych, organizowanych przez biblioteki uczelniane.
Scharakteryzowano zawartość BCPK, omówiono system organizacyjno-wyszukiwawczy oraz
portal tejże biblioteki.
Słowa kluczowe
Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej; BCPK ; biblioteka cyfrowa; repozytorium; nauki
techniczne; rozprawy doktorskie; rozprawy habilitacyjne
Abstract
The objective of this paper is discussing the activity of the open digital repository the Cracow
University of Technology Digital Library (CUT DL), which the purpose is creating, preserving
and providing access to the scientific content written by researchers of Cracow University of
Technology. The paper describes sources of technical scientific information in general, and
draws attention to digital format of university publications like as dissertations, monographs,
articles. The system of managing and searching, digital collections, and the access platform
(website) of CUT DL are presented.
Keywords
CUT Digital Library; digital collection; digital library; repository; technical sciences;
dissertations
1. Źródła naukowej informacji technicznej
Publikacja naukowa jest pierwszym publicznym ogłoszeniem danej
informacji, a jej rozpowszechnienie i zaprezentowanie wszystkim
zainteresowanym nadaje sens pracy naukowca oraz stanowi gwarancję dalszego
rozwoju każdej dziedziny nauki. Publikacja taka powinna umożliwiać innym,
36
uprawiającym określoną dziedzinę, oszacowanie wartości przeprowadzonych
prac, obserwację oraz dalsze ich wykorzystanie do badań i publikacji.
Naukowcy, szczególnie ci związani z naukami technicznymi, wspomagają
swoją pracę wykorzystując zbiory danych uporządkowane w postaci baz
danych, m.in.: faktograficznych, geograficznych, statystycznych itp. Materiały,
z których czerpana jest informacja zaspokajająca określone potrzeby
informacyjne, nazywamy źródłami informacji. W szerszym znaczeniu źródłami
informacji mogą być dokumenty, osoby lub instytucje1. Dane i informacje
o osiągnięciach z zakresu nauk technicznych i ich zastosowaniach praktycznych
oraz o osiągnięciach nauk ścisłych znajdujących zastosowanie w technice,
tworzą informację naukowo-techniczną2.
Informacja naukowo-techniczna tworzona jest w postaci niematerialnej
– jako wiedza uczonych i badaczy oraz materialnej, którą tworzą dokumenty
zapisane w postaci tradycyjnej (rękopiśmiennej, drukowanej) lub elektronicznej
w rozmaitych
formatach (tekstowym, dźwiękowym,
graficznym,
multimedialnym). Archiwa i biblioteki zajmują się gromadzeniem,
opracowywaniem i udostępnianiem wytworzonych dokumentów - źródeł
informacji - niezależnie od ich formy, jak również faktu, czy zostały one
opublikowane tradycyjnie czy w postaci elektronicznej.
Pierwszym pełnotekstowym e-dokumentem była opublikowana
w 1971 r. w ramach Projektu Gutenberg3 Deklaracja Niepodległości. Nowy
rynek publikacji zaczął się gwałtownie rozwijać. Dziedziny takie jak: nauki
techniczne i medycyna jako pierwsze wykorzystały możliwości technologiczne
i stworzyły e-informację techniczną w postaci bibliograficznych baz danych.
Następnie
na
nośniki
elektroniczne
przenoszono
wydawnictwa
encyklopedyczne i abstraktowe. Za kolejne dziedziny wstępujące
na elektroniczny rynek wydawniczy należy uznać biznes i ekonomię. Możemy
więc mówić, iż rynek publikacji naukowych płynnie przechodzi od tworzenia
kopii dokumentów drukowanych (digitalizacji) do publikacji elektronicznych
(digital born).
Publikowanie elektroniczne jest szczególnie dogodne dla tekstów
technicznych ze względu na szybkość publikacji i jej zasięg (globalny dostęp),
ogromne możliwości edycyjne (multimedia) i wyszukiwawcze (hipertekst) oraz
możliwość zastosowania podczas publikacji narzędzi interaktywnych do edycji
wzorów matematycznych i symboli technicznych.
1
Słownik terminologiczny informacji naukowej. Wrocław : Ossolineum, 1979, s. 130.
Tamże, s. 54.
3
Project Gutenberg Official Home Site [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://promo.net/pg/>.
2
Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej – repozytorium i forma…
Porównanie drukowanej
przedstawiono w tabeli 1.
i
elektronicznej
publikacji
37
naukowej
Tabela 1. Cechy publikacji naukowej
DRUKOWANA
jedna publikacja (artykuł, książka)
jeden czytelnik w tym samym
czasie
określone miejsce i czas dostępu
głównie treści recenzowane
niskie nakłady i brak wznowień
wysoka cena publikacji
technicznych na 1 czytelnika
określone książki na dany temat
wyszukiwanie jednoliniowe
manualne
cytowania wyszukiwane w innych
drukowanych publikacjach
ELEKTRONICZNA
(model Open Access - OA)
jedna e-publikacja
wielu czytelników w tym samym czasie
multi-dostęp; 24/7
trudności w ocenie wiarygodności
i kompletności
niestrukturalność organizacji zasobów,
rozproszenie w sieci
bezpłatny dostęp do e-publikacji na 1
użytkownika
kilka tysięcy trafień przy użyciu
wyszukiwarki
możliwość wyszukiwania złożonego
z wielu kryteriów (elementów opisu
i samego dokumentu)
cytowania wyszukiwane przez połączenie
(linkowanie) do innych e-publikacji
Popularyzacja modelu Open Access (OA), jak również
licencjonowanego upublicznienia e-treści naukowych zyskuje coraz więcej
zwolenników. Autorzy informacji naukowej w coraz większym stopniu
przekonują się, że publikowanie elektroniczne korzystnie wpływa
na popularyzację i wykorzystanie zamieszczonych w Internecie prac
naukowych.
Współpraca biblioteki z autorami, a także porozumienie na płaszczyźnie
legislacyjnej z uczelnią są niezbędnym warunkiem stworzenia cyfrowego
repozytorium. Wartość projektu mierzy się stopniem wykorzystania publikacji
na uczelni, gdyż z formalnego punktu widzenia naukowa informacja techniczna
w drukowanej wersji jest preferowana przez gremia oceniające jakość pracy
osób i instytucji4. Naukowe publikowanie, jak pisze Marek Nahotko5, znajduje
się obecnie w okresie przemian porównywalnych do tych, które zachodziły
w XV w., zaraz po wynalezieniu druku. Przez pewien czas obie technologie
rękopiśmienna i druk funkcjonowały równolegle, a następnie w wyniku
4
Oceny parametrycznej jednostek naukowych dokonuje się raz na cztery lata na podstawie Rozporządzenia
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 17 października 2007 r. w sprawie kryteriów i trybu
przyznawania i rozliczania środków finansowych na działalność statutową (Dz. U. z 2007 r. Nr 205,
poz.1489). Ocena jest przeprowadzana na podstawie informacji zawartych w corocznie składanych
ankietach jednostki naukowej, sporządzanych według wzoru stanowiącego załącznik nr 1 do rozporządzenia.
Ankiety przysyłane są do Ośrodka Przetwarzania Informacji (www.opi.org.pl).
5
Nahotko, M. Cyfrowa nauka – cyfrowe publikacje – cyfrowe biblioteki. Przegląd Biblioteczny 2007 z. 1,
s. 7-27.
38
długotrwałego procesu rynkiem wydawniczym zawładnął druk. Zapewne
podobny los spotka obecnie funkcjonujące technologie służące publikowaniu,
czyli wymianie i komunikacji naukowej, tj. technologię druku i technologię
cyfrową w połączeniu z technologiami sieci cyfrowych.
2. Zasoby cyfrowe na uczelni
Dostarczenie informacji naukowej niezbędnej do procesu naukowego
dydaktycznego na uczelniach to zadanie, którego wykonania podejmują się
biblioteki. Ich działalność, oferowane serwisy i usługi mają zapewnić warsztat
pracy dla naukowców i studentów.
Obecnie zasoby cyfrowe na uczelni to elektroniczne publikacje
rejestrujące osiągnięcia światowej nauki: e-czasopisma, e-książki, bazy danych
oraz elektroniczne serwisy informacyjne pozyskiwane z zewnątrz, czyli
subskrybowane licencje dostępu do elektronicznej produkcji wydawniczej
uznanych wydawnictw naukowych. Do zasobów cyfrowych włączone są
również publikacje tworzone i publikowane na uczelni, dokumenty opisujące
prace własnego środowiska naukowego. Szczególną wartość poznawczą
prezentują rozprawy doktorskie i habilitacyjne. Coraz większe znaczenie dla
rozpowszechniania publikacji ma jej udostępnienie, czyli publikowanie treści
w wersji dostępnej w sieci Internet. Informację naukową w wersji
elektronicznej w Internecie zamieszczają albo sami autorzy albo instytucje,
w których prowadzone są prace lub badania. Na uczelniach to właśnie biblioteki
zajmują się publikowaniem, gromadzeniem i udostępnianiem e-publikacji.
3. Uczelniane biblioteki cyfrowe
W ostatnich kilku latach na polu elektronicznego publikowania
na uczelniach ważne miejsce zajęły biblioteki akademickie, które tworząc
biblioteki cyfrowe pełnią rolę e-wydawnictw uczelnianych.
Informacja naukowa w postaci elektronicznej, czyli naukowe publikacje
elektroniczne w zasadzie nie są sprzedawane, lecz udostępniane na zasadzie
subskrypcji lub bezpłatnego uzyskania licencji, czyli prawa dostępu. Na tych
samych zasadach biblioteki rozpoczęły tworzenie instytucjonalnych bibliotek
cyfrowych (BC). Uczelniane biblioteki cyfrowe to swego rodzaju repozytoria
dokumentów cyfrowych. Na kolekcje tych bibliotek składają się, w zależności
od celu ich tworzenia:
–
–
zdygitalizowane (przetworzone na formę cyfrową) rękopiśmienne
i drukowane zbiory bibliotek;
publikowane właśnie za pośrednictwem BC elektronicznie zasoby
naukowe, ze szczególnym uwzględnieniem uczelnianych publikacji
naukowych.
39
Zadaniem
tychże
bibliotek
cyfrowych
jest
gromadzenie
(archiwizowanie) udostępnianie publikacji naukowych w wersji elektronicznej
jak najszerszemu gronu odbiorców. Materiały naukowe tworzone na uczelniach
to:
–
publikowane tradycyjnie: książki (podręczniki, habilitacje, materiały
konferencyjne), czasopisma;
–
materiały niepublikowane: raporty z badań, projektów, rozprawy
doktorskie i prace magisterskie.
Biblioteki cyfrowe za pośrednictwem swoich portali nie tylko
udostępniają naukowe zasoby cyfrowe, ale też je popularyzują i pozwalają, aby
naukowe e-zasoby uczelniane były włączane do światowych zasobów
cyfrowych.
Biblioteki uczelniane rozszerzając swą funkcjonalność stają się
bibliotekami hybrydowymi, gdzie równolegle udostępniają publikacje naukowe
tradycyjnie drukowane i publikowane elektronicznie. Jak już wspomniano,
na uczelniach to właśnie biblioteki, które z naukowymi treściami cyfrowymi
pracują od wielu już lat, są inicjatorami organizowania uczelnianych bibliotek
cyfrowych i repozytoriów. Niejednokrotnie też tworzone biblioteki cyfrowe
pełnią funkcje instytucjonalnych repozytoriów publikacji własnego środowiska
naukowego, np. rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Taką funkcję pełni też
Biblioteka Cyfrowa Politechniki Krakowskiej (BCPK).
Biblioteka Politechniki Krakowskiej (BPK) znając potrzeby
informacyjne społeczności akademickiej własnej uczelni podjęła inicjatywę
stworzenia własnej biblioteki cyfrowej. Dzięki współpracy biblioteki,
wydawnictwa i pracowników naukowych Politechniki Krakowskiej
publikowane są elektronicznie prace naukowe udostępniane w kolekcjach oraz
zdygitalizowane drukowane zasoby BPK. I choć BCPK nie jest repozytorium
w ścisłym tego słowa znaczeniu (gdyż publikacją materiałów zajmują się
bibliotekarze nie sami autorzy), to stanowi ogromny krok w popularyzacji
modelu elektronicznego publikowania i wpływa na szybki dostęp
w najnowszych wynikach badań pracowników naukowych ze środowiska
Politechniki Krakowskiej. Naukowcy, którzy są autorami, są również
użytkownikami treści elektronicznych, a decydując się na zamieszczanie swoich
publikacji w BCPK pozwalają na wykorzystanie i oddziaływanie własnej pracy
na środowisko naukowe. BCPK jest biblioteką o charakterze instytucjonalnym,
co oznacza m.in., że jest tworzona samodzielnie przez BPK, jest związana
z własną uczelnią, a zasób tego repozytorium wytworzyła w głównej mierze
społeczność PK.
40
4. Zawartość Biblioteki Cyfrowej Politechniki Krakowskiej
Główne zadania i cele, jakie wyznaczono BCPK, tj.: informowanie,
archiwizowanie oraz ułatwienie dostępu do materiałów dydaktycznych
i wyników badań naukowych prowadzonych na uczelni, określiły jednocześnie
rodzaje gromadzonych zbiorów. Zadecydowano, że działania BCPK będą
nastawione na udostępnianie w wersji elektronicznej przede wszystkim
dokumentów najnowszych, natomiast w drugiej kolejności procesowi
digitalizacji zostaną poddane zbiory starsze, a także tzw. zbiory specjalne, które
do tej pory nie były udostępniane w wersji tradycyjnej (stare druki), chociaż
przecież mogą one stanowić znakomity warsztat pracy badawczej. Taką decyzję
podjęto m.in. na podstawie zaobserwowanych ograniczeń w korzystaniu
z aktualnych źródeł informacji technicznej, którymi w zdecydowanej
większości są zainteresowani
użytkownicy bibliotek technicznych;
ograniczeniami są: niewystarczająca liczba egzemplarzy, ograniczenia w liczbie
odbitek kserograficznych, udostępnianie materiałów tylko na miejscu,
niedostateczna reklama, opóźnienia w zakresie udostępniania związane m.in.
z katalogowaniem czy oprawą. Pewną barierę w udostępnianiu współczesnych
publikacji w sieci stanowi Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Jednak dzięki ścisłej współpracy z uczelnią i wydawnictwem uczelnianym
najnowsze publikacje naukowe umieszczane w repozytorium mają uregulowany
status prawny już na etapie podpisywania umów z wydawnictwem. Publikację
rozpraw doktorskich w BCPK reguluje Zarządzenie Rektora PK w sprawie
udostępniania przez BPK rozpraw doktorskich6. Z autorami pozostałych
publikacji przeznaczonych do digitalizacji podpisywane są stosowne umowy.
Niewielką liczbę w repozytorium stanowią zbiory, do których wygasły prawa
autorskie.
Podstawowymi materiałami udostępnianymi w BCPK są rozprawy
doktorskie i habilitacyjne, które zostały napisane i obronione na PK,
monografie, podręczniki akademickie i inne materiały naukowo-dydaktyczne
wykorzystywane w procesie nauczania, referaty publikowane w materiałach
konferencyjnych, artykuły z czasopism naukowych. Są to głównie materiały
naukowe tworzone na uczelni i wydawane przez instytucję macierzystą oraz
zbiory archiwalne z przełomu XIX i XX wieku. BCPK, co warto podkreślić,
udostępnia jedynie wersje pełnotekstowe.
W chwili obecnej w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Krakowskiej
dostępnych jest ok. 1000 publikacji wraz z opisami bibliograficznymi. Każdy
dokument opisany jest według reguł międzynarodowego formatu Dublin Core
(DC), przeznaczonego do tworzenia opisów zasobów elektronicznych. Zestaw
elementów metadanych w DC, umożliwiający opis różnego typu dokumentów,
pozwala również na wymianę danych z zewnętrznymi systemami i ułatwia ich
6
Zarządzenie nr 12 Rektora Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki w sprawie gromadzenia,
opracowania i udostępniania przez Bibliotekę Główną Politechniki Krakowskiej rozpraw doktorskich
obronionych na Politechnice Krakowskiej z dnia 9 marca 2006 r.
41
wyszukiwanie. Dzięki temu można kontrolować i polepszać widoczność
udostępnianych przez BCPK zasobów w różnego typu systemach.
5. System BCPK
Treść i metadane BCPK przechowywane są w systemie opracowanym
i rozwijanym przez pracowników BPK, dedykowanym wyłącznie do obsługi
biblioteki cyfrowej. Jego konstrukcja bazuje na znanych powszechnie
standardach: MySQL (bazie danych) i PHP (języku skryptów). System
umożliwia przechowywanie zróżnicowanych pod wieloma względami kolekcji
obiektów cyfrowych i udostępnianie ich za pośrednictwem usługi WWW
wszystkim zainteresowanym.
BCPK prezentuje publikacje w formatach PDF (umożliwia pobranie
całego dokumentu) i HTML (pozwala na przeglądanie zawartości dokumentu
strona po stronie lub na podstawie spisu treści). Aplikacja umożliwia
zachowywanie dokumentów na własnym komputerze i ich dalsze powielanie,
przeglądanie online i offline oraz kopiowanie linków do strony wyników.
Oprogramowanie BCPK dostarcza niezbędnych narzędzi, m. in.
Do czterech elementów systemu: organizacji zasobów, wyszukiwania, kontroli
dostępu i zapewnienia ochrony praw autorskich oraz zbierania informacji
o użyteczności zasobów.
1) Organizacja zasobów
Źródła informacji zamieszczone w BCPK zostały pogrupowane
w odrębne kolekcje:
–
–
–
–
–
doktoraty Politechniki Krakowskiej;
prace habilitacyjne Politechniki Krakowskiej;
materiały dydaktyczne;
czasopisma techniczne;
zbiory specjalne.
Każda z kolekcji uporządkowana jest alfabetycznie. Zasoby
sklasyfikowano według Polskiej Klasyfikacji Tematycznej (PKT), która
stosowana jest również w krajowym systemie o pracach badawczych. Na ten
wybór wpłynął przede wszystkim fakt znajomości tej klasyfikacji przez
pracowników uczelni technicznych, którzy używają symboli PKT do opisania
swoich prac naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych oraz rozpraw
doktorskich i habilitacyjnych w systemie SYNABA7. System BCPK umożliwia
również rozbudowę repozytorium o nowe kolekcje, czy też stworzenie
podkolekcji – jak to miało miejsce w przypadku kolekcji rozpraw doktorskich.
Ustalenia z wydziałami uczelni zaowocowały decyzją o publikowaniu w BCPK
prac jeszcze przed obroną, tak by mogli się z nimi zapoznać wszyscy
7
Serwis SYNABA [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://naukapolska.pl/shtml/raporty/raporty_badania.shtml>.
42
zainteresowani – zgodnie z Rozporządzeniem MENiS w sprawie szczegółowego
trybu przeprowadzania czynności w przewodach doktorskim i habilitacyjnym
(…)8. Prace te zamieszane są w kolekcji Doktoraty PK w zakładce Doktoraty
PK przed obroną. Dodatkowym elementem opisu takich dokumentów stała się
informacja o dacie obrony.
2)Wyszukiwania
Wyszukiwanie zasobów elektronicznych w bazie można prowadzić
według kilkunastu różnych kryteriów. Można przeglądać zasób wykorzystując
indeksy albo stosując wyszukiwanie proste lub wyszukiwanie złożone
(kombinację kryteriów wyszukiwawczych łączonych operatorami logicznym).
Przeszukiwane są wszystkie pola opisu bibliograficznego oraz abstrakt.
Wyszukiwanie można zawęzić do konkretnej kolekcji lub przeszukiwać
wszystkie kolekcje jednocześnie.
3)Kontrola dostępu i zapewnienie ochrony praw autorskich
Ideą BCPK jest udostępnianie treści naukowych jak najszerszemu gronu
użytkowników. Jednak zgodnie z obowiązującymi przepisami dostęp
do niektórych materiałów może być – na życzenie autorów lub właścicieli praw
wydawniczych – ograniczony. System umożliwia zastosowanie sześciu
kategorii ograniczeń dostępności dla wybranej liczby użytkowników, tj. daje
dostęp nieograniczony, dostęp z sieci PK, dostęp z sieci BPK, dostęp z sieci PK
i dla zalogowanych użytkowników, dostęp z sieci BPK i dla zalogowanych
użytkowników, dostęp dla pracowników BPK.W opisie bibliograficznym
udostępnianego dokumentu zawsze znajduje się informacja o tym, w jaki
sposób możliwe jest korzystanie z utworu i kto może z niego korzystać.
4)Zbieranie informacji o użyteczności zasobów
Serwis BCPK został wyposażony w mechanizm rejestrujący: liczbę
pobrań zasobów, liczbę publikacji w bibliotece, liczbę osób korzystających
w danej chwili z biblioteki. Dzięki temu można prowadzić statystyki miesięczne
i śledzić, jakie publikacje cieszą się największym zainteresowaniem.
7. Portal BCPK
Sposób prezentacji treści cyfrowych BCPK w Internecie nawiązuje
swoim wyglądem do portalu BPK (zob. rysunek 1). Zabieg ten zastosowano
celowo, mając na uwadze przyzwyczajenia użytkowników do architektury
strony WWW Biblioteki PK. Grafika, układ strony, najważniejsze skróty/linki
pozostają w niezmienionej postaci, tak aby te dwa interfejsy kojarzyły się
z jedną instytucją.
8
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 15 stycznia 2004 r. w sprawie szczegółowego
trybu przeprowadzania czynności w przewodach doktorskim i habilitacyjnym oraz postępowaniu o nadanie
tytułu profesora (Dz.U. 2004 Nr 15, poz. 128).
43
Rysunek 1. Portal BCPK
Portal obejmuje wszystkie elementy niezbędne dla dobrego
funkcjonowania BCPK: informacje o zbiorach, wyszukiwanie, przeglądanie
kolekcji, listę ostatnio dodanych publikacji, dostęp do potrzebnych
dokumentów i wzorów umów licencyjnych, linki do innych kolekcji cyfrowych.
Portal BCPK posiada również angielską wersję językową. Celem twórców
BCPK jest stworzenie serwisu, którego zbiory są wyszukiwane, dobrze
widoczne w sieci i dostępne dla każdego, kto zechce z nich skorzystać.
8. Biblioteka Cyfrowa PK – wizytówką dorobku naukowego uczelni
BCPK, poprzez upowszechnienie dostępu do publikacji z zakresu
informacji technicznej tworzonej na PK, sprzyja popularyzowaniu osiągnięć
własnej uczelni w środowisku naukowym. Włącza się w promocję uczelni, jej
potencjału badawczego i naukowej twórczości pracowników PK. Jest także
elementem nowocześnie prowadzonej reklamy i promocji własnych zbiorów
i działalności, w tym propagowania koncepcji ruchu OA.
Jak pokazuje praktyka, jednym z bardziej skutecznych sposobów
upowszechniania publikacji akademickich na polu międzynarodowym jest
otwarta biblioteka cyfrowa ze zdalnym dostępem, która zapewnia:
–
–
–
–
9
autorom: lepszą dystrybucję prac oraz podnosi ich znaczenie;
czytelnikom: dostęp do podstawowej literatury;
bibliotece:
możliwość
lepszego
sprostania
oczekiwaniom
użytkowników;
uczelni: umocnienie obecności na rynku naukowym i prestiż9.
Prosser, David. Open Access w Europie: polityka i praktyka W: IV Ogólnopolska Konferencja EBIB Internet
w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat18/prosser.php>.
44
Potrzeba efektywniejszego i szerszego udostępniania zasobów BCPK
przyczyniła się do powstania nowych usług.
Mianowicie:
–
ułatwiono dostęp do zbiorów BCPK z głównej strony WWW
Biblioteki; użytkownik może przeszukiwać zasoby bezpośrednio
poprzez okienko wyszukiwarki zamieszczonej w głównym portalu BPK
(zob. rysunek 2); takie wyszukiwanie to dane (informacje) pozyskane
w dwóch krokach, przy użyciu jednego narzędzia;
Rysunek 2. Wyszukiwarka na stronie WWW BPK
–
–
rozszerzono funkcjonalność katalogu bibliotecznego OPAC przez
dodanie do poszczególnych rekordów informacji o udostępnianiu kopii
dokumentu w formie elektronicznej poprzez platformę biblioteki
cyfrowej; dzięki temu zasoby repozytorium wyszukiwane są również
przez katalogi indeksujące zasoby polskich bibliotek (np. KARO);
wprowadzono indeksowanie za pomocą protokołu Open Archives
Initiative (OAI); system zgodny z protokołem OAI-PMH może
udostępniać swoje metadane narzędziom indeksującym, co pozwala na
włączenie tych metadanych do wielkich baz danych; w ten sposób
zasób BCPK jest przeszukiwany również przez serwis FBC (Federacja
Bibliotek Cyfrowych), a BCPK staje się punktem dostępu do zasobów
informacji technicznej zgromadzonej w ramach całego systemu
polskich bibliotek cyfrowych.
9. Przyszłość BCPK
Przyszłe działania BCPK będą zmierzać w kierunku rozbudowy
istniejących kolekcji pełnotekstowych oraz wprowadzania nowych typów
zasobów,
pozyskiwanych
dzięki
digitalizacji
i
upowszechnieniu
elektronicznego publikowania. Ważnym zadaniem na przyszłość jest
przełamywanie trudności w dostępie do materiałów niepublikowanych
tworzonych na uczelni (prac niepublikowanych, raportów z badań, projektów,
zgłoszeń patentowych, sprawozdań i raportów naukowych), poprzez
rejestrowanie, odpowiednie opracowanie i udostępnianie przez BCPK. Jednak
celem nadrzędnym będzie przekonanie współczesnych twórców i autorów
publikacji naukowych, że naprawdę warto upubliczniać swoje materiały w sieci.
45
Wychodząc naprzeciw potrzebom użytkowników oczekujących
zintegrowanych usług, czyli np. jednoczesnego wyszukania i skorzystania
z potrzebnych materiałów naukowych, przygotowano narzędzie integrujące
zasób BCPK z bibliograficzną bazą rejestrująca dorobek naukowy
pracowników PK (Bibliografią Publikacji Pracowników PK). Od października
2008 roku zostanie wprowadzona kolejna usługa BPK – indywidualizacja
wyglądu strony WWW. Dzięki niej użytkownicy biblioteki mogą stworzyć
swoją stronę biblioteczną z gotowych elementów, tzw. gadżetów.
Przygotowano również szablony dotyczące funkcjonowania BCPK, które
pozwolą śledzić nowości wprowadzone do BCPK i wyszukiwać zasoby
repozytorium. A już teraz użytkownicy mogą zaprenumerować listę ostatnio
dodanych dokumentów do BCPK poprzez kanał informacyjny RSS.
Mamy nadzieję, że ciągłe rozwijanie projektu BC PK przyczynia się
do utrwalenia roli biblioteki, jako miejsca udostępniania i zarządzania cyfrową
informacją naukową, a także przekonania świata nauki, że biblioteki zajmują
ważne miejsce w procesie cyfrowej komunikacji naukowej.
Bibliografia
[1] Dobrzyńska-Lankosz, E. Zasoby polskich bibliotek cyfrowych jako wspomaganie procesu
dydaktycznego i badawczego w uczelniach technicznych. Praktyka i Teoria Informacji
Naukowej i Technicznej. 2006, nr 1, s. 22-28.
[2] Nahotko, M. Cyfrowa nauka – cyfrowe publikacje – cyfrowe biblioteki.
Biblioteczny. 2007, z. 1, s. 7-27.
Przegląd
[3] Prosper, David. Open Access w Europie: polityka i praktyka. W: IV Ogólnopolska
Konferencja EBIB Internet w bibliotekach Open Access. Toruń, 7-8 grudnia 2007 roku
[online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie.<http://www.ebib.info/publikacje/
matkonf/mat18/prosser.php>.
[4] Słownik terminologiczny informacji naukowej. Wrocław : Ossolineum, 1979.
Barbara Kubiak
Politechnika Białostocka w Białymstoku. Biblioteka
[email protected];
Anna Gogiel-Kuźmicka
Politechnika Białostocka w Białymstoku. Biblioteka
[email protected]
Podlaska Biblioteka Cyfrowa
Podlaska Digital Library
Abstrakt
Celem artykułu i jest przedstawienie dorobku Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej istniejącej od 2004
roku, współtworzonej przez biblioteki miasta Białegostoku. Omówiono zadania:
- rozpowszechnianie dorobku naukowego pracowników poszczególnych uczelni;
- ochrona najcenniejszych zbiorów;
- zdalne udostępnianie zbiorów bibliotecznych.
Zaprezentowano zbiory oraz statystyki ich wykorzystania. Przedstawiono również problemy
z udostępnianiem zbiorów.
Słowa kluczowe
biblioteka cyfrowa; digitalizacja
Abstract
The aim of this presentation is to show the work of the Podlaska Digital Library which has existed
since 2004 and was founded by the libraries from Bialystok. The following tasks will be
discussed:
- to make the work of the research workers from Podlasie become widespread;
- the protection of the most valuable collection;
- remote availability of the libraries collection.
The libraries collection with the statistics of their usage as well as problems with availability of
these collection will be discussed.
Keywords
digital library, digitization
Biblioteki są instytucjami, które muszą dynamicznie zmieniać swoje
oblicze, aby dostosować się do potrzeb użytkowników. II połowa XX
w. przeminęła pod znakiem szeroko pojętej komputeryzacji. Na początku
pojawiły się strony domowe bibliotek, a następnie umożliwiono przeszukiwanie
księgozbioru poprzez katalogi online. Konkurencyjność zasobów internetowych
(open access) spowodowała, że u progu XXI w. biblioteki masowo zaczęły
digitalizować swoje księgozbiory i umieszczać je w sieci. Jedną z pierwszych
bibliotek cyfrowych była Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa dostępna od 2002 r.
Obecnie w sieci Internet funkcjonuje około 20 bibliotek cyfrowych1, które są
1
Liczba bibliotek została podana na podstawie listy umieszczonej na stronie dLibry. Nie jest ona jednak
adekwatna do stanu faktycznego, a jedynie odzwierciedla ilość bibliotek, korzystających z oprogramowania
dLibra [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://dlibra.psnc.pl/index.php?option=com_
content&task=view&id=12&Itemid=27>.
47
tworzone przez jedną instytucję (np. Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej)
lub przez konsorcjum m.in.: Podlaska Biblioteka Cyfrowa (PBC).
1. Geneza Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
–
W 2004 r. zostało powołane do życia Konsorcjum Bibliotek
Naukowych miasta Białegostoku. W skład Konsorcjum weszły:
–
–
–
–
Biblioteka Politechniki Białostockiej;
Biblioteka Uniwersytecka im. Jerzego Giedroycia w Białymstoku;
Biblioteka Główna Akademii Medycznej w Białymstoku;
Biblioteka Filii Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina
w Białymstoku;
Biblioteka Archidiecezjalnego Wyższego Seminarium Duchownego
w Białymstoku;
Książnica Podlaska im. Łukasza Górnickiego;
Archiwum Państwowe w Białymstoku.
–
–
–
Główne założenia Konsorcjum dotyczyły współpracy w zakresie:
pozyskiwania funduszy, budowania biblioteki cyfrowej, wdrażania technologii
informacyjnych, organizowania szkoleń, konferencji, stworzenia pracowni
digitalizacji, a także wzajemnej pomocy przy zakupie baz elektronicznych.
W grudniu 2005 r. z inicjatywy Konsorcjum powstała Podlaska Biblioteka
Cyfrowa,
której
koordynatorem
została
Biblioteka
Uniwersytetu
w Białymstoku. Uroczyste otwarcie Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej nastąpiło
11 grudnia 2006 roku. Podlaska Biblioteka Cyfrowa dostępna jest pod adresem
<http://pbc.biaman.pl/>.
2. Cele i zasoby Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
Podlaska Biblioteka Cyfrowa ma spełniać następujące cele:
–
–
–
–
–
rozpowszechnianie dorobku naukowego pracowników poszczególnych
uczelni i dorobku kulturalnego regionu;
ochrona i archiwizacja najcenniejszych zbiorów;
zdalne udostępnianie zbiorów bibliotecznych szerokiemu gronu
użytkowników;
udział w procesie digitalizacji zbiorów, podjęty przez znaczące
biblioteki akademickie w kraju;
udział w projektach międzynarodowych i krajowych: eEuropa
i ePolska.
Zasób Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej składa się z czterech kolekcji,
a liczba zamieszczonych tam publikacji wynosi ok. 4000 dokumentów, w tym:
regionalia, kolekcję naukowo-dydaktyczną, dziedzictwo kulturowe i muzykalia.
Obrazuje to wykres 1.
Kolekcja regionalii wraz z dokumentami życia społecznego liczy 2906
publikacji. W jej skład wchodzą kopie dokumentów dotyczących Podlasia,
Barbara Kubiak, Anna Bogiel-Kuźmicka
48
Ziemi Łomżyńskiej i Suwalszczyzny oraz kopie prasy białostockiej okresu
międzywojennego i PRL, a także cyfrowe kopie ulotek, plakatów, afiszy,
zaproszeń, katalogów wystaw i targów oraz inne druki ulotne dotyczące
regionu.
W kolekcji naukowo-dydaktycznej znalazły się podręczniki
dla studentów, monografie, skrypty i artykuły naukowe, prace doktorskie
i habilitacyjne pracowników białostockich uczelni należących do Konsorcjum.
Zawiera ona 176 pozycji.
Najcenniejsze cyfrowe kopie zabytków piśmiennictwa znalazły się
w kolekcji dziedzictwo kulturowe. Są to m.in.: starodruki, zbiory
kartograficzne, druki supraskie, Vilniana i Lituanica (dokumenty dotyczące
ziem wschodnich Rzeczypospolitej, które po II wojnie światowej znalazły się
poza granicami kraju), rękopisy, kolekcja XIX-wieczna, zbiory ikonograficzne,
„Kapicjana” (zbiór Ignacego Kapicy Milewskiego, zawierający wypisy z ksiąg
ziemskich
i grodzkich Mazowsza i Podlasia oraz sprawy majątkowe szlachty z XVI-XVII
w.). Liczba dokumentów w tej kolekcji to 785.
Zasób muzykalia obejmuje cyfrowe kopie unikatowych nut i śpiewniki.
Łączna liczba zdigitalizowanych obiektów wynosi 90.
Wykres 1. Liczba publikacji w Podlaskiej Bibliotece Cyfrowej
Ogółem
3.957
Dziedzictwo
Kulturowe
785
Materiały
naukowodydaktyczne
176
Regionalia
2.906
Muzykalia
90
Źródło: opracowanie własne
3. Rozwój Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
Cały proces digitalizacji zbiorów odbywa się w pracowni, która
powstała w budynku Biblioteki Uniwersytetu w Białymstoku, dzięki funduszom
pozyskanym na ten cel ze środków unijnych ZPORR oraz przekazanych przez
władze uczelni. Zdigitalizowane zbiory posadowione są na serwerze
udostępnionym przez Politechnikę Białostocką.
49
Podlaska Biblioteka Cyfrowa bazuje na oprogramowaniu dLibra
powstałym w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym. Format
do obsługi rekordów wprowadzanych do biblioteki cyfrowej to Dublin Core.
Zdigitalizowane dokumenty udostępnione są w PDF-ach.
Do pracowni digitalizacji został zakupiony nowoczesny sprzęt, m.in.:
–
–
–
–
–
Mikrofilmscaner Canon 800;
skaner płaski – kolorowy Epson 15000;
aparat fotograficzny Nikon D70s z rozdzielczością 6,5 mln pikseli
z kartą pamięci o pojemności 2 GB;
stół do fotografowania dokumentów, w pełni zautomatyzowany firmy
Kaiser z możliwością zainstalowania kamery cyfrowej oraz aparatu
cyfrowego;
oprogramowanie Adobe Acrobat Professional itd.
Digitalizacja jest procesem pracochłonnym i czasochłonnym,
ze względu na niewystarczającą ilość sprzętu i ograniczenia związane z prawem
autorskim i prawem majątkowym. Każda z bibliotek, która współtworzy
Podlaską Bibliotekę Cyfrową, ma za zadanie dokonać selekcji księgozbioru
przeznaczonego do digitalizacji. Brane są pod uwagę różne kryteria:
częstotliwość wykorzystywania przez czytelników, zły stan publikacji, wartość
dzieła, unikatowość. W pierwszej kolejności są też skanowane publikacje,
których prawo autorskie nie dotyczy: starodruki i kolekcje XIX w.
W przypadku dokumentów, które są chronione przez prawo autorskie,
należy pozyskać zgodę autora lub zgodę wydawnictwa. Dyrektorzy bibliotek
starają się namówić do współpracy autorów prac naukowych. Nie jest to jednak
zadanie łatwe i często nie przynosi oczekiwanych rezultatów. Niekiedy autorzy
wyrażają zgodę na umieszczenie publikacji dostępnej jedynie czasowo lub
zezwalają na dostęp ograniczony tj. bez możliwości drukowania. Podobnie jest
w przypadku wydawnictw. Wydawnictwa uniwersyteckie: „Temida 2” i „Trans
Humana” zgodziły się zamieścić swoje publikacje, na które mają copyright
z zastrzeżeniem, że nie będzie można ich drukować i będą możliwe do odczytu
tylko w sieci bibliotek należących do Konsorcjum. Z kolei Wydawnictwo
Politechniki Białostockiej dało możliwość zdigitalizowania części zeszytów
naukowych, tych których nie obowiązywał copyright. W przypadku skryptów
i monografii uczelnianych sytuacja wyglądała jeszcze inaczej, ponieważ
Biblioteka Politechniki Białostockiej zawierała z autorami pisemne umowy.
Cały proces pozyskania zgody autora lub wydawnictwa opłacił się. Na dziesięć
najbardziej poczytnych dzieł z kolekcji naukowo-dydaktycznej, sześć z nich
to skrypty uczelniane pracowników Politechniki Białostockiej. Oto dziesięć
tytułów najczęściej przeglądanych publikacji (wydawnictwa Politechniki
Białostockiej wyróżnione zostały pogrubioną czcionką, natomiast w nawiasach
kwadratowych umieszczono liczbę wyświetleń):
(1) Zostawić ślad na Ziemi: księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi
50
Wojciechowi Pędichowi w 80 rocznicę urodzin i 55 rocznicę pracy
naukowej [16951];
(2) Mechatronika i projektowanie mechatroniczne [13229];
(3) Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa [7232];
(4) Edukacja metatechniczna : wprowadzenie do celów i treści kształcenia
ogólnotechnicznego [5427];
(5) Kobieta współczesna: oprac. zbiorowe [5215];
(6) Ćwierć wieku podlaskiej Solidarności: NSZZ "Solidarność" Region
Białystok 1980 -2005 [5054];
(7) Analiza systemowa urządzenia mechatronicznego [4243];
(8) Matematyka dla studentów kierunku Zarządzanie i Marketing [2824];
(9) Robot jako system komputerowy [2476];
(10)Analiza spekulacyjna stanów nieustalonych w układach elektrycznych
[2015]
Pomimo trudności związanych z procesem digitalizacji zbiorów
wszystkie biblioteki i instytucje wchodzące w skład Konsorcjum wywiązują się
z przypisanych im zadań. Z wspólnej pracowni digitalizacyjnej korzystają
pracownicy oddelegowani z innych placówek; część bibliotek skanuje zbiory na
własnym sprzęcie. Po zeskanowaniu i obróbce dokumenty zostają wpisanei
dołączone przez katalogerów do bazy PBC. Efektem wspólnych wysiłków
bibliotekarzy jest dynamiczny przyrost cyfrowego zasobu (rysunek 1).
Rysunek 1. Dynamika wzrostu zasobu Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
Źródło: <http://pbc.biaman.pl/stats/index.html>
Znacznie wzrasta też liczba wygenerowanych stron WWW (rysunek 2).
51
We wrześniu 2006 roku była to liczba oscylująca w granicach 10 tys.,
a w maju 2008 roku było to już 450 tys. wygenerowanych stron.
Innym miernikiem rozwoju Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej może też
być łączna liczba odwiedzających w ciągu miesiąca (rysunek 3). Rekordową
liczbę użytkowników odnotowano w kwietniu 2008 roku.
Rysunek 2. Średnia liczba stron wygenerowanych z Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej
Rysunek 3. Liczba czytelników korzystających z zasobów PBC
52
Ze względu na rodzaj zbiorów największą popularnością cieszą się
cenne źródła historyczne, które są najczęściej oglądane przez czytelników
(wykres 2.)
Wykres 2. Zestawianie wg liczby wyświetlonych publikacji
Jeden z członków Konsorcjum - Biblioteka Politechniki Białostockiej proponuje też swoim użytkownikom udogodnienie w postaci bezpośredniego
linku ze swojego katalogu centralnego do dokumentów znajdujących się
w PBC. Ta informacja pozwala czytelnikowi szybko dotrzeć do pełnego tekstu
poszukiwanej publikacji (rysunek 4). Oprócz linków do pełnego tekstu
w katalogu BPB od 2007 roku zamieszczane są też spisy treści ostatnio
zakupionych książek, tj. nowości.
Rysunek 4. Linkowanie z katalogu centralnego Biblioteki Politechniki Białostockiej do PBC
53
4. Podsumowanie
Współtwórcy Podlaskiej Biblioteki Cyfrowej czerpali z doświadczeń
innych bibliotek, unikając tym samym popełnienia wielu błędów. Może właśnie
dzięki temu biblioteka cyfrowa Podlasia odniosła bardzo szybko ogromny
sukces w regionie, zdobywając pierwszą nagrodę w konkursie Podlaska Marka
Roku 2006 w kategorii Pomysł Roku 2006.
Z digitalizacją zbiorów związane jest wiele problemów (dublowanie
digitalizowanych zbiorów, prawo autorskie, określenie standardów tworzenia
dokumentów elektronicznych); aby je przezwyciężyć, potrzebna jest współpraca
nie tylko na szczeblu regionu (jak to miało miejsce w przypadku PBC), ale
i kraju. Dlatego też 28 maja 2008 r. powołano do życia konsorcjum Polskie
Biblioteki Cyfrowe, które ma za zadanie stworzenie zorganizowanego modelu
digitalizacji dorobku kulturalnego i naukowego kraju. Tekst porozumienia
podpisały następujące instytucje: Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych,
BG Akademii Górniczo-Hutniczej, BG i OINT Politechniki Wrocławskiej,
Biblioteka Śląska, BG Uniwersytetu Ekonomicznego Kraków, Biblioteka
Uniwersytecka w Warszawie, Wojewódzka Biblioteka Publiczna Kraków,
Biblioteka
Politechniki
Krakowskiej,
Biblioteka
Uniwersytetu
Zielonogórskiego, BG Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, BG
Uniwersytetu Opolskiego, a także jedna z bibliotek współtworzących Podlaską
Bibliotekę Cyfrową - Biblioteka Politechniki Białostockiej.
Bibliografia
[1] Bezzubik, E. Rusza Podlaska Biblioteka Cyfrowa. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 4/2006 (74)
kwiecień [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ebib.info/2006/74/
bezzubik.php>. ISSN 1507-7187.
[2] Dobrzyńska-Lankosz, E.; Jazdon, A. Dygitalizacja w polskich bibliotekach akademickich.
W: Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt.
„Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4 czerwca 2005 roku. Warszawa :
Wydaw. SBP, 2006, s. 22-48.
[3] Mazurek, C.; Nikisch, J. A.; Werla, M. Rozwój Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej a zmiany
funkcjonalności systemu dLibra. W: Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały
z ogólnopolskiej konferencji pt. „Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4
czerwca 2005 roku. Warszawa : Wydaw. SBP, 2006, s. 49-59.
[4] Potrzebnicka, E. Stan dygitalizacji w polskich bibliotekach (na podstawie ankiety). W:
Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych: materiały z ogólnopolskiej konferencji pt.
„Dygitalizacja zbiorów bibliotecznych” Warszawa 3-4 czerwca 2005 roku. Warszawa :
Wydaw. SBP, 2006, s. 16-21.
[5] Rożniakowska, M.; Margas, M. „eBiPol”- Biblioteka Cyfrowa Politechniki Łódzkiej na tle
innych inicjatyw bibliotek cyfrowych w kraju od strony technicznej, formalnej i projektowej.
W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 4/2006 (74) kwiecień [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://ebib.info/2006/74/rozniakowska_margas.php>. ISSN 1507-7187.
[6] Szczepańska, B. Prawo autorskie - ochrona dzieł elektronicznych. W: Biblioteki cyfrowe:
projekty, realizacje, technologie. Warszawa : Wydaw. SBP, 2007, s. 51-66.
54
[7] Trembowiecki, A. Digitalizacja zbiorów bibliotecznych: teoria i praktyka. Warszawa :
Wydaw. CEBID, 2006. ISBN 83-88581-26-0.
[8] Podlaska Biblioteka Cyfrowa. Dostępny w Internecie: <http://pbc.biaman.pl/>.
[9] dLibra . Dostępny w Internecie: <http://dlibra.psnc.pl>.
Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie
Biblioteka Główna
[email protected]
Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern
(Pomorza Przedniego)
Digital library collections in the area of Vorpommern
Abstrakt
Państwo pomorskie ukształtowało się w XII w. i od tego też czasu ziemiami pomorskimi rządziła
dynastia Gryfitów. Po śmierci Bogusława X jego następcy podzielili kraj na dwa księstwa:
wołogoskie i szczecińskie, a w wyniku wojny 30-letniej i wygaśnięcia dynastii Gryfitów nastąpił
podział terytorialny Pomorza pomiędzy Szwecję i Brandenburgię.
W poł. XV w. z inicjatywy Heinricha Rubinowa powołany został Uniwersytet w Greifswaldzie,
należący obecnie do jednej z najstarszych uczelni w tej części regionu. Działająca przy uczelni
biblioteka jest w posiadaniu ok. 30 000 vol. druków mających związek z Pomorzem z czego ok.
10 000 vol. stanowią starodruki. Poza realizacją programu archiwalnego ARIADNE biblioteka
przystąpiła do tworzenia bazy zasobów zdygitalizowanych, tzw. DigiBest.
Przedmiotem artykułu są zasoby cyfrowe Universitätsbibliothek Ernst Moritz Arndt Universität
Greifswald (Biblioteki Uniwersyteckiej Uniwersytetu w Greifswaldzie) oraz na terenie
Vorpommern (Pomorza Przedniego), ich stan i budowa biblioteki cyfrowej. Początkowo autorka
artykułu założyła dynamiczny rozwój digitalizacji na tych terenach. Jak to wygląda faktycznie
przedstawiono w referacie.
Słowa kluczowe
Digitalizacja; , Vorpommern (Pomorze Przednie);
w Greifswaldzie; zasoby cyfrowe
Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu
Abstract
Digitalization of library collections enables libraries to perform their most important functions.
These functions consist in making the collections widely available and protecting them at the
same time. Enabling readers to access the collections on the Internet in the digitalized version
significantly increases the number of users even when the originals are not available, particularly
in the case of antique books and manuscripts.
The subject of the article is the digital collections of Universitätsbibliothek Ernst Moritz Arndt
Universität Greifswald (University Library of the University of Greifswald), as well as in the
whole area of Vorpommern. It concerns the state of these collections and the construction of
digital library system. Initially the author assumed that the digitalization process is quite dynamic
in the area mentioned. The true state of affairs is presented in this paper.
digitalization, Vorpommern, University Library of the University of Greifswald digital
collections;
1. Wstęp
Państwo pomorskie ukształtowało się w XII w. i od końca tego stulecia
wchodziło w skład Rzeszy Niemieckiej. Od tego też czasu ziemiami
pomorskimi rządziła dynastia Gryfitów. W swoich burzliwych dziejach
wielokrotnie rozpadało się na księstwa rządzone przez różne linie tej samej
dynastii. Pod koniec XV w. w wyniku wymierania poszczególnych linii
56
Gryfitów, Pomorze zjednoczył w jedno państwo Bogusław X, przeprowadzając
głębokie reformy. Po jego śmierci jedność Pomorza utrzymał Jerzy I, a jego
następcy podzielili kraj na dwa współpracujące organizmy państwowe,
prowadzące jednolitą politykę zewnętrzną. Były to: księstwo wołogoskie
rządzone przez Filipa I oraz księstwo szczecińskie rządzone przez Barnima
Starego. Wskutek wymarcia wołogoskiej linii Gryfitów w 1623 r. Pomorze
na krótko zjednoczył Bogusław XIV.
2. Następstwa pokoju westfalskiego
Wojna 30-letnia i wygaśnięcie dynastii Gryfitów spowodowały, że kraj
stał się biernym przedmiotem rozgrywek między Szwecją i Cesarstwem.
Ostatecznie losy Pomorza Zachodniego zostały rozstrzygnięte w wyniku
kilkuletnich rokowań, prowadzonych w Münster i Osnabrück, przez
uczestników wojny trzydziestoletniej i zakończonych pokojem westfalskim
podpisanym w sierpniu 1648 r. Głównymi pretendentami do spadku po
książętach zachodniopomorskich była Szwecja – z racji udziału w wojnie
i odniesionego zwycięstwa nad cesarzem oraz Brandenburgia - która dążyła
do przejęcia sukcesji w oparciu o zawarte niegdyś z książętami pomorskimi
umowy w sprawie dziedziczenia.
Podział terytorialny Pomorza pomiędzy Szwecję i Brandenburgię
dokonany został na mocy X artykułu traktatu pokojowego. Szwecja –
na prawach wieczystego i bezpośredniego lenna Rzeszy - otrzymała zachodnią
część księstwa z Rugią, wyspami Uznam i Wolin oraz Szczecinem, Gardźcem
i Goleniowem; Brandenburgia – wschodnią część Pomorza, nie wyłączając
dominium kamieńskiego. Dokładne wytyczenie granicy pozostawiono
do bezpośrednich ustaleń między stronami zainteresowanymi. Ostatecznie
granica została zatwierdzona 4 maja 1653 r. na podstawie szczecińskiego recesu
granicznego. Po podziale, szwedzką część Pomorza zaczęto określać jako
Pomorze Przednie (Vorpommern), a tereny należące do Brandenburgii, jako
Pomorze Tylne (Hinterpommern).
W ciągu XVII wieku w państwie Hohenzollernów (Brandenburgia
z Prusami Książęcymi) zaszły wielkie zmiany. Szczególnie w czasach
panowania elektora Fryderyka Wilhelma została wzmocniona pozycja państwa
brandenburskiego. W efekcie tego procesu następca Fryderyka Wilhelma,
elektor Fryderyk III koronował się w 1701 r., w Królewcu, na króla w Prusach.
Dążeniem państwa pruskiego było przejęcie całości Pomorza. Okazja nadarzyła
się w czasie wielkiej wojny północnej (1700-1721), kiedy to w roku 1713 Prusy
przejęły „pod opiekę” Szczecin, będąc stroną neutralną w tym wielkim
konflikcie. Po wojnie północnej zakończonej w 1720 r. pokojem
sztokholmskim, część Pomorza Przedniego (Vormpommern) położona
na południe od rzeki Piany (Peene), między Dyminem (Demmin) a Zalewem
Szczecińskim, wraz ze Szczecinem oraz wyspami Wolin i Uznam, została
przyłączona do dawnego Pomorza Tylnego (Hinterpommern), tworząc jedną
prowincję. Ta część terytorium określana była odtąd jako Stare Pomorze
Pomorskie zasoby cyfrowe na terenie Vorpommern (Pomorza Przedniego)
57
Przednie (Alt-Vorpommern). Tereny, które pozostały w posiadaniu szwedzkim,
czyli ziemie na północ od rzeki Piany (Peene) z Rugią i Strzałowem
(Stralsundem) otrzymały nazwę Nowe Pomorze Przednie (Neu-Vorpommern).
W 1814 r . na mocy traktatu kilońskiego z 14 stycznia Szwecja odstąpiła Nowe
Pomorze Przednie (Neu-Vorpommern) Prusom, a formalne jego przekazanie
nastąpiło 23 października 1815 r. Nowo powstała Prowincja Pomorze ze stolicą
w Szczecinie objęła całe historyczne ziemie wchodzące w skład dawnego
Księstwa Pomorskiego1.
3. Uniwersytet w Greifswaldzie
Uniwersytet w Greifswaldzie należy do jednej z najstarszych uczelni
w tej części Europy, a starania o jego powołanie rozpoczął burmistrz
Greifswaldu Heinrich Rubenow, uzyskując dla swej inicjatywy poparcie księcia
wołogoskiego Warcisława IX. Papież Kalikst III, 29 maja 1456 r., wydał bullę
erygującą uczelnię, której uroczyste otwarcie nastąpiło 17 października 1456 r.
Zgodnie z tradycją uniwersytet dzielił się na cztery wydziały: teologiczny,
medyczny, nauk prawnych i sztuk wyzwolonych. Szczególnie prężnie rozwijał
się wydział prawa, którego głównym zadaniem oprócz kształcenia prawników
było wydawanie opinii i orzekanie w sprawach przesyłanych przez sądy
książęce, miejskie czy patrymonialne. Sądy odsyłały akta trudnych spraw
do wydziałów prawnych, na podstawie których wydawano opinie co
do wyroków w sprawach cywilnych, kryminalnych, a w tym również
w procesach o czary2.
Pierwsze trudne chwile przeżywał uniwersytet w czasie reformacji,
kiedy to z powodu sporów wyznaniowych wstrzymana została działalność
dydaktyczna uczelni. Ponowne otwarcie nastąpiło w 1539 r., a znaczącym
wydarzeniem będącym wyrazem nowego początku była budowa, pod
patronatem władcy księstwa wołogoskiego Ernesta Ludwika, nowego budynku
uczelni noszącego nazwę Collegium Ludovicianum. Inauguracja zajęć nastąpiła
w 1597 r., a ostateczne zakończenie budowy - w 1620 r. Do znaczącej
rozbudowy bazy materialnej uniwersytetu przyczynił się książę Bogusław XIV
przekazując uczelni, która w latach wojny trzydziestoletniej odczuwała
poważne trudności finansowe, najpierw kilka wsi – w 1626 r., a następnie –
1
Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1 (1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań : Wydawnictwo
Poznańskie, 1976, s.1011; Pomorze Zachodnie X- XX wiek: szkic geograficzno-administracyjny. Oprac.
T. Białecki. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin :
Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski
w Szczecinie, s. 16-17; Włodarczyk, E. Pomorze w państwie brandenbursko-pruskim w drugiej połowie
XVII i XCIII. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego.
Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie,
Urząd Miejski w Szczecinie, 2000, s. 50; Szczegółowe informacje dotyczące historii Pomorza można
znaleźć również w monografii Pomorze Zachodnie poprzez wieki. Pod red. J.M. Piskorskiego; W. Buchholz,
(oprac.). Zamek Książąt Pomorskich. Szczecin : 1999 oraz wielotomowym dziele Historia Pomorza, T. 2 do
roku 1815, cz. 3 (1648 – 1815). Pod red. G. Labudy. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2003.
2
Gut, P. (oprac.). Wsŧęp do inwentarza zbioru. Wydział Prawny Uniwersytetu w Greifswaldzie (kolekcja
Gellentiena) [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://baza.archiwa.gov.
pl/sezam/wstep/65- 1181.pdf>.
58
w 1634 r. dobra byłego klasztoru cysterskiego w Eldenie. Darowizny
te umożliwiły niezależność ekonomiczną uczelni aż do 1872 r.3
4. Biblioteka Uniwersytetu w Greifswaldzie
Początkowo, tuż po otwarciu, Uniwersytet posiadał dwie biblioteki:
Bibliotekę Wydziału Prawa oraz Bibliotekę Wydziału Sztuk Wyzwolonych.
Ich utworzenie zawdzięcza się darowiźnie złożonej przez Heinricha Rubenowa,
pierwszego Rektora Uczelni i profesora Wydziału Prawnego. Utworzenie
biblioteki, jako niezależnej instytucji datuje się na 17 kwietnia 1604 r.
Okres szwedzki (1648–1815) spowodował napływ do biblioteki
znacznych, wartościowych zasobów literatury skandynawskiej. Na tym polu
należy szczególnie podkreślić działalność Johanna Karla Dähnerta, profesora
historii nauki i bibliotekarza, który osiągnął nie tylko pięciokrotne
powiększenie zbiorów poprzez zakup, lecz także przez zbudowanie nowych
katalogów, lepsze zagospodarowanie podstawowych zasobów. Z obu
katalogów, alfabetycznego i systematycznego, pozostał jedynie częściowo
katalog systematyczny.
W okresie pruskim (1815–1945) Biblioteka Uniwersytecka posiadała
prawo do egzemplarza obowiązkowego dla Pomorza. Na ten czas (1830)
przypadło również nabycie po bardzo korzystnej cenie – 500 talarów – zbiorów
biblioteki kościelnej w Wołogoszczy (Wolgast), w którym oprócz wielu
inkunabułów znalazła się unikatowa 36-wierszowa Biblia Bamberska wydana
w 1459 r. Początkowo zbiór liczył 938 tomów, ale w wyniku zniszczeń w czasie
II wojny światowej i ewakuacji pozostały 554 voluminy. Współpraca i zawarte
umowy z Rugijsko-Pomorskim Towarzystwem Historycznym oraz Towarzystwem Przyrodniczym zaowocowały (w latach 1902–1907) przyłączeniem
zbiorów obu towarzystw do Biblioteki Uniwersyteckiej.
Ewakuowane w trakcie II wojny światowej zbiory nie powróciły
do Greifswaldu w całości, a powstałą wskutek tych wydarzeń lukę w zasobach
powiększyła izolacja NRD.
Od 1 stycznia 1998 r. Biblioteka Uniwersytecka Uniwersytetu
w Greifswaldzie z udziałem Niemieckiej Wspólnoty Badawczej (DFG)4
wyznaczyła obszar krajów bałtyckich, jako kierunek gromadzenia zbiorów,
przez co, jeszcze bardziej wzmocniło się znaczenie biblioteki dla obszaru
pomorskiego5. W 2001 r. przeniosła się do nowego budynku i od tego czasu
stała się najnowocześniejszym bibliotekarskim centrum obsługi w regionie.
Obecnie jest w posiadaniu około 3,1 miliona jednostek, w tym 2,2 miliona
książek obok czasopism, skryptów i innych mediów (map, CD-ROMów,
3
Geschichte der Universität [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.unigreifswald. de/ informieren/geschhichte.html> ; Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1
(1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1976, s. 1020.
4
DFG – Deutsche Forschungsgemeinschaft.
5
Seit 1604... [online] [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.unigreifswald.de/bibliothek/wir/geschichte.html.>.
59
mikrofisz i gazet). Zbiory obejmują ponadto 5 700 tytułów czasopism
bieżących, z czego 1638 w formie elektronicznej oraz dostęp do około 1200 baz
danych w Infosystemie 6.
5. Stan digitalizacji zbiorów Biblioteki
Biblioteka jest najbardziej znaczącą w kwestii zasobów literatury
pomorskiej do 1945 r. Z jej położenia geograficznego oraz funkcjonowania jako
części Uniwersytetu gryfijskiego wynikały zadania gromadzenia literatury
naukowej do badań i nauczania, dotyczących regionu pomorskiego. Obecnie
biblioteka jest w posiadaniu w przybliżeniu 30 000 voluminów druków
mających związek z Pomorzem, z czego ponad 10 000 to starodruki (według
norm niemieckich) wydane do 1850 r. oraz około 18 000 pozostałe
Pomeranica7. Przykładem wartościowych pism dotyczących Pomorza są dawne
kompletne dzienniki urzędowe, niezliczone księgi adresowe (np. pełny skład
mieszkańców Szczecina), gazety (470 tytułów wydanych do 1945 r.),
wydawnictwa periodyczne, sprawozdania budżetowe miast, szkół, organizacji
oraz statuty. W bibliotece znajdują się również cenne zbiory genealogiczne:
Stemmata Grypiswaldensia (240 tablic genealogicznych, które zebrał dr Th.
Pyl) oraz Vitae Pomeranorum (167 tomów z materiałami dotyczącymi kilkuset
pomorskich rodzin) 8, a także zbiór Ernsta Moritza Arndta, skłądający się z koło
300 różnych wydań jego pism, 36 wydań pism Thomasa Thorilda 9 umożliwi
wyszukiwanie dokumentów w formie pełnotekstowej.
Od niedawna biblioteka rozpoczęła proces digitalizacji pomeraniców
i zbiorów specjalnych, które będą dostępne za pośrednictwem Internetu w bazie
DigiBest Greifswald, a zastosowany Software OCR 10 umożliwi wyszukiwanie
dokumentów w formie pełnotekstowej. Przed 176 laty ukazał się pierwszy
zeszyt czasopisma naukowego Baltische Studien, będącego majstarszym
istniejącym jeszcze regionalnym periodykiem historycznym w Niemczech.
Wydawane przez Gesellschaft für Pommersche Geschichte und
Altertumskunde11, jako pierwsze zostało poddane digitalizacji. Dzięki wsparciu
finansowemu swojego wydawcy w bazie dostępnych jest obecnie 46 zeszytów
Starej Serii za lata 1832– 896 oraz 42 zeszyty Nowej Serii wydawanej w latach
1897– 94012. Przez dłuższy czas było to jedyne wydawnictwo widoczne
w bazie.
6
Dane [dostęp 18 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: <http: //digibib.ub.uni-greifswald.de>.
Universitätsbibliothek Greifswald [online] [dostęp 14 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://hinterpommern.de/Wegweiser/node90.html>.
8
Altes Buch und Handschriften in Greifswald [online] [dostęp 18 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.uni-greifswald.de/bibliothek/wir/spezialsammlung/altesbuch.html>.
9
Bibliothek: Mann muss nur wissen, wo es steht…[online] [dostęp 19 sierpnia 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.unigreifswald.de/studieren/bibliothek.html>.
10
Optical Character Recognition – zestaw technik lub oprogramowania służący do rozpoznawania znaków
i całych tekstów. Zadaniem jego jest zwykle rozpoznanie pisma występującego na obrazie powstałym
zazwyczaj po zeskanowaniu dokumentu.
11
Towarzystwo Historii i Starożytności Pomorza.
12
[Online] [dostęp 18 lutego 2008]. Dostępny w Internecie: < http://digibib.ub.uni-greifswald.de>.
7
60
W chwili obecnej poszerzono dostęp o kolejne dzieła.
Są to dokumenty pomorskie, tj.
–
zbiór pomorskich i rugijskich ustaw, przywilejów, traktatów i praw,
zebranych przez
Johanna Karla Dähnerta (część trzecia),
wydrukowanych i wydanych w Stralsundzie przez Hieronymusa
Johanna Strucka w 1765 r.13;
a także dzieła pojedyncze, mianowicie: Atlas pomorski i opis
geograficzny Księstwa Pomorskiego oraz jego szlachty sporządzony
na podstawie akt przez Jakoba Paula von Gundlinga, wydrukowany
i wydany w Potsdamie u Bartholomaeusa Neumanna w 1724 r.14 oraz
dzieło autorstwa Jana Bugenhagena Pomerania in IV libros divisa –
monumentalne dzieło ukończone w 1518 r., dotyczące historii Pomorza.
Autor zawarł w nim syntezę historii kraju, poświęcił także dużo uwagi
działalności misyjnej Ottona z Bambergu. Dzieło powstało w wyniku
badań archiwów pomorskich na żądanie księcia Fryderyka Mądrego.
Pozostałe zdigitalizowane starodruki to:
–
–
–
–
Cicero, Marcus Tulius Opera omnia, Halle 1757.
Sendivogius Michael, Dreyfaches Chimisches Keinod, Strasburg 1627,
Spiess, Christian Heinrich, Marie Stuart, Wien 1784.
Machiavelli, Nicolo, Prince, ofte onderrechtinge hoe hem een Vorst
in zijn regeeringe dragen ende aenstellen fal, ghemaeck, by Nicolaes
Machiavelli, Secretarius ende Borgher van Florencien, 1615.
Tak przedstawia się obecny stan digitalizacji zbiorów Biblioteki
Uniwersyteckiej Uniwersytetu w Greifswaldzie, który świadczy zapewne
o początku działalności w tym kierunku.
6. O programie archiwalnym
Ponadto uczelnia jest w trakcie realizacji programu archiwalnego
ARIADNE Online-Recherche, w ramach projektu Archivverbund in
Mecklenburg-Vorpommern. Na stronach serwisu internetowego połączonych
archiwów Mecklenburgii i Pomorza Przedniego (Vorpommern) umieszczone
będą wszelkie informacje o archiwaliach, o rodzaju oraz miejscu
13
Dähnert, Johann Karl. Sammlung gemeiner und besonderer pommerscher und rügischer Landesurkunden
Gesetze, Privilegien, Verträge, Constitutionen und Ordnungen. Zur Kenntniß der alten und neueren
Landesverfassung infonderheit des königlichschwedischen Landestheils . Hrsg. von Johann Karl Dähnert
königl. ordentlichem Proffesor der Weltweisheit und des Schwedischen Staatsrechts und Bibliothecarius auf
der Academie zu Greifswald. Driter Band. Mit gnädigster Freyheit der königl. hochpreisl. Landesregierung.
Stralsund gedruckt und verlegt bey Hieronymus Johann Struck der königlichhochpreslichen Regierung und
des Wolgebohrnen Raths Buchdrucker 1765.
14
Gundling, Jakob Paul von: Pommerischer Atltas oder geografische Beschreibung, des Herzogthums
Pommern, und des dasigen Adels aus den Landes Urkunden. Verf. von Jakob Paul von Gundling königl.
preuß. Geheimten Rath und Praeside der königl. Societat der Wissenschafften. Potsdam gedruckt verlegt
und zu finden bei Bartholomaeus Neumann, königl. preuß. privilegirten Buchdrucker und Buchhaendler.
Anno 1724.
61
przechowywanych akt, świadectw, map oraz zdjęć znajdujących się
w połączonych między sobą archiwach. ARIADNE nie zawiera oryginalnych
dokumentów, służy jedynie do wyszukiwania informacji o nich. W projekcie
udział wezmą archiwa krajowe Mecklenburgii i Vorpommern, powiatowe,
miejskie, gminne, uniwersyteckie i kościelne, a wśród nich:
Landeshauptarchiv Schwerin (nur TeilnahmeamVerbund); Landesarchiv
Greifswald; Kreisarchiv Nordvorpommern (Grimmen); Kreisarchiv ordwestmecklenburg (Grevesmühlen); Kreisarchiv Ostvorpommern (Anklam); Kreisarchiv
Rügen (Bergen); Kreisarchiv Uecker-Randow (Pasewalk); Stadtarchiv Barth;
Stadtarchiv Greifswald; Stadtarchiv Rostock; Stadtarchiv Schwerin (nur
eilnahme am Verbund); Stadtarchiv Stralsund; Stadtarchiv Waren; Stadtarchiv
Wismar; Amtsarchiv Carbäk; Amtsarchiv Warnow-West ; Universitätsarchiv
Greifswald; Landeskirchlichesarchiv
der
Pommerschen
Evangelischen
Kirche; Landeskirchlichesarchiv Schwerin15.
7. Inne pomeranica dostępne w Internecie
Chcemy zwrócić uwagę na inne dokumenty, określane jako Pomerania,
w Internecie. Są to:
– Podręcznik zbiorów historycznych w Niemczech, cz. 16, Mecklenburgia
– Pomorze Przednie w oprac. Gerharda Heintza, Brandenburgia
w oprac. Iny-Marii Treuter, indeks w oprac. Karen Kloth 16;
– Archiwum Państwowe w Szczecinie – przewodnik po zasobach do roku
1945, w oprac. Radosława Gazińskiego, Pawła Guta, Macieja Szukały.
Wydawnictwo Naukowe w Oldenburgu17;
– Studia Bałtyckie wydane przez Towarzystwo Historii i Starożytności
Pomorza. Seria pierwsza, uzupełniająca. Greifswaldzki zbiór Vitae
Pommeranorum alfabetycznie uporządkowany, opracowany przez dr.
Edmunda Lange, pomocnika bibliotekarza w Bibliotece Uniwersytetu w
Greifswaldzie18;
– Przyczynki dyplomatyczne do historii Pomorza w czasach Bogusława X,
wydane przez dr. R. Klempina, archiwistę prowincjalnego Pomorza,
z kopią podpisu księcia Bogusława X, Berlin 185919;
15
[Online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unifreifswald.de/images/index.html>.
16
Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland, Bd. 16. Hrsg. von Friedhilde Krause,
Mecklenburg – Vorpommern; bearb. von Gerhard Heintz, Brandenburg – bearb. von Ina-Maria Treuter,
Register von Karen Kloth.
17
Staatsarchiv Stettin – Wegeweiser durch die Bestände bis zum Jahr 1945. Bearb. von Radosław Gaziński,
Paweł Gut, Maciej Szukała. Oldenburg : Oldenburg Wissenschaftsverlag.
18
Die Greifswalder Sammlung Vitae Pommeranorum – Baltische Studien. Hrsg. von Gesellschaft für
Pommersche Geschichte und Altertumskunde. Erste Folge. Ergänzungsband. Greifswalder Sammlung Vitae
Pommeranorum Alphabetisch nach Geschlechtern derzeichnet von Dr. Edmund Lange, Hilfsbibliothekar an
der Universitätsbibliothek zu Greifswald. Greifswald : Verlag und Druck von Julius Abel, 1989.
19
Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommers aus der Zeit Bogislafs X. Hrsg. von Dr. R. Klempin
Provinzial-Archivar von Pommern mit einem Fascimile der Handschrift des Herzogs Bogislaf X. Berlin
in Commission bei A. Bath (Mittlers Sortimentsbuchhandlung), 1859.
62
–
–
Księga genealogiczna rycerstwa bałtyckiego20;
Herbarz szlachty pomorskiej. Autorem strony internetowej jest
Warcisław Machura, a powstała ona w oparciu o pięciotomowe dzieło
Pommersches Wappenbuch wydane w Szczecinie w 1843
r. i znajdujące się w Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku21.
Przeglądanie Internetu w celu wyszukania zbiorów dotyczących
Pomorza nie dało oczekiwanych rezultatów. Literatury naukowej jest niewielka
ilość. Dodatkowo wątłe informacje naukowe są uzupełnione przez równie
nieliczne bazy popularnonaukowe. Ich odbiorcy znajdą tu proste informacje
tekstowe, gotowe do ściągnięcia artykuły w formacie pdf oraz wykazy
bibliograficzne. Najczęściej przedstawiona jest ogólnie historia Pomorza, teksty
zaopatrzone są w stare ryciny, a informacje dotyczą powierzchni, mieszkańców,
zaludnienia, systemu monetarnego i gospodarki. Ponadto dostępne w sieci
informacje są często rozproszone i wymagałyby uporządkowania.
Przystępując do pisania artykułu autorka założyła dynamiczny rozwój
biblioteki cyfrowej na tych terenach. Przeprowadzona analiza wykazuje, że
na terenie Pomorze po stronie niemieckiej taka biblioteka jeszcze nie istnieje.
Bibliografia
[1] Alte und wertvolle Bücher schmökern in: Archäologie online [online] [dostęp 26 lutego 2008].
Dostępny
w
Internecie:
HYPERLINK
<http://www.archaeologieonline.de/de/
magazin/nachrichten/nachricht/artikel/alte_und_wertvolle_buecher_schmoekern/?tx_ttnews
% 5BbackPid%5D=51&cHash=f102f24724>.
[2] Altes Buch und Handschriften in Greifswald [online] [dostęp 18 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/bibliothek/wir/spezialsammlung/
altesbuch.html>.
[3] Bibliothek: Mann muss nur wissen, wo es steht… [online] [dostęp 19 sierpnia 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.uni-greifswald.de/studieren/bibliothek.html>.
[4] Der Kreis Schlawe in Pommern [online] [dostęp 12 marca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.schlawe.de/literatur/digitales/>.
[5]
Deutsches Reich [online] [dostęp
<http://www.deutsche-kaiserreich.de>.
12
marca
2008].
Dostępny
w
Internecie:
[6] Geschichte der Universität [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.uni-greifswald.de/informieren/geschhichte.html>.
[7] Historia Pomorza, T. 2 do roku 1815, cz. 1 (1464/66-1648/57). Pod red. G. Labudy. Poznań :
Wydawnictwo Poznańskie, 1976.
[8] ARIADNE [online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unigreifswald.de/images/Ariadne/de_intro.html>.
20
Genealogisches Handbuch der baltischen Ritterschaften der libländischen Rittenschaft. Hrsg.. vom
Verband des libländischen Stammadels. Bearb. von Dr. Astaf v. Transehe-Roseneck. Görlitz : Verlag für
Sippenforschung und Wappenkunde C.A. Starke, 1929.
21
Pommersches Wappenbuch gezeichnet und mit Beschreibung der Wappen und historichen Nachweisen
versehen von I.T. Bagmihl. Erster Band, Stettin 1843. Zobacz : [online] [dostęp 8 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://herbypomorskie.lo2.slupsk.pl/>.
63
[9] ARIADNE [online] [dostęp 10 marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ariadne.unigreifswald.de/images/index.html>.
[10] Staatsarchiv Stettin-Wegweiser durch die Bestände bis zum Jahr 1945 [online] [dostęp 10
marca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://books.google.de/books?id=7ZmTZrs8
dBEC&printsec = frontcover&source=gbs_summary_r&cad=0#PPA10,M1>.
[11] Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland [online] [dostęp 28 sierpnia 2008].
Dostępny w Internecie: <http://books.google.com/books?id=Y7FrfvQLUkC&pg=PA3&hl=
pl&source=gbs_selected_pages&cad=0_1&sig=ACfU3U1Zl6IYG58v1BnWI62t2bDqhUTD
Dw>.
[12] Diplomatische Beiträge zur Geschichte Pommers aus der Zeit Boguslafs X [online] [dostęp 1
września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://books.google.com/books?id=toWHr7Pp0oC&printsec=toc&hl=de&source=gbs_summary_r&cad=O#PPP9,MI>.
[13] Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald Universitätbibliothek [online] [dostęp 18 lutego
2008]. Dostępny w Internecie: <http://digibib.ub.uni-greifswald.de>.
[14] GDZ Göttinger Digitalisierungszentrum: Die Greifswalder Sammlung Vitae Pomeranorum
[online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://gdz.sub.unigoettingen.de/index.php?id=img&no-cache=1&IDDOC=295071>.
[15] Herby szlachty pomorskiej [online] [dostęp 8 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://herbypomorskie.lo2.slupsk.pl/>.
[16] Universitätbibliothek Greifswald [online] [dostęp 14 sierpnia 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://hinterpommern.de/Wegweiser/node90.html>.
[17] Landesgeschichte Mecklenburg und Vorpommern [online] [dostęp 12 marca 2008].
HYPERLINK " Dostępny w Internecie:
<http://www.sudelbuchonline.de/Jan/VLGeschichte/quellen.htm>.
[18] Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego. Szczecin:
Polskie Towarzystwo Historyczne Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty w Szczecinie,
Urząd Miejski w Szczecinie, 2000.
[19] Pomorze Zachodnie X- XX wiek. Szkic geograficzno-administracyjny. Oprac. T. Białecki,
W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika i K. Kozłowskiego.
Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie, Kuratorium Oświaty
w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000, s. 16-17.
[20] Seit 1604... [online] [dostęp 1 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.unigreifswald.de/bibliothek/wir/geschichte.html>.
[21] Universitätsbibliothek Greifswald [online] dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.uni-greifswald.de/informieren/geschhichte.html>.
[22] Włodarczyk, E. Pomorze w państwie brandenbursko-pruskim w drugiej połowie XVII
i XCIII. W: Pomorze Zachodnie w tysiącleciu. Pr. zb. pod red. P. Bartnika
I K. Kozłowskiego. Szczecin : Polskie Towarzystwo Historyczne. Oddział w Szczecinie,
Kuratorium Oświaty w Szczecinie, Urząd Miejski w Szczecinie, 2000.
[23] Wsŧęp do inwentarza zbioru. Wydział Prawny Uniwersytetu w Greifswaldzie (Kolekcja
Gellentiena). Oprac. P. Gut [online] [dostęp 28 czerwca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/wstep/65->.
Anna Łozowska
Politechnika Szczecińska w Szczecinie
Biblioteka Główna
[email protected]
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi
West-Pomeranian Digital Library – the beginning
Abstrakt
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa jest inicjatywą
podjętą w 2007 roku przez
Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek (ZBC) i wchodzi w skład szerszego projektu pt.
Zachodniopomorski System Informacji N@ukowej i Region@lnej, finansowanego ze środków
województwa zachodniopomorskiego.
Zadaniem ZBC jest ochrona dziedzictwa narodowego i regionalnego poprzez cyfrową
archiwizację najcenniejszych zbiorów, wspieranie rozwoju naukowego i gospodarczego regionu
poprzez rozbudowę regionalnej infrastruktury społeczeństwa informacyjnego, wspieranieelearningu i innych inicjatyw. Liderem projektu jest obecnie Książnica Pomorska. Biblioteki
uczestniczące w Projekcie (11) przygotowują się pod względem organizacyjnym i technicznym do
umieszczenia w ZBC swoich wybranych zasobów. Realizacja projektu zależy od czasu przyznania
środków i przebiegu przetargu na sprzęt i oprogramowanie.
Słowa kluczowe
Zachodniopomorskie
biblioteka cyfrowa
Porozumienie
Bibliotek;
Zachodniopomorska
Biblioteka
Cyfrowa;
Abstract
West-Pomeranian Digital Library is the part of project titled: West-Pomeranian System
of Regional and Scientific Information, which has been established in 2007 year by WestPomeranian Libraries Agreement and will be financed from regional funds. The main task of
digital library is preservation of the most valuable Pomeranian collections, easier access
to handbooks, scientific publications and business materials as well as e-learning supporting.
The leader of project is Pomeranian Library but all libraries participating in project (11) are
preparing organizational and technical basis for making their resources available in digital
library. Project implementation depends on the time of grant and organizational factors.
Keywords
West–Pomeranian Digital Library; West–Pomeranian Libraries Agreement; digital library
W kwietniu 2007 Szczecińskie Porozumienie Bibliotek przekształciło
się w Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek, a jego członkami - poza
bibliotekami akademickimi Szczecina, tj. Akademii Morskiej, Akademii
Rolniczej, Politechniki Szczecińskiej, Pomorskiej Akademii Medycznej
i Uniwersytetu Szczecińskiego - oraz Książnicą Pomorską i Miejską Biblioteką
Publiczną stały się również : Biblioteka Główna Politechniki Koszalińskiej,
Koszalińska Biblioteka Publiczna, Biblioteka Wyższego Seminarium
Duchownego Diecezji Koszalińsko-Kołobrzeskiej oraz Miejska Biblioteka
Publiczna w Kołobrzegu.
Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – początek drogi
65
Porozumienie ubiegało się o dofinansowanie projektu pn. Zachodniopomorski
System Informacji Region@lnej i N@ukowej z funduszu Unii Europejskiej.
Projekt ma połączyć biblioteki naukowe Szczecina, Koszalina oraz biblioteki
publiczne naszego województwa w wirtualną sieć, dzięki czemu wyszukiwanie
informacji o zbiorach jak i dostęp do samych zbiorów staną się znacznie
szybsze i łatwiejsze dla użytkowników. Ostatecznie jednak projekt zostanie
sfinansowany ze środków województwa zachodniopomorskiego.
Zakłada się, że w skład tego systemu wchodzić będzie kilka modułów.
Będą to:
1) Wirtualny Katalog Centralny Zachodniopomorskich Bibliotek
Naukowych i Publicznych – oparty na wspólnym interfejsie
wyszukiwawczym, umożliwiającym przeszukiwanie na odległych
serwerach i prowadzenie symultanicznych przeszukań w wielu bazach
bibliograficznych, takich jak: katalogi online, bibliografie regionalne,
bibliografie publikacji oraz w naukowych bazach pełnotekstowych
bibliotek akademickich;
2) Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa – ten moduł ma umożliwić
stworzenie cyfrowej bazy dziedzictwa
naukowego i kulturowego
regionu, która jako repozytorium – będzie wspomagać również
e-learning; cyfrowej archiwizacji i udostępnianiu podlegać więc będą
wybrane zabytki piśmiennictwa znajdujące się w zbiorach publicznych
i naukowych bibliotek Szczecina, zasób regionalny (Pomeranika- zabytki
piśmiennictwa dotyczące regionu oraz dokumenty życia społecznego),
materiały naukowo-dydaktyczne (doktoraty, habilitacje, artykuły,
podręczniki, skrypty , naukowe czasopisma regionalne), pełne teksty
przepisów prawa lokalnego, informacje o gospodarce regionu, itp.;
3) Baza Wiedzy o Regionie – obejmie kartoteki regionalne (tworzone
w różnych systemach informatycznych) przez biblioteki powiatowe
i gminne, które złożą się na bazę wiedzy o regionie, tj. bibliografię
Pomorza Zachodniego; realizacja tego modułu polegać będzie
na połączeniu baz bibliograficznych i katalogów online bibliotek
publicznych z terenu województwa zachodniopomorskiego w wirtualną
sieć, której zasoby będą przeszukiwalne przez wspólny interfejs i będą
stanowić część Zachodniopomorskiej Biblioteki Cyfrowej; opisy
bibliograficzne artykułów prasowych będą miały hiperłącza do stron
domowych czasopism. Na realizację projektu (skrótowo nazwanym
„Zachodniopomorska Biblioteka Cyfrowa”- ZBC) ogłoszono przetarg,
który ma wyłonić dostawców oprogramowania: do centralnego katalogu
bibliotek Szczecina regionu i do bazy obiektów cyfrowych oraz
dostawców sprzętu, takiego jak serwery aplikacji i skanery, a także
wykonawców usług w zakresie digitalizacji i zarządzania modułami
ZBC. Obecnie biblioteki typują dokumenty do digitalizacji, a niektóre już
część swoich zbiorów poddały temu procesowi. Biblioteka Politechniki
Szczecińskiej utworzyła bazę „Archiwalia” (jako podbazę w katalogu
Anna Łozowska
66
komputerowym ALEPH – obecnie jest to 6 wydawnictw zwartych,
głównie podręczniki ze zbioru tzw. poniemieckiego). Książnica Pomorska
zeskanowała około 200 szczególnie cennych zbiorów, takich jak kodeksy
rękopiśmienne, zbiory kartograficzne i ikonograficzne, niektóre
czasopisma i inne materiały; część z nich udostępnia ze swojej strony
domowej.
Zdajemy sobie sprawę, że przed nami ogrom zadań organizacyjnoprawnych i finansowych, ale budujące jest zrozumienie idei integracji i chęć
dorównania innym regionom w Polsce, które znacznie nas wyprzedziły
w publicznej prezentacji swoich osiągnięć kulturowych i naukowych.
Bibliografia
[1] Łozowska, Anna. Zachodniopomorskie Porozumienie Bibliotek. Inżynier. 2007, nr 2, s. 26–
27.
[2] Biblioteka cyfrowa [online] [dostęp 30 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.ksiaznica.szczecin.pl/kp/index.php>.
Rozdział II / Chapter II
UŻYTKOWNICY A SYSTEMY I STRATEGIE
WYSZUKIWANIA INFORMACJI
USERS BUT SYSTEMS AND INFORMATION
SEARCH STRATEGIES
Radosław Gaziński
Uniwersytet Szczeciński
[email protected]
Świat informacji na nośnikach elektronicznych
a humanista na przykładzie
warsztatu historyka
World of information on electronic mediums
and humanist, for example work of historian
Abstrakt
W dzisiejszym Świecie mediów elektronicznych, szybkim przepływie informacji, gwałtownym
wzroście znaczenia nauk ścisłych, medycznych i technicznych nauki humanistyczne w tym historia
pozostają wyraźnie w tyle. Co jest przyczyną tego stanu rzeczy? Czy nowy Świat informacji na
nośnikach elektronicznych przyspieszy rozwój humanistyki i historii? Czy warsztat pracy
historyka ukształtowany w XIX wieku nie jest już zbyt archaiczny i czy można go zastosować
do analizy źródeł elektronicznych? Reasumując czy nowe czasy są zagrożeniem czy też dadzą
nowy impuls rozwojowy historii i naukom określanym jako humanistyczne?
Słowa kluczowe
społeczeństwo informacyjne; nośniki elektroniczne; warsztat historyka
Abstract
In nowadays world of electronic mediums, fast flow of information, rapid increase of meaning of
exact sciences, medical and technology, humanities, also history, are left behind. What is the
main cause of this state of affairs? Will the new world of information on electronic mediums
expedite development of humanities and history? Is work of historian, which was shaped in 19
century, to archaic, and is it possible to exploit it to analyse electronic references? In sum, are
the new times danger or will they give new impulse to develop history and humanities?
Key words
information society; electronic carriers; historian’s workshop
Społeczeństwo informacyjne1 staje się współcześnie wskaźnikiem
nowego etapu w rozwoju cywilizacji ludzkiej. Komputer i możliwość łatwego
porozumiewania się poprzez Internet musi zdaniem wielu futurologów
doprowadzić do radykalnych zmian w mentalności dzisiejszej ludzkości.
Proces, o którym mowa, jest już wyraźnie widoczny w krajach najbardziej
rozwiniętych. Co więcej zmiany te powodują jeszcze większą dysproporcję
w kumulacji bogactwa2. Kraje biedne, zacofane, nie mające dostępu
1
O pojęciu społeczeństwa informacyjnego między innymi: Goban-Klas, T. Media i komunikowanie masowe:
teorie i analizy prasy, radia, telewizji i Internetu. Warszawa-Kraków : PWN, 2002, s. 286-289, 294-296
oraz tegoż samego: Społeczeństwo informacyjne – nadzieje i obawy. W: Biblioteki w społeczeństwie
demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo
Czytelnicze, 2000, s. 25-33. Porównaj również tezę o utrzymywaniu się komunikacyjnej różnorodności:
Wojciechowski, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa : Wyd. SPB, 2002, s. 2529, 40-42.
2
J. Kołodziejska, J. Drukowany świat. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 32-35.
Świat informacji na nośnikach elektronicznych a humanista na przykładzie…
69
do informacji, mają coraz większe trudności w dogonieniu czołówki Świata3.
Ze względu na złożoność produkcji nowe urządzenia powstają w najbardziej
zaawansowanych technologicznie krajach. Widać więc coraz wyraźniej podział
na państwa rzeczywiście wytwarzające urządzenia najnowszej generacji, kraje
montujące owe urządzenia z dostarczonych części (nie mogące samodzielnie
ich wytwarzać) oraz tylko sprowadzające je na swoje potrzeby. Nowe
technologie, uważane za demokratyczne, podzieliły Świat na producentów
(zaledwie kilku), montażystów i importerów. Luki te ulegają raczej pogłębieniu
niż są zasypywane. Zarysowuje się więc dramatyczny podział społeczeństw
na twórców i odbiorców informacji oraz na wykluczonych.
Istotnym zagrożeniem dla jednostki w społeczeństwie informacyjnym
zdaje się być to, że wytwarza ono dwie równoległe wobec siebie przestrzenie:
realną i hiperprzestrzeń powstającą w wyniku zlewania się w jedną całość
wszystkich mediów: radia, telewizji, prasy, telefonów i Internetu. Często
społeczeństwo informacyjne określa się w literaturze jako postindustrialne lub
też społeczeństwo wiedzy. W tym ostatnim przypadku jednakowy nacisk
kładzie się zarówno na informację jak i samą wiedzę4. W przyszłości Świat
informacji i wiedzy mogą stworzyć połączone z sobą kanałami informacyjnymi
(chociażby: Internet, telefonia itp.) i komunikacyjnymi (połączenia lotnicze,
autostrady i szybkie koleje) metropolie (dla Europy powyżej 500 tys. ludzi),
które staną się ośrodkami innowacji5.
Społeczeństwo informacyjne, społeczeństwo wiedzy jest uzależnione
od dwóch podstawowych rzeczy: a mianowicie od informacji oraz od postępu
technicznego i technologicznego, szczególnie w dziedzinie informatyzacji.
Nieustające połykanie przez ludzi informacji i uczenie się wynika
z konieczności ekonomicznej, pozwala bowiem na zdobycie nowych
kwalifikacji i przetrwanie w zmieniającym się szybko otoczeniu6. Dzisiaj coraz
częściej mówi się wręcz o tym, że toniemy w morzu danych, które trudno jest
objąć i zrozumieć7. Bardzo osłabia to tezę mówiącą, że nowe media pozwolą
szerokim rzeszom na podnoszenie poziomu kulturalnego i samej wiedzy.
Optymiści twierdzą, że masowa komunikacja poprzez różnego rodzaju media
w tym i Internet prowadzi do unifikacji sposobów postrzegania rzeczywistości,
3
Murasiewicz, M. Społeczeństwo informacyjne i praca. W: Społeczeństwo informacyjne i jego technologie.
Red. B. Sosińska-Kalata, K. Materska, W. Gliński. Warszawa: Wyd. SBP, 2004, s. 13-16.
Charakterystyka owego społeczeństwa - porównaj chociażby: Radwański, A. Komputery, biblioteki,
systemy. Warszawa : Wyd. SBP, 1996, s. 93-95.
5
Jałowiecki, B. Integracja europejska a regionalizm. W: Biblioteki na przełomie wieków : Forum czytelnicze
VI, Kielce 30 maja-2 czerwca 1999. Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 1999, s. 7-9, 1213.
6
Achleitner, H. K. Społeczeństwo wiedzy a wirtualna edukacja. W: Edukacja na odległość. Nowe technologie
w informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków :Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s.
19-21.
7
Co roku na świecie wydaje się ok. 80.000 nowych książek, a liczba czasopism przekroczyła już 150.000,
mnożą się wszelakie portale i strony internetowe. Konieczne jest zarządzanie wiedzą, co mogą także czynić
biblioteki: Ball, R. Integracja bibliotek i edukacja. W: Edukacja.., s.152-155. Wojciechowski, J.
Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 31-34,
101-103.
4
70
Radosław Gaziński
do podnoszenia poziomu cywilizacyjnego całych społeczeństw. Te same
programy, te same informacje odbierają ludzie mający różny status społeczny
i żyjący na różnych kontynentach. Nie należy jednak podzielać w sposób
bezkrytyczny poglądu o zbawiennym wpływie mediów na ludzkość. Problem
tkwi bowiem w poziomie zrozumienia i przyswajania informacji. Badania
wskazują, że ludzie gorzej wykształceni znacznie słabiej przyswajają
informacje, często ich w ogóle nie rozumieją. Przyswajają tylko to co
rozumieją, a więc teza o podnoszeniu poziomu ludzi poprzez informacje
płynące ze współczesnych mediów nie jest do końca prawdziwa8.
Żyjemy więc obecnie, czy tego chcemy czy nie, zanurzeni w informacji,
a szybki do niej dostęp decyduje o rozwoju całego Świata i poszczególnych
jego regionów. Sieci przekazujące informacje (Internet) zaczynają przypominać
skomplikowaną sieć neuronów organizmu żywego (z naszego punktu widzenia
globalnego społeczeństwa), zaś sposób kodowania informacji za pomocą zer
i jedynek ma wiele wspólnego ze sposobem szyfrowania cech żywych
organizmów przy zastosowaniu zaledwie czterech zasad9 budujących
skomplikowane łańcuchy DNA. Teza o bliskości informatyki i biologii
lansowana ostatnio przez Philipa Tetlow próbuje wyjaśnić złożoność
otaczającego nas świata10. Internet zostaje więc porównany do wielkiego
żywego organizmu charakteryzującego się dużą zmiennością11. U podstaw tego
poglądu tkwi przekonanie, że złożone systemy powstają (bądź można je
stworzyć) z kombinacji niewielkiej liczby tzw. „podstawowych wyrazów”.
Nie jest w tej chwili istotne czy zgadzamy się z tym poglądem, czy też nie,
ważne jest jednak to, że w tym ujęciu wszystko jest informacją.
Takie przekonanie jest bardzo bliskie poglądom wielu współczesnych
historyków, którzy twierdzą, że zewsząd otaczają ich różnego rodzaju źródła
informujące o przeszłości12. Klasyczny podział źródeł historycznych sprowadza
się do wydzielenia wśród nich trzech grup ze względu na formę13. Są to
po pierwsze źródła oralne, czyli przekazy ustne. W Polsce są one traktowane
niżej niż inne kategorie źródeł i wykorzystuje je przede wszystkim etnologia.
Możemy sobie na to pozwolić otoczeni innymi kategoriami źródeł, ale już
Francuzi odtwarzający dzieje Afryki są zdani na przekazy oralne plemiennych
griotów (opowiadaczy). W społeczeństwach nie znających pisma pamięć ludzka
8
Goban-Klas, T. Media...op. cit., s. 264-266, 298-305.
Są to zasady; adeniny, cytrozyny, guaniny i tyminy, które dla uproszczenia opisuje się jako cztery litery
A, C, G, T. Z tych liter zbudowane są złożone organizmy żywe.
10
Górecki, P. Jak www życiu. Newsweek Polska. 29, 2008, z dn. 20.07.2008, s. 64-65.
11
Podobny pogląd od 1999 roku głosi także Henry Bruce. Ponadto bliskie wspomnianej tezie jest tak że
porównanie Internetu do systemu dróg łączności (podejście komunikacyjne), wreszcie wskazuje się
na Internet jako na wielki magazyn informacji: Pors, N.O. Pomiar jakości w bibliotece elektronicznej. W:
Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 60.
12
Porównaj: Konieczna, D. Źródła informacji naukowej i ich wykorzystanie. W: Informacja naukowa
w Polsce: tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła Pedagogiczna
w Olsztynie, 1998, s. 54-65, gdzie także przegląd literatury dotyczącej źródeł informacji i ich typologia.
13
Topolski, J. Metodologia historii. Warszawa 1984, s. 325-333 oraz tegoż Jak się pisze i rozumie historię:
tajemnice narracji historycznej. Warszawa: Wyd. Rytm, 1996, s. 340-348.
9
71
potrafi być zadziwiająca długa (do kilkuset lat), a analizą i krytyką afrykańskich
źródeł oralnych zajmuje się poważnie od lat Instytut Historii Afryki Zachodniej
w Dakarze. Druga olbrzymia ilościowo grupa źródeł to źródła materialne. Są to
zarówno pozostałości wydobyte z jaskiń człowieka neandertalskiego, całe
zestawy obiektów ukazujących życie codzienne w poszczególnych kulturach
archeologicznych, jak i stojące dzisiaj obiekty oraz zachowane przedmioty
ruchome pochodzące z różnych epok historycznych. Wreszcie trzecia,
najważniejsza z punktu widzenia współczesnych historyków grupa źródeł
to źródła pisane przechowywane w różnego typu archiwach i po części
w bibliotekach naukowych. Trzeba przyznać, że dzisiaj zatarł się już dawny
podział nauk zajmujących się nieistniejącymi społeczeństwami, mówiący
o specjalizacji archeologii w eksploracji tylko źródeł materialnych (w tym
ujęciu domeną archeologii było badanie społeczeństw przed pojawieniem się
pisma), historii bazującej na źródłach pisanych czy też etnologii opartej po
części o źródła materialne, a po części o przekazy oralne (w tradycyjnym
rozumieniu etnologia badała głównie społeczeństwa wiejskie). Dzisiaj coraz
wyraźniej widać konieczność ścisłej współpracy między sobą archeologów,
historyków, historyków sztuki i etnologów14. Dopiero efektywna współpraca
naukowców z różnych, choć pokrewnych z sobą dziedzin pozwoli na jak
najpełniejsze otworzenie życia społeczeństw w minionych epokach. Dzisiaj
archeologia podzieliła się na lądową, lotniczą i podwodną. Każda z nich
korzysta z osiągnięć innych dziedzin nauk i wytworzyła własne metody
badawcze. Obecnie nie można mówić o poważnych badaniach, np. nad handlem
morskim w dobie nowożytnej bez udziału w tym przedsięwzięciu archeologii
podwodnej. Trudno historykowi przeprowadzić analizę obrazu bez pomocy
historyka sztuki. Nie uda się wreszcie w pełni odtworzyć życia rybaków
w XVIII wieku na Helu bez pomocy etnologów badających współczesne lub
niedawno zaginione kaszubskie kultury rybackie. Powyższe przykłady
wskazują na rosnącą konieczność współpracy specjalistów z różnych dziedzin,
co jedynie może gwarantować odtworzenie względnie pełnego obrazu nie
istniejących już społeczeństw.
Czy wspomniany obraz przeszłości może być pełny? Zależy
to wyłącznie od stanu zachowania źródeł historycznych rozumianych jako
wszystko to co nas otacza i niesie informację o przeszłości. Trzeba w tym
miejscu podkreślić przypadkowy stan zachowania źródeł stojących
do dyspozycji dzisiejszych badaczy. Nigdy nie możemy więc mówić o 100%
zachowaniu źródeł historycznych. Klęski elementarne (pożary, powodzie),
wojny (chociażby II wojna światowa15) czy nieświadoma działalność człowieka,
a przede wszystkim czas powodowały utratę źródeł wytworzonych w różnych
epokach. Oczywiście im odleglejsze czasy tym słabiej zachowały się źródła
je ilustrujące.
14
Porównaj bardzo interesujące i prorocze poglądy J. S. Bystronia na komplikowanie się i pogłębianie
specjalizacji w nauce: Bystroń, J.S. Człowiek i książka. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 35-39.
15
Suchodolski, W. Archiwa polskie za okupacji (1939-1945). Archeion, t. 18, 1948, s. 57-59.
72
Radosław Gaziński
W tradycyjnym warsztacie historycznym to głównie źródła pisane,
przechowywane przede wszystkim w archiwach, poddawane były i są
wnikliwej krytyce zewnętrznej, a zwłaszcza wewnętrznej. Do szczególnie
istotnych należało zawsze zbadanie wiarygodności autora źródła pisanego i jego
intencji. Następnie historyk zadawał źródłu odpowiednie pytania badawcze
wydobywając na światło dzienne fakty jednostkowe16. Wraz z wydobytymi
z innych źródeł tworzyły i tworzą one rdzeń narracji historycznej. Owa narracja
jest nie tylko opisem nieistniejącego świata, ale pozwala także wyjaśniać różne
zjawiska i stawiać hipotezy badawcze17.
Pogląd większości humanistów, że biblioteka jest swoistym miejscem
pamięci narodowej18, nie jest podzielany ani akceptowany przez środowisko
historyków, a tym bardziej przez archiwistów. To raczej archiwa są miejscem
pamięci narodowej. To przecież one gromadzą przytłaczającą większość źródeł
pisanych19. Nic dziwnego, że jedna z dzisiejszych kontrowersyjnych instytucji,
Instytut Pamięci Narodowej, właśnie pamięć narodu eksponuje w swej nazwie.
W jego pionie archiwalnym zgromadzono specyficzne źródła historyczne, które
po odpowiedniej krytycznej analizie pozwalają na odkrywanie ciemnych stron
nieodległej przeszłości. Warto jednak uznać to, co z punktu widzenia historyka
jest nie podważalne, że archiwa stanowią pamięć narodu, a literatura
historyczna zgromadzona w bibliotekach jest efektem dociekań historyków
opartych na archiwaliach.
Jeżeli uznaliśmy, że zasoby archiwów są podstawą dla badań
historycznych i do nich odnosi się warsztat pracy historyka, to jaką rolę w tym
wszystkim odgrywają biblioteki? Co prawda biblioteki straciły już status
skarbnic wiedzyi nie posiadają monopolu na informację20, lecz wcale nie znaczy
16
Topolski, J. Metodologia, s. 322-325; tegoż samego: Jak się pisze..., s. 338-339, 377-386 oraz Teoria wiedzy
historycznej. Poznań : 1983, s. 251-261.
17
Topolski, J. Metodologia. s. 499-545; tegoż samego: Świat bez historii. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1998, s.
174-179, 188-195, 203-245 oraz Rozumienie historii. Warszawa : 1978, s. 206-226. Porównaj także:
A. Malewski, A.; Topolski, J. Studia z metodologii historii. Warszawa : 1960, s. 42-78, 114-149.
18
Kołodziejska, J. Drukowany..., s. 14.
19
Zobacz: Gaziński, R. Zasoby archiwalne w komunikacji społecznej. Szczeciński Informator Archiwalny,
nr 20, 2007, s. 209-217.
20
Porównaj koncepcję zmiany bibliotek zagranicznych rządu USA, które z bram do kultury amerykańskiej
stały się bramami elektronicznymi do tejże kultury: Pierce, S. Przekształcenie bibliotek w centra informacji
cyfrowej. W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji..., s. 86-89 oraz Góralska, M. Książka
elektroniczna – przeszłość i perspektywy. W: Oblicza kultury książki: prace i studia z bibliologii i informacji
naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, s. 11-27. Warto także zwrócić uwagę
na Zarządzanie biblioteką. Najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Red. I. Kemp, T. Wildhardt.
Warszawa : Wyd. SBP, 1998, s. 16-21 oraz pracę Górnego, M. Kierunki rozwoju współczesnych bibliotek
naukowych. W: Działalność usługowa, informacyjna i dydaktyczna bibliotek naukowych : materiały
konferencyjne, Słupsk 13-14 czerwca 1996. Słupsk : Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996, s. 11-16.
Jednocześnie biblioteki walczą o zadowolenie użytkownika stojącego w centrum zainteresowania
bibliotekarzy, co spowodowało pomiary jakości działania bibliotek: Zybert, E. B. Jakość w działalności
bibliotek: ocena – pomiary – narzędzia. Warszawa : Wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej,
Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2007, s. 23-25, gdzie literatura na wspomniany temat, a także: Pindlowa,
W. Badania jakości usług i zarządzania instytucją kultury (non-profit). W: Społeczeństwo informacyjne:
jakość edukacji..., s. 78-82.
73
to, że przestały się liczyć w komunikacji społecznej21. Biblioteki naukowe, żeby
ograniczyć się do najbardziej nas interesujących, nadal zajmują jedno
z najważniejszych miejsc w systemie wspierającym naukę, w tym oczywiście
i historię. Jednak współpracujące ze sobą biblioteki naukowe będą zawsze,
z punktu widzenia historyka, siłą pomocniczą wspierającą, a w pewnym sensie
sterującą procesem badawczym. Nie staną się nigdy podstawą badań
historycznych (z wyjątkiem historii historiografii). W bibliotekach można
znaleźć owoce pracy historyków różnych pokoleń22. Warto w tym miejscu
zwrócić uwagę, że jak na razie historykom wystarcza druk jako nośnik
informacji. Jest to związane chociażby z tym, że nakłady prac historycznych
(choć nie tylko) bywają zazwyczaj małe. Nie ma wcale potrzeby, aby drukować
je w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy. Książka naukowa w Polsce, i nie tylko,
rzadko osiąga nakład ponad kilkaset egzemplarzy. Podobnie jest zresztą
z czasopismami naukowymi. Biorąc pod uwagę nakłady należy stwierdzić,
że większość produkcji naukowej mieści się w tzw. szarej literaturze,
niskonakładowej wydawanej przez instytuty, szkoły wyższe, biblioteki, muzea
itp. Środowisko naukowe jest w tej sytuacji jednym z głównych odbiorców
owej literatury23. Wielkie nakłady są tu zbędne, a więc ten aspekt przekazu
elektronicznego, a mianowicie nieograniczoność dostępu nie jest najważniejszy.
Może w takim razie szybkość dostępu do elektronicznych wersji wspomnianych
dokumentów ma większe znaczenie? Jest to rzeczywisty atut, ale w innych
naukach. W historii nie jest on decydujący. Tu wyniki naukowe starzeją się
znacznie wolniej, a wiele z nich jest aktualnych przez dziesięciolecia.
Instytucjonalna szara literatura, a więc powstała np.w instytutach czy
na uczelniach ukazuje, także w historii, w zasadzie bieżący stan wiedzy24.
Skumulowana w bibliotekach wiedza historyczna, w metodyce
historycznej historiografia, będzie więc wyłącznie wspierać proces badawczy
nowych pokoleń historyków. Jak w takim razie w badaniach historycznych
umiejscowić należy materiały biblioteczne? Już wcześniej wskazano,
że materiały biblioteczne w odniesieniu do historii to nic innego, jak tylko
narracja historyczna powstała z analizy materiałów archiwalnych. O zależności
materiałów bibliotecznych i archiwalnych można więc powiedzieć, że co
prawda „książki” są efektem opartej na źródłach pracy historyków, lecz również
informują one o lukach w historiografii. To z kolei pozwala na sformułowanie
nowych też badawczych i wytyczenie pól badawczych nie uprawianych dotąd
przez innych. Jednym słowem to tzw. wiedza pozaźródłowa oraz lektura
21
Wojciechowski, J. Bibliotekarstwo..., s. 39-41, porównaj także: Goban-Klas, T. Media..., s. 18-25. Warto
się także zapoznać z pracą: Głombiowski, K. Książka w procesie komunikacji społecznej. WrocławWarszawa-Kraków-Gdańsk, 1980, s. 13-19, 160-172.
22
Zwróć uwagę: Fiałkowski, K. R. Współkształtowanie świadomości przez książkę w cywilizacji obrazu.
W: Nauka o książce, bibliotece i informacji we współczesnym świecie. Warszawa : Wyd. SBP, 2003, s. 3138, porównaj także Bystroń, J. S. Człowiek..., s. 11-15.
23
W rozważaniach mam na myśli wyłącznie instytucjonalną szarą literaturę: Firlej-Buzon, A. Szara literatura
w publikacjach naukowych fachowych i informacyjnych. W: Oblicza..., s. 42-43.
24
Firlej-Buzon, A. Szara, s. 44-51.
74
Radosław Gaziński
powstałej już narracji historycznej pod wszelkimi postaciami (artykuły,
monografie, syntezy) kierują postępowaniem badawczym historyka25.
Po co w takim razie historykowi świat cyfrowy? Czy potrzebna jest mu
do szczęścia biblioteka cyfrowa? Jeżeli biblioteki cyfrowe będą miały wersje
elektroniczne czasopism lub monografii historycznych, wówczas należy mieć
nadzieję, że wydatnie przyspieszy i uczyni to tańszym wstępną część
postępowania badawczego. Szybko, bez fizycznego odwiedzania bibliotek
można się będzie zapoznać z osiągnięciami innych badaczy i oczywiście łatwiej
nawiązać z nimi kontakty. Ale nie zmieni to zasadniczej części badania
historycznego. Kwerenda źródłowa w archiwach i analiza archiwaliów
pozostaną nadal najważniejszą fazą procesu badawczego realizowanego przez
historyka. Nie bardzo wierzę, aby w najbliższych latach archiwalia znajdujące
się w przepastnych magazynach archiwów zostały zdygitalizowane
i umieszczone w Internecie26. Jest to niezwykle trudne do wykonania, chociażby
ze względu na potężne koszty tego przedsięwzięcia. Wątpię także
w umieszczenie w sieci części zasobów archiwów centralnych27. Nie będzie
to nigdy opłacalne dlatego, że pojawienie się archiwaliów w Internecie wcale
nie zmieni w radykalny sposób liczby korzystających, bowiem ich analiza
wymaga specjalnego przygotowania (np. ze względu na pismo czy język).
Oczywiście na stronach www archiwów są zamieszczane poszczególne
dokumenty, czasami całe ich serie. Jest to jednak w stosunku do zasobów
przechowywanych przez archiwa jedynie elektroniczny wybór źródeł (znamy
już takie w postaci drukowanej) i to dokonany przez archiwistów, pod ich
kątem widzenia. Jak mogę przypuszczać, będą to dokumenty reprezentatywne
dla danego archiwum, najczęściej znane już z literatury i ukazujące główne
etapy rozwoju form kancelaryjnych.
Historycy, a szerzej patrząc i inni naukowcy poszukują i będą
poszukiwali
wiarygodnej
informacji.
Dla
współczesnego
Świata
charakterystyczny jest szybki rozwój nauk zwłaszcza ścisłych, biologicznomedycznych i technicznych. Nauki humanistyczne w tym historia wyraźnie
pozostają w tyle za wymienionymi wyżej. Nie decydują one bowiem ani
25
Szerzej o relacjach między materiałami archiwalnymi a materiałami bibliotecznymi: Gaziński, R. Materiały
archiwalne, materiały biblioteczna a warsztat pracy historyka. W: Bibliologia: problemy badawcze nauk
humanistycznych. Red. D. Kuźmina. Warszawa : Wyd. SBP, 2007, s. 310-315.
26
We wspomnianych rozważaniach pomijam całkowicie problem udostępniania materiałów niejawnych,
sprawę 25-letniej karencji na udostępnianie akt przechowywane chociażby w polskich archiwach
państwowych, czy interes państwa, które utajnia niektóre kategorie akt. Dodatkowo stan informatyzacji
archiwów przedstawia się znacznie gorzej niż bibliotek: Flis, S. Archiwa polskie a Internet. W: Archiwa
i archiwiści w dobie społeczeństwa informacyjnego. Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistów
Polskich, Szczecin, 12-13 września 2002. Red. D. Nałęcz. T. 1. Toruń : Wyd. SAP, s. 72-76.
27
Pod pojęciem archiwów centralnych rozumiemy placówki umieszczone najczęściej w stolicy danego
państwa (choć nie jest to regułą) przechowujące materiały archiwalne instytucji obejmujących zasięgiem
działalności cały kraj. W Polsce są to, np.: umieszczone w Warszawie: Archiwum Główne Akt Dawnych
(AGAD), Archiwum Akt Nowych (AAN) i Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), dawne Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej (ADM).
75
o tempie wyścigu technologicznego ani też o postępie gospodarczym
poszczególnych krajów, stąd też nie przyciągają wielkich pieniędzy28.
Jeszcze innym problemem jest możliwość przeanalizowania
napływających informacji29. Wiadomo, że w dziedzinach humanistycznych
żaden badacz nie jest w stanie zaznajomić się z literaturą własnej dziedziny.
Historycy nie stanowią tu żadnego wyjątku. Trudno bowiem wyobrazić sobie,
aby mediewista zajmujący się historią średniowieczną Polski, i to raczej
wybranymi jej zagadnieniami, zapoznawał się na bieżąco z całą literaturą
dotyczącą np.: starożytnego Rzymu30. We współczesnej nauce historycznej jest
też widoczny specyficzny podział na historyków regionalistów specjalizujących
się w dziejach danej prowincji, często najbliższej okolicy (np.: miasta),
a historyków zajmujących się procesami odbywającymi się na większych
terytoriach. Wspomniana na początku mikrohistoria, mająca najczęściej
charakter dziejów społeczno-gospodarczych, była jeszcze w I połowie XX
wieku domeną raczej amatorów, miłośników regionu niż historyków
zawodowych. Stojąca z drugiej strony historia większych obszarów, całych
państw, czy nawet kontynentów ograniczała się najczęściej do określonych
epok historycznych (średniowiecza, czasów nowożytnych itp.), lub zajmowała
się np.: stroną polityczną, wojskową czy gospodarczą ludzkiej egzystencji.
Sprzeczność między mikrohistorią a makrohistorią, między analitycznym
podejściem regionalistów, a syntetycznym osób zajmujących się większymi
obszarami badawczymi jest tylko pozorna. Dokładne analityczne zbadanie
dziejów regionalnych, poznanie wybranych ściśle określonych zagadnień
w różnych okresach historycznych warunkuje budowę poprawnych syntez.
Historia jest jednak dziedziną badań mającą mimo wszystko charakter
lokalny, najczęściej nie przekraczający granic państwowych (historycy danego
kraju badają jego dzieje). Konsekwencją tego stanu rzeczy jest brak
powszechnie stosowanej metodologii badań. Ponadto nagromadzone informacje
w sposób ograniczony interesują badaczy spoza danego kraju z wyjątkiem
pracujących w państwach sąsiednich mających wspólne fragmenty dziejów
z danym krajem. Trzeba tu podkreślić, że historyków polskich mało zajmują np.
dzieje Brazylii, może z wyjątkiem polskiej emigracji do tego kraju, ale już
dzieje Niemiec czy Rosji były w Polsce przedmiotem wnikliwych analiz.
Ponadto na historii w XX wieku mocne piętno odcisnęły nacjonalizm
i totalitaryzm. Wówczas to na zamówienie władzy podnoszono znaczenie
własnego narodu, udowadniano z góry przyjęte tezy oraz prawa do określonych,
często będących w innych rękach terenów. Wobec generalnie lokalnego
28
Mimo wzrostu liczebnego grona naukowców, ze wszystkich dziedzin nauk, będą oni zawsze
w zinformatyzowanym społeczeństwie w zdecydowanej mniejszości. Już dzisiaj widać, że masowy odbiorca
poza pracą (nie biorę tu pod uwagę pracy naukowej) poszukuje w sieci prostych informacji potrzebnych
do codziennego życia, traktuje ją jako środek komunikacji, realizacji hobby oraz przede wszystkim szuka
w niej rozrywki. Zbliża się więc dużymi krokami segmentacja rynku informacji z wyraźnie wydzielonymi
potrzebami świata nauki. Porównaj: Nicholas, D. Ocena potrzeb informacyjnych w dobie Internetu: idee,
metody, środki. Warszawa : Wyd. SBP, 2001, s. 21-27, 44-48.
29
Nicholas, D. Ocena..., op. cit., s. 55-67, 85-87.
30
Ibidem, op. cit., s. 49-55.
76
Radosław Gaziński
charakteru historia nie posługuje się także jednym międzynarodowym językiem,
co utrudnia komunikację31. W świecie nauki nie ma polskiej fizyki
czy francuskiej matematyki, lecz jest historia Polski czy Francji, niezależna
od dziejów Europy czy Świata. Innymi słowy historia nie uległa póki
co globalizacji, podtrzymuje poczucie wspólnoty w obrębie jednego kraju,
a co za tym idzie stoi w sprzeczności z globalnymi mediami.
Jak w takim razie dokumenty na nośniku elektronicznym i biblioteki
cyfrowe mogą być wykorzystywane przez historyków? Przykładowo
wprowadzenie do sieci starodruków32, które mogą być traktowane jako źródła
z epoki, a przede wszystkim prasy (w tym lokalnej) pozwala na znaczące
uzupełnienie informacji potrzebnych do tworzenia narracji historycznej.
W przypadku prasy to nie tylko historycy - prasoznawcy będą mieli znacząco
poszerzone pole informacyjne, ale i historycy zajmujący się epokami
najnowszymi dla których prasa jest jednym z istotnych źródeł informacji
o badanym okresie. Na rozwoju bibliotek cyfrowych zyskują przedstawiciele
tradycyjnych nauk pomocniczych historii. Internet z dokładnymi zdjęciami
i opisami jest już rajem dla numizmatyków33, heraldyków czy sfragistyków.
Analiza powiększonych zeskanowanych obrazów: monet, herbów czy pieczęci,
a przede wszystkim ich dostępność w sieci powinna wpłynąć ożywczo na
te dziedziny nauki. Nie potrzebne staną się często odległe podróże studyjne,
badania ulegną potanieniu, co wcale nie oznacza, że w efekcie omawianych
przemian zdecydowanie powiększy się liczba naukowców wymienionych
dziedzin. Nie sądzę także, aby zawodowi heraldycy, sfragistycy czy
numizmatycy zdecydowali się na całkowite zerwanie z materialnymi obiektami
będących przedmiotem ich analizy. Nie wierzę w tym przypadku w syndrom
amerykańskiego turysty, który zwiedzając wielkie muzea europejskie doznaje
zawodu stwierdzając, że reprodukcje oglądanych dzieł w posiadanych przez
niego albumach są zdecydowanie lepsze i bardziej kolorowe od oryginałów.
Na koniec warto wspomnieć o obiektach kartograficznych. Ich skanowanie
i umieszczanie w sieci będzie nie tylko rajem dla historyków kartografii, ale
powinno być impulsem dla historyków słabo do tej pory wykorzystujących
mapy jako źródło informacji34. Dotyczy to zwłaszcza historyków wojskowości
i historyków gospodarczych. W pierwszym przypadku trudno bowiem
analizować liczne kampanie, poznawać wiarygodny przebieg bitew bez
uwzględnienia map historycznych i topografii terenu na którym toczyły się
walki35. Podobnie o handlu, szlakach komunikacyjnych, transporcie w tym
morskim, rozwoju przemysłu nie można poważnie mówić w oderwaniu
od obrazu obszaru na którym wspomniane procesy zachodziły.
31
Nicholas, D. Ocena..., op. cit.s. 68.
Król, W. Stare druki w sieci. W: Oblicza..., s. 172-186.
33
Nie biorę tu pod uwagę chociażby kolekcjonerów monet czy map bardzo aktywnych w sieci.
34
Por.: Skrycki, R. Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku. Warszawa : Wyd. DiG, 2008,
s .9.
35
Ibidem, s. 74-75, 124-128.
32
77
Czy w takim razie tytułowy warsztat pracy historyka ukształtowany
ostatecznie w II połowie XIX wieku staje się na naszych oczach archaiczny
i nie przystający do współczesności? Nie ulega wątpliwości, że historyk jest
przede wszystkim przygotowany do analizy źródeł na nośniku pergaminowym
lub papierowych pisanych ręcznie ewentualnie drukowanych. Póki co analiza
źródeł elektronicznych jest jeszcze poza zasięgiem badawczym historii.
To prawda, że czasami uważa się za historię to co było wczoraj. Ale tak
naprawdę tym co było wczoraj nie zajmuje się historia lecz politologia
i wyrosłe z niej europeistyka lub stosunki międzynarodowe. Historyk powinien
i musi mieć dystans do omawianych faktów. Dzisiaj w moim przekonaniu
historia kończy się na okresie PRL-u, który jest zwłaszcza przedmiotem badań
historyków z IPN-u. Okres po 1989 roku będzie dopiero z wolna wchodził
w strefę zainteresowań historii i w tym momencie poważnym problemem stanie
się interpretacja źródła elektronicznego.
Jak dzisiaj wyobrażam sobie postępowanie z tego typu źródłem36.
Należy w tym przypadku wyjść od upowszechniającego się poglądu
o chaotycznej naturze Internetu i znacznym pokrewieństwie źródła
elektronicznego z rękopisem37. Po pierwsze każdy może być jego tj. źródła
elektronicznego twórcą38, a więc przekaz elektroniczny nie jest czymś
jednoznacznym
i ustalonym. Po drugie tworzony jest często bez żadnej kontroli, nie wiadomo
przez kogo i nie jest poddawany weryfikacji (ocenie)39. Czy w takich
warunkach przekaz elektroniczny nie straci swego znaczenia jako źródło
wiedzy fachowej? Może się tak stać, lecz należy cały czas pamiętać o tym,
że artykuł w czasopiśmie elektronicznym czy też książka elektroniczna
pozostaną nadal tylko narracją historyczną. Natomiast każdy inny przekaz
elektroniczny mający czy też nie mający charakteru instytucjonalnych winien
być przez historyka przyszłości szczególnie wnikliwie badany. Gdy jednak
uzmysłowimy sobie bliskie pokrewieństwo przekazu cyfrowego z rękopisem
nasze dalsze postępowanie z tego typu źródłem winno być już znajome.
Oczywiście narracja historyczna przyszłości będzie, w moim przekonaniu,
tworzona głównie na podstawie posiadających większą wiarygodność
instytucjonalnych źródeł elektronicznych (dokumenty elektroniczne wydawane
przez agendy międzynarodowe, państwowe, instytucje gospodarcze, czy
naukowe). Ale i w ich przypadku (podobnie jak też w każdym innym) trzeba
36
Porównaj uwagi: Pindlowa, W. Zastosowanie techniki w informacji naukowej. W: Informacja naukowa.,
s. 183-192.
Najistotniejszy jest tu fakt, że kiedyś każdy umiejący pisać mógł stworzyć przekaz podobnie jak dziś każdy
mający dostęp do sieci.
38
Radwański, A. Nowe technologie informacyjne. W: Biblioteki w społeczeństwie..., s. 108.
39
Na przykład nieograniczone możliwości publikacji przez redakcje czasopism elektronicznych mogą
doprowadzić do tego, że będą one przyjmować wszystko co otrzymają, nie korzystając, lub korzystając
w niewielkim stopniu z instytucji recenzenta. Może być więc tak, że to czytelnik będzie musiał wyrabiać
sobie zdanie o wartości naukowej danego artykułu. Ponadto forma publikacji elektronicznej jest bardzo
zmienna, za każdym przepisaniem może podlegać większym lub mniejszym zmianom, na tym tle druk jawił
się jako forma stabilna: Hollender, H. Z futurologami w nowe tysiąclecie. W: Biblioteki w
społeczeństwie..., s. 94.
37
78
Radosław Gaziński
będzie dokładnie poznać autora elektronicznego przekazu (np.: poprzez
porównanie danego tekstu z innymi jego tekstami) lub też określić
wiarygodność instytucji która może być twórcą dokumentu. Dalej należy
przeanalizować sam tekst i jego rozliczne wersje zarówno pod względem
językowym jak i informacyjnym. Pomocne w tym przypadku byłoby
oprogramowanie zbliżone do dzisiejszego tzw. antyplagiatowego działające
na zasadzie przeszukiwania tekstów pod względem ich wzajemnego
podobieństwa. Powszechne zastosowanie takiego oprogramowania, jako
narzędzia badawczego pozwoliłoby na poznanie licznych filiacji badanych
przekazów40, ustalenia kolejności powstawania wreszcie porównywania
zamieszczonych w nich ilustracji. Na koniec z tak przeanalizowanego
tekstu/tekstów należałoby wydobyć fakty jednostkowe i porównać je z faktami
znajdującymi się w innych źródłach informacji odnoszących się np. do danego
wydarzenia. Ich przeszukiwanie również ułatwiałoby odpowiednie
oprogramowanie zbudowane na zasadzie specjalistycznej wyszukiwarki.
Z wybranych w ten sposób faktów powstawałaby narracja historyczna
uzupełniana o wszelkiego rodzaju materiał ilustracyjny i liczne linkowania itp.
Jakie więc wnioski płyną dla współczesnego historyka stojącego
w obliczu potęgi elektronicznego Świata. Wydaje się, że póki co historyk jest
i jeszcze dość długo będzie zanurzony w świat papieru, bowiem taki charakter
mają źródła do początku lat 90. XX wieku. W tej sytuacji nic dziwnego,
że warsztat pracy historyka ukształtowany w XIX wieku odnosić się nadal
będzie do materiałów na nośniku papierowym. Warto także zwrócić uwagę
na fakt, iż badania historyczne nie starzeją się tak szybko jak w przypadku
innych dziedzin nauk, przez co obieg informacji na papierze jest dla historyka
wystarczający. Dodatkowo lokalny charakter nauk historycznych powoduje,
że obieg informacji ogranicza się najczęściej do jednego kraju. Dopiero
pojawienie się elektronicznych czasopism i książek historycznych, skanowanie
niektórych źródeł (zwłaszcza dla nauk pomocniczych historii) ułatwi
i przyspieszy badania historyczne, choć jeszcze nie zmieni ich charakteru.
Dopiero za co najmniej kilkanaście (jak nie kilkadziesiąt) lat, gdy dokumenty
elektroniczne z końca XX wieku staną się źródłami analizowanymi przez
historyków będą oni musieli dać sobie radę z ich interpretacją. Jeżeli jednak
wyjdziemy z założenia, że dokument elektroniczny jest pokrewny rękopisowi
wówczas badacz historii będzie i w przyszłości korzystać z niewiele
zmodyfikowanych metod badawczych stosowanych przez historyków ery
papieru.
40
Z podobnego oprogramowania już dziś starają się korzystać mediewiści.
79
Bibliografia
[1] Achleitner, H.K. Społeczeństwo wiedzy a wirtualna edukacja. W: Edukacja na
odległość:nowe technologie w informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków :
Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003.
[2] Ball, R. Integracja bibliotek i edukacja. W: Edukacja na odległość: nowe technologie w
informacji i bibliotekarstwie. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu
Jagiellońskiego, 2003.
[3] Bystroń, J.S. Człowiek i książka. Warszawa : Wyd. SBP, 2003.
[4] Fiałkowski, K.R. Współkształtowanie świadomości przez książkę w cywilizacji obrazu. W:
Nauka o książce, bibliotece i informacji we współczesnym świecie. Warszawa : Wyd. SBP,
2003.
[5] Firlej–Buzon, A. Szara literatura w publikacjach naukowych fachowych i informacyjnych.
W: Oblicza kultury książki: prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław :
Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005.
[6] Flis, S. Archiwa polskie a Internet. W: Archiwa i archiwiści w dobie społeczeństwa
informacyjnego. Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistów Polskich, Szczecin, 12-13
września 2002. Red. D. Nałęcz. T. 1. Toruń : Wyd. SAP, 2002.
[7] Gaziński, R. Materiały archiwalne, materiały biblioteczna a warsztat pracy historyka. W:
Bibliologia: problemy badawcze nauk humanistycznych. Red. D. Kuźmina. Warszawa :
Wyd. SBP, 2007.
[8] Gaziński, R. Zasoby archiwalne w komunikacji społecznej. Szczeciński Informator
Archiwalny, nr 20, 2007.
[9] Głombiowski, K. Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław-Warszawa-KrakówGdańsk : Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1980.
[10] Goban-Klas, T. Społeczeństwo informacyjne – nadzieje i obawy. W: Biblioteki
w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000.
Warszawa : Wyd. Polskie Towarzystwo Czytelnicze, 2000.
[11] Goban-Klas, T. Media i komunikowanie masowe: teorie i analizy prasy, radia, telewizji
i Internetu, Warszawa-Kraków : PWN, 2002.
[12] Góralska, M. Książka elektroniczna – przeszłość i perspektywy. W: Oblicza kultury książki.
Prace i studia z bibliologii i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu
Wrocławskiego, 2005.
[13] Górecki, P. Jak www życiu. Newsweek Polska, 29, 2008, z dn. 20.07.2008.
[14] Górny, M. Kierunki rozwoju współczesnych bibliotek naukowych. W: Działalność
usługowa, informacyjna i dydaktyczna bibliotek naukowych.: materiały konferencyjne,
Słupsk 13-14 czerwca 1996. Słupsk : Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej, 1996.
[15] Hollender, H. Z futurologami w nowe tysiąclecie. W: Biblioteki w społeczeństwie
demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie
Towarzystwo Czytelnicze, 2000.
[16] Jałowiecki, B. Integracja europejska a regionalizm. W: Biblioteki na przełomie wieków.
Forum czytelnicze VI, Kielce 30 maja-2 czerwca 1999. Warszawa : Wyd. Polskie
[17] Kołodziejska, J. Drukowany świat. Warszawa : Wyd. SBP, 2003.
80
Radosław Gaziński
[18] Konieczna, D. Źródła informacji naukowej i ich wykorzystanie. W: Informacja naukowa
w Polsce: tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła
Pedagogiczna w Olsztynie, 1998.
[19] Król, W. Stare druki w sieci. W: Oblicza kultury książki. Prace i studia z bibliologii
i informacji naukowej. Wrocław : Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005.
[20] Kurasiewicz, M. Społeczeństwo informacyjne i praca. W: Społeczeństwo informacyjne i jego
technologie. Red. B. Sosińska-Kalata, K. Materska, W. Gliński. Warszawa : Wyd SBP,
2004.
[21] Malewski, A.; Topolski, J. Studia z metodologii historii. Warszawa : PWN, 1960.
[22] Nicholas, D. Ocena potrzeb informacyjnych w dobie Internetu: idee, metody, środki.
Warszawa : Wyd. SBP, 2001.
[23] Pierce, S. Przekształcenie bibliotek w centra informacji cyfrowej. W: Społeczeństwo
informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd.
Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001.
[24] Pindlowa, W. Badania jakości usług i zarządzania instytucją kultury (non-profit),
W: Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa.
Kraków : Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001.
[25] Pindlowa, W. Zastosowanie techniki w informacji naukowej. W: Informacja naukowa
w Polsce : tradycja i współczesność. Red. E. Ścibor. Olsztyn : Wyd. Wyższa Szkoła
Pedagogiczna w Olsztynie, 1998.
[26] Pors, N.O. Pomiar jakości w bibliotece elektronicznej. W: Społeczeństwo informacyjne:
jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Red. M. Kocójowa. Kraków : Wyd. Uniwersytetu
[27] Radwański, A. Komputery, biblioteki, systemy. Warszawa : Wyd. SBP, 1996.
[28] Radwański, A. Nowe technologie informacyjne. W: Biblioteki w społeczeństwie demokratycznym. Forum czytelnicze VII, Kielce 28-31 maja 2000. Warszawa : Wyd. Polskie
[29] Skrycki, R., Dzieje kartografii Nowej Marchii do końca XVIII wieku. Warszawa : Wyd.
DiG, 2008.
[30] Suchodolski, W. Archiwa polskie za okupacji (1939-1945). Archeion, t. 18, 1948.
[31] Topolski, J. Jak się pisze i rozumie historię: tajemnice narracji historycznej. Warszawa :
Wyd. Rytm, 1996.
[32] Topolski, J. Metodologia historii. Warszawa : PWN, 1984.
[33] Topolski, J. Rozumienie historii. Warszawa : PIW, 1978.
[34] Topolski, J. Świat bez historii. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1998.
[35] Topolski, J. Teoria wiedzy historycznej. Poznań : Wyd. Poznańskie, 1983.
[36] Wojciechowski, J. Bibliotekarstwo: kontynuacje i zmiany. Kraków : Wyd. Uniwersytetu
[37] Wojciechowski, J. Idee i rzeczywistość: bibliotekarstwo pragmatyczne. Warszawa : Wyd.
SPB, 2002.
81
[38] Zarządzanie biblioteką: najnowsze kierunki w bibliotekarstwie brytyjskim. Red. I. Kemp,
T. Wildhardt. Warszawa : Wyd. SBP, 1998.
[39] Zybert, E.B. Jakość w działalności bibliotek : ocena – pomiary – narzędzia. Warszawa :
Wyd. Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej, 2007.
Uniwersytet Gdański w Gdańsku
Wydział Prawa i Administracji
[email protected]
Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną
i prawniczą w środowisku elektronicznym
Threats results from management of legal and juridical
information in electronic environment
Abstrakt
Artykuł definiuje informację prawną i prawniczą oraz omawia 18 podstawowych rodzajów
dokumentów informacji prawnej i prawniczej gromadzonych w systemach informacyjnowyszukiwawczych (systemach informacji prawnej) oraz przetwarzanych w programach
horyzontalnych i wertykalnych. Następnie rozważa szereg zagrożeń, które wynikają
z postrzegania systemu prawa poprzez pryzmat systemów informacji prawnej oraz formułuje
zalecenia; ich stosowanie może służyć unikaniu takich zagrożeń. W celu poprawnego używania
systemów informacji prawnej przez prawnika w dowolnej dziedzinie wiedzy konieczne jest
postępowanie zgodne z tzw. dekalogiem użytkownika systemów informacji prawnej.
Słowa kluczowe
informacja prawna i prawnicza; system informacji prawnej; zagrożenia w zarządzaniu
informacją; dekalog użytkownika systemów informacji prawnej; zarządzanie informacją prawną
i prawniczą
Abstract
The article defines legal and juridical information and discusses 18 basic kinds of documents
of legal and juridical information collected in search-information systems (systems of legal
information) and processed in horizontal and verticals programs. Afterwards it considers
numbers of threats which results from perception of law system by prism of legal information
system and formulates recommendations; their application can serve as avoidance of such
threats. For correct usage of legal information systems by lawyer in optional domain
of knowledge it is indispensable to proceed according to so called decalogue of user of systems
of legal information.
Keywords
legal and juridical information; systems of legal information; threats results from management
of information; decalogue of user of systems of legal information; management of legal and
juridical information
1. Wprowadzenie
Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa przeżyły
w ostatnich dwudziestu latach w Polsce burzliwy rozwój i stały się „bytami”
na tyle samodzielnymi i oderwanymi od swego pierwotnego przeznaczenia,
że niektórzy prawnicy sugerują, że całe środowisko prawne w Polsce żyje dziś
w swoistym Matrixie. Większość prawników przestała zdawać sobie sprawę
z tego, że systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa są tylko tym,
na co wskazywać powinna właśnie ta poprawnie używana nazwa. Służą
Zagrożenia związane z zarządzaniem informacją prawną i prawniczą…
83
do przeszukiwania zasobu informacyjnego z zakresu prawa. Same zaś
oczywiście prawem nie są. O ile jednak prawnik zapytany – w oderwaniu
od swej codziennej pracy – o rolę i znaczenia prawne informacji gromadzonej
w bazach obsługiwanych przez owe systemy informacyjno-wyszukiwawcze
odpowie zapewne poprawnie, o tyle poza środowiskiem prawniczym
odpowiedzi na pytania, jakie postawione zostaną w niniejszej pracy nie są
wcale tak oczywiste.
Niniejsza praca może w pierwszym momencie wywołać pewną
konsternację u specjalistów od zarządzania informacją. Wydaje się bowiem,
że znajdujący się w jej podsumowaniu dekalog użytkownika systemów
informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa jest tak oczywisty, że jego
formułowanie jest prawie truizmem. Tym niemniej zachęcam do zastanowienia
się nad tym, czy na pewno każdy specjalista zajmujący się informacją naukową
pytanie te na co dzień sobie zadaje. Informacja prawna i prawnicza
niewątpliwie jest zaliczana do informacji naukowej sensu largo. Każdy
specjalista od informacji naukowej czy infobroker powinien być zatem pewien,
że jego klient – niezależnie od tego, czy jest to użytkownik biblioteki,
naukowiec czy przedsiębiorca – w poprawny sposób rozumie problemy
związane z przetwarzaniem tego szczególnego zasobu informacyjnego.
W niniejszym artykule zarysowano wstępnie zalety i szanse postrzegania
systemu prawa poprzez pryzmat wyszukiwawczego systemu informacji.
Szczególną uwagę zwrócono na zagrożenia wynikające z ewentualnych błędów
w ocenie systemu i z ewentualnego traktowania go jako źródła prawa a nie
źródła poznania prawa1.
2. Informacja prawna i prawnicza w systemach informacyjnowyszukiwawczych
Pojęcia informacji prawnej i prawniczej stosowane są w doktrynie nauk
prawnych na określenie zasobów informacyjnych gromadzonych w zbliżonej
formie i przetwarzanych w zbliżony sposób. Stąd też rozróżnienie informacji
prawnej od informacji prawniczej często zaciera się, gdy mówimy o systemach
informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa. Wspólne potraktowanie tych
dwóch typów informacji pogłębia fakt, że przyjął się w praktyce polskiej
zwyczaj nazywania horyzontalnych systemów informacyjno-wyszukiwawczych
z zakresu prawa „systemami informacji prawnej”. Teoretycy prawa
do informacji prawnej zaliczają informację wynikającą wprost z tekstów aktów
prawnych, zaś informacją prawniczą określają informację w tekstach
orzecznictwa lub doktryny.
Choć rozróżnienie takie może mieć w pewnych sytuacjach znaczenie
praktyczne, a różnica w mocy prawnej wszelkich źródeł tak rozumianej
informacji prawnej i prawniczej jest dla użytkownika systemów informacji
1
Szerzej na temat problemu postrzegania systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa
Wierczyński, G.; Wiewiórowski, W. System prawa z perspektywy systemu informacji prawnej. Gdańskie
Studia Prawnicze. 2007, tom 18, s. 215.
84
prawnej bardzo istotna, większość uwag odnoszonych w niniejszym
opracowaniu do obu grup jest tożsama. Z tego powodu omawiając zagrożenia
związane z przetwarzaniem i wykorzystaniem w nauce informacji dotyczącej
prawa, możemy (zdając sobie sprawę z uproszczenia) posługiwać się pojęciem
„informacja prawna” na określenie każdej informacji o faktach mających lub
mogących mieć znaczenie prawne niezależnie od tego, czy zawarta jest ona
w tekstach aktów prawnych, tekstach wykładni czy tekstach doktryny prawa.
Nawet pobieżne przejrzenie podstawowych programów komputerowych
służących do zarządzania informacją, do których dostęp mają przedstawiciele
nauki oraz które obecne są we wszelkiego rodzaju bibliotekach i instytucjach
naukowych, wskazuje na konieczność zaliczenia do informacji prawnej
kilkunastu typów informacji. Do podstawowych informacji prawnych
i prawniczych gromadzonych w elektronicznych systemach informacji prawnej
zaliczamy:
1) opisy aktów prawnych zawierające informacje adresowe o aktach oraz ich
cechy formalne, a także wykaz relacji, w jakie wchodzą z innymi
elementami zgromadzonymi w systemach informacji prawnych; tego typu
opisy będziemy nazywać — za większością producentów systemów
informacji prawnej — metrykami aktów prawnych;
2) opisy (metryki) projektów aktów prawnych (w polskich systemach
informacji prawnej jedynie ustaw);
3) teksty aktów prawnych (z Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego,
dzienników naczelnych i centralnych organów administracji państwowej,
wojewódzkich dzienników urzędowych, dzienników UE);
4) teksty projektów aktów prawnych;
5) orzeczenia sądów i trybunałów;
6) orzeczenia organów pozasądowych związane z działalnością samorządu
terytorialnego, takie jak: rozstrzygnięcia nadzorcze wojewodów, uchwały
organów regionalnych izb obrachunkowych, decyzje samorządowych
kolegiów odwoławczych czy orzeczenia Głównej Komisji Orzekającej
przy Ministrze Finansów, które będziemy popularnie nazywali
orzeczeniami administracji, zdając sobie sprawę z umowności takiego
sformułowania;
7) uzasadnienia orzeczeń;
8) wzory pism procesowych i umów;
9) bibliografię prawniczą rozumianą jako uporządkowany zbiór informacji
bibliograficznej mającej charakter adresowy;
10) tezy lub abstrakty z piśmiennictwa prawniczego;
11) pełne wersje publikacji naukowych (komentarzy, artykułów naukowych,
glos, monografii itp.);
12) pisma urzędowe ministerstw oraz centralnych urzędów administracji
państwowej;
13) sprawozdania finansowe (oraz uzupełnienia i sprostowania) zamieszczane
w Monitorze Polskim B oraz w Monitorze Spółdzielczym B;
85
14) wpisy do rejestru handlowego i Krajowego Rejestru Sądowego
z Monitorów Sądowych i Gospodarczych;
15) ogłoszenia wymagane przez kodeks prawa handlowego i kodeks
postępowania cywilnego oraz przez prawo upadłościowe, a także inne
obwieszczenia z Monitorów Sądowych i Gospodarczych;
16) akty prawa kościelnego (takie jak Kodeks Prawa Kanonicznego czy
dokumenty Soboru Watykańskiego II);
17) informacje adresowe instytucji i podmiotów gospodarczych;
18) porady prawne zorganizowane w zbiory typu FAQ (często zadawane
pytania).
Powyższy przegląd ma wciąż charakter przykładowy i obejmuje jedynie
takie rodzaje informacji prawnej, które już dziś mają utrwaloną tradycję jako
elementy systemów informacji prawnej. Co więcej, wyróżnienia
poszczególnych typów dokonano, patrząc raczej na efekt podziałów — to jest
na istniejące w systemach informacji prawnej bazy i podbazy — a nie ze
względu na jakieś precyzyjnie określone fundamentum divisionis11.
Tak rozumiana informacja prawna jest gromadzona i przetwarzana
w bazach2 obsługiwanych przez programy nazywane popularnie programami
prawniczymi, wśród których z zasady wyróżnia się dwa podstawowe typy:
1) programy horyzontalne
2) i programy wertykalne3.
Programami horyzontalnymi nazywamy programy, których bazy mają
z założenia obejmować jak najszerszy zakres tematyki prawnej, dążąc
do objęcia swym zakresem całości informacji prawnej i prawniczej w Polsce.
Dla systemów informacyjno-wyszukiwawczych tego typu przyjęto właśnie
stosować nazwę „systemy informacji prawnej”. Jak dotąd żaden z istniejących
w naszym kraju programów - a w zasadzie żadna z baz, które ten program
obsługuje - nie osiągnął kompletności w zakresie przedstawiania polskiej
informacji prawnej. Nie należy zresztą sądzić, by kiedykolwiek taki postulat
został przez jakikolwiek software spełniony, gdyż wątpliwa jest np.
konieczność obejmowania zakresem bazy wszystkich orzeczeń zapadłych
2
Pierwszym problemem, z którym przychodzi zmierzyć się przy omawianiu problematyki baz danych i ich
zastosowania przy porządkowaniu informacji prawnej w Polsce, jest wieloznaczność terminu „baza danych”
wykorzystywanego - niekiedy intuicyjnie - w różnych opracowaniach prawniczych. Wprowadzenie terminu
„baza danych” oraz „mechanizmy bazodanowe” do języka prawnego nie ułatwiło wcale posługiwania się
obu pojęciami w informatyce prawniczej. Definicje prawne odwołują się bowiem do zaledwie jednego
z kilku rozumień terminu, nie wykluczając jednocześnie stosowania przy wykładni pozostałych aktów
prawnych innych znaczeń tych sformułowań. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, że definicja
ustawowa nie będzie stanowiła dla nas punktu odniesienia, a bazą danych określać będziemy prowadzony
w formie elektronicznej uporządkowany zbiór wzajemnie powiązanych elementów. Elementy owe mogą
mieć charakter tak materialny, jak i niematerialny. Prawniczą bazą danych nazwiemy - w oczywisty sposób taką bazę danych, której zawartość informacyjna mieścić się będzie w pojęciu informacji prawnej lub
okołoprawnej.
3
Odwołując się do pojęć z zakresu informacji naukowej, do drugiej grupy zaliczyć należy programy
obsługujące bazy jedno- lub wielodziedzinowe w opozycji do baz horyzontalnych z pierwszej grupy.
Ponieważ w przypadku informacji prawnej podział na dziedziny nie jest jednoznaczny i powszechny,
wszystkie bazy, które nie mają charakteru horyzontalnego określa się wspólnym pojęciem „wertykalne”.
86
na dowolnym poziomie wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Przyjmuje się
jednak, że co najmniej cztery programy (lub raczej linie programów) można
uznać w dniu dzisiejszym za systemy informacji prawej w powyższym
rozumieniu. Są to:
•
•
•
•
System Informacji Prawnej LEX – przygotowywany przez
wydawnictwo Wolters Kluwer Polska;
LexPolonica – przygotowywany przez Wydawnictwo LexisNexis;
Legalis – wydawnictwa C.H. Beck oraz
System Informacji Prawnej Kwantum – wydawnictwa o tej samej
nazwie.
Do tej listy należałoby doliczyć Internetowy System Informacji Prawnej
Kancelarii Sejmu (ISIP). System ten nie obejmuje co prawda w obecnej chwili
dokumentów innych niż akty prawne – a nawet w tej grupie nie spełnia
postulatu kompletności – ale jego dynamiczny rozwój w ostatnich latach oraz
fakt, że rozwiązania praktyczne przyjmowane przez Kancelarię Sejmu mają
ogromny wpływ na urzędową publikację aktów prawnych w wersji
elektronicznej, każe potraktować jako kolejny spośród horyzontalnych
systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu prawa.
Dynamiczny rozwój tych właśnie pięciu baz, z których cztery pierwsze
konkurują o wymagającego klienta na rynku, doprowadził do stworzenia
sytuacji, w której większość prawników działa dziś praktycznie wyłącznie
w oparciu o systemy informacji prawnej, zarzucając stałe śledzenie zmian
w prawie oraz dorobku orzecznictwa i doktryny. Również w instytucjach
naukowych zajmujących się innymi dziedzinami nauki niż prawo to właśnie
systemy informacji prawnej stały się głównym źródłem poznania prawa, które –
często niesłusznie – stawia się ponad rzeczywiste źródła prawa, publikatory
orzecznictwa, czy też ponad rzeczywisty zasób piśmiennictwa prawniczego.
Prześledźmy zalety takiego podejścia i sporządźmy podstawową listę zagrożeń
tym spowodowanych.
3. Korzyści dla środowiska naukowego z istnienia systemów informacji prawnej
Systemy informacji prawnej stały się obecnie głównym źródłem
informacji o prawie tak dla środowiska prawniczego, jak i dla przedstawicieli
innych dziedzin nauki. Powody takiego stanu są oczywiste. Lawinowo
przyrastający zasób informacji prawnej w Polsce i brak możliwości ogranięcia
całości tego zasobu przez jedną – nawet dobrze wykształconą – osobę,
doprowadziły do wykształcenia dużego zapotrzebowania społecznego
możliwego do zaspokojenia również w formie komercyjnej. Walka rynkowa
podmiotów dostarczających przetworzonej informacji prawnej wykształciła
w naszym kraju systemy, których zasób informacyjny, możliwości techniczne
i w końcu ergonomia używania pozwalają nam uznać Polskę za jednego
z liderów na rynku podobnego oprogramowania w Europie.
87
Tak dla przeciętnego obywatela jak i dla prawnika profesjonalisty
program gromadzący i systematyzujący informacje o aktach prawnych
i ułatwiający ich wyszukiwanie zawsze był produktem bardzo oczekiwanym.
Na konieczność tworzenia tego typu „cyfrowych baz” i obsługujących ich
programów wskazywano w Polsce już w latach 60. i 704. Na przełomie lat 80.
i 90. ubiegłego wieku okazało się, że bazy tych programów mogą również
skutecznie gromadzić i systematyzować informacje o wykładni przepisów
prawnych, ułatwiając ich wyszukiwanie. Samo gromadzenie i przetwarzanie
tych informacji byłoby tylko informatyczną sztuką dla sztuki, gdyby
nie możliwość prezentowania dokumentów zawierających powyższe informacje
do postaci ułatwiającej ich dalsze wykorzystywanie.
Nie ma tym samym wątpliwości, że systemy informacji prawnej
udrażniają kanały przepływu informacji o prawie, dając oczywiste korzyści
informacyjne użytkownikom tych systemów. Taka sytuacja korzystnie wpływa
na stan świadomości prawnej użytkowników systemu informacji prawnej,
co może się przekładać na stopień przestrzegania prawa5.
4. Zagrożenia wynikające z postrzegania systemu prawa poprzez
pryzmat systemów informacji prawnej
Mimo że najpoważniejsze redakcje systemów informacji prawnej nie
zabiegają o to, by ich użytkownicy traktowali te systemy jako źródło prawa,
najpoważniejszym zagrożeniem, z którym spotykamy się na co dzień jest
pokusa, by właśnie tak czynić. W instrukcjach obsługi systemów informacji
prawnej znajdziemy uczciwe wytłumaczenie koncepcji przyjętych przez daną
redakcję. Problem praktyczny polega jednak oczywiście na tym, że przeciętny
użytkownik takich systemów nie czyta wielostronicowych instrukcji, a nawet
gdy to czyni, to nie zadaje sobie pytania, na ile są one rekapitulacją założeń
teorii prawa, a na ile jedynie propozycją ich interpretacji stworzoną przez
redakcję.
Utożsamiając system prawa z tym, jak ten system jest prezentowany
w danym systemie informacji prawnej, użytkownik w sposób nieuświadomiony
4
Funkcje społeczne i prawne „informatyki prawniczej” opisano w literaturze światowej w końcu lat 60. XX
w. W Polsce podstawowe zadania nauki zajmującej się zastosowaniem informatyki w porządkowaniu
zasobów prawnych i prawniczych opisał Wróblewski, J. w artykule: Informatyka prawnicza - możliwości
zastosowania cybernetyki. Państwo i Prawo. 1971, z. 3–4, s. 639. Do podstawowych zadań informatyki
prawniczej zaliczono w latach 70. umożliwienie zastosowania maszyn cyfrowych w procesie tworzenia,
wykładni i stosowania prawa, a także systematyzacji przepisów prawnych oraz w procesach wyszukiwania
informacji o prawie. Tego typu działania rozpoczęto już ponad 50 lat temu w Stanach Zjednoczonych, gdzie
pojawiły się również pierwsze systemy wyszukiwania informacji prawnej oraz programy zastosowania
maszyn cyfrowych w prawoznawstwie. Do najważniejszych prac z zakresu teorii systemów informacyjnowyszukiwawczych z zakresu prawa, które pojawiły się na przełomie lat 60. i 70. ubiegłego wieku należy
zaliczyć również: Studnicki, F. Cybernetyka i prawo. Warszawa : 1969; Studnicki, F. Ujęcie cybernetyczne
w dziedzinie prawa. W: Metody badania prawa, materiały sympozjum, Warszawa: 1971.
5
Zob. Stępień, J. O sztuce ustalania aktualnie obowiązującego stanu prawnego. W: Grajewski, K.;
Warylewski, J. (red.). Informacja prawna a prawa obywatela : konferencja z okazji XXXV-lecia informatyki
prawniczej w Polsce i XV-lecia Systemu Informacji Prawnej LEX, Gdańsk, 19–20 czerwca 2006 r. Gdańsk :
2006, s. 27.
88
daje sobą sterować redakcji danego systemu informacji prawnej. Dotyczy
to w szczególności tych wszystkich elementów obrazu systemu prawa, które
są „ocenne”. Przykładem takich elementów może ocena aktów prawnych co
do obowiązywania, albo podwieszenie dokumentów zawierających wykładnię
przepisów prawnych pod te przepisy.
To, czy dany akt prawny obowiązuje, czy nie, jest jedną
z podstawowych informacji o tym akcie. W praktyce wskazywanie, jakie akty
prawne obowiązują w interesującej użytkownika dziedzinie, jest uznawane
za jedną z bardziej przydatnych funkcji systemów informacji prawnej.
Realizacja tej funkcji jest o tyle trudna, że nie ma obecnie jednolitej definicji
zwrotu “obowiązywanie”6.
Już w latach 70. ubiegłego wieku J. Wróblewski zauważał, że “stopień,
w jakim można uzyskać pełną informację o prawie obowiązującym zależy
od oczekiwań użytkownika systemu”. Warto przypomnieć tutaj pełną
argumentację przytoczoną przez tego autora, gdyż pozostaje ona aktualna
do dzisiaj. J. Wróblewski twierdził, że “dziś nie jest możliwe danie pełnej
informacji o przepisach obowiązujących, która nie zakładałaby określonej
ideologii. Użytkownik i twórca stoi przed dylematem — albo obiektywna
informacja o przepisach prawa, która nie w pełni selekcjonuje przepisy
obowiązujące i nie daje wyczerpującej informacji o ich znaczeniu, albo też
informacja pełniejsza uzyskana dzięki wyborom ideologicznym twórców
systemu. Jeżeli użytkownik chce informacji o przepisach prawa
obowiązującego, a nie o poglądach twórcy systemu na to, co obowiązuje, musi
się liczyć z tym, że otrzyma teksty przepisów prawnych, których
obowiązywanie i znaczenie w przypadkach wątpliwych sam rozstrzyga i jest
za to faktycznie odpowiedzialny. Będzie to informacja obiektywna, ale
niepełna. Jeżeli użytkownik chce się pozbyć pracy nad ustaleniem mocy
obowiązującej i znaczeń przepisów, to płaci za to cenę w postaci zdania się
na oceny anonimowego twórcy systemu”7. Warto tu dodać, że ujęcie powyższe
zakłada, iż twórcy danego systemu informacji prawnej nie tylko świadomie
wybierają jedną z koncepcji stopnia selektywności w prezentacji bazy
przepisów obowiązujących, ale również realizują tę koncepcję w sposób
konsekwentny i bezbłędny. W tym sensie koncepcja ta jest czysto teoretyczna.
Uwaga ta oczywiście nie podważa trafności i aktualności cytowanych
rozważań.
Twórca danego systemu informacji prawnej, który chce jak najpełniej
selekcjonować przepisy prawne z punktu widzenia kryterium obowiązywania,
może tego dokonać jedynie w ten sposób, że na użytek tego systemu przyjmie
określoną definicję pojęcia obowiązywania. W tym sensie w sposób “ukryty”
może sterować użytkownikami systemu. Nie da się tego uniknąć, dopóki samo
6
Szerzej o tym problemie: Wiewiórowski, W.; Wierczyński, G. Informatyka prawnicza: technologia
informacyjna dla prawników i administracji publicznej. Kraków : Oficyna Wolters Kluwer, 2008.
7
Wróblewski, J. Aksjologia, teoria i praktyka informatyki prawniczej. W: Prawne problemy systemów
informatycznych : konferencja, Wrocław, 20–21 maja 1976 r., s. 45.
89
pojęcie obowiązywania pozostaje niejednoznaczne. Jedyne, co może w tej
sytuacji zrobić twórca systemu, to świadomie wybrać definicję pojęcia
obowiązywania i zatrudnić do aktualizowania systemu takiej klasy specjalistów,
którzy zapewnią odpowiedni stopień konsekwentności i bezbłędności
w stosowaniu przyjętej definicji.
Jak trafnie zauważył F. Studnicki, „trudności, jakie napotyka
odróżnianie aktów normatywnych obowiązujących od nieobowiązujących oraz
wyszukiwanie części aktów normatywnych obowiązujących, które
są relewantne dla rozstrzygania określonych pytań prawnych, wzrastają wraz ze
wzrostem ilości aktów normatywnych wydanych”8. Zgadzając się z tym
stwierdzeniem, warto jeszcze dodać, że sprawdza się ono nie tylko
w odniesieniu do funkcjonującego w rzeczywistości systemu prawnego, ale
również w odniesieniu do sztucznego świata, jakim jest system informacji
prawnej. Wraz z rozrostem takiego systemu i włączaniem do niego nowych
kategorii aktów prawnych, redakcja tego systemu ma coraz trudniejsze zadanie
do wykonania, próbując oceniać obowiązywanie wszystkich zawartych w nim
aktów prawnych według jednolitych kryteriów.
Z powyższych powodów zawartość baz z przepisami “obowiązującymi”
jest zróżnicowana w poszczególnych systemach informacji prawnej.
Najbardziej selektywny pod tym kątem jest obecnie System Informacji Prawnej
LEX. Stosunkowo najmniej aktów prawnych uznawanych jest w tym programie
za obowiązujące. Na drugim biegunie znajduje się program LexPolonica,
w którym status “obowiązujący” mają właściwie wszystkie akty prawne, które
nie zostały wyraźnie uchylone lub nie wygasły. O ile więc w aktualizacji
kwiecień 2008 r. w SIP LEX za obowiązujące uznanych było 8.484 aktów
prawnych opublikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim, o tyle
w programach LexPolonica w tej samej aktualizacji status “przepisy
obowiązujące” posiadało 35.593 aktów prawnych opublikowanych
w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim.
Ukazane tu ogromne różnice w zakresie poziomu selektywności
w ocenie aktów co do obowiązywania oraz stanie dopracowania redakcyjnego
tej oceny powodują, że użytkownicy funkcjonujących w Polsce systemów
informacji prawnej powinni szczególnie ostrożnie podchodzić do oceny aktów
co do ich obowiązywania oraz mieć świadomość tego, jakie rozwiązanie jest
przyjmowane w redakcji systemu, z którego korzystają9.
Przykłady te pokazują, że w przypadku danych, które mają charakter
„ocenny”, redakcja systemu informacji prawnej, przyjmując jakąś koncepcję
dokonywania oceny tych danych, modyfikuje znaczenie pytania zadawanego
przez użytkownika, albo modyfikuje znaczenie odpowiedzi udzielanej przez
system. Użytkownicy systemów informacji prawnej powinni mieć świadomość
8
Studnicki, F. Nowe środki udostępniania treści prawa pozytywnego jednostce. Zeszyty Naukowe UJ Prace
Prawnicze. 1978 r., nr 81, s. 116.
9
W sprawie trudności w ustalaniu obowiązującego stanu prawnego zob. m.in. Safjan, M. Zdobywanie
wiedzy o obowiązującym prawie zaczyna być już sztuką. Rzeczpospolita z dnia 17 lutego 2003 r.
90
tego, jakie dane mają charakter „ocenny” i według jakiej koncepcji redakcja
danego systemu informacji prawnej dokonuje oceny tych danych.
Zagrożenia tego typu, jak omówione powyżej, nie są czymś
występującym tylko wtedy, gdy postrzegamy system prawny przez systemy
informacji prawnej. Należy bowiem pamiętać między innymi o tym, że system
prawny należy do kategorii systemów samosterowalnych. Do systemów takich
zalicza się bowiem systemy oparte o relacje społeczne i odwzorowujące rozwój
społeczeństwa, opierające się na przekazywaniu i przetwarzaniu informacji.
System prawny jest takim właśnie złożonym systemem samosterowalnym.
Zasadne jest wręcz twierdzenie, że całość działań prawodawców i podmiotów
stosujących prawo jest walką o utrzymanie porządku w stale samoregulującym
się systemie prawa. W starszej literaturze przedmiotu niekiedy wręcz
wymiennie z „informatyką prawniczą” stosowano pojęcie „cybernetyki
prawniczej” wychodząc z założenia, że w podstawowym rozumieniu
cybernetyka jest nauką o systemach sterowania oraz o przekazywaniu
i przekształcaniu informacji w tych systemach oraz, że nauka ta obejmuje całość
wiedzy o systemach wykazujących cechę samosterowalności. Za przedmiot
badań tak rozumianej cybernetyki uważa jest sam proces łączności i sterowania
w złożonym i wieloelementowym systemie.
Ujęcie całości systemu prawa jako bytu samosterowalnego jest
zadaniem filozofii lub – chyba bardziej – socjologii prawa. Informatyka
prawnicza powinna jedynie analizować pewien wycinek tego problemu,
w szczególności dotyczący systemów informacji prawnej jako bytów
samodzielnych, samosterowalnych i wpływających – nie zawsze w zamierzony
sposób – na percepcję norm prawnych przez prawników oraz przez
administrację publiczną, mającą na co dzień zajmować się stosowaniem prawa.
System taki może stać się dla użytkowników czerpiących zeń wiedzę
o prawie światem samym w sobie. Akty prawne, orzecznictwo i dokumenty
prezentujące zdanie doktryny zaczynają w systemie informacji prawnej żyć
własnym życiem, oderwanym często od świata realnego. Sprowadzenie
przepisów, „tez z orzecznictwa” i „tez doktryny” do poziomu przetwarzanej
przez komputer informacji prowadzi do paradoksalnej sytuacji, w której osoba
czerpiąca wiedzę o prawie z systemu informacji prawnej, skupia się bardziej
na formalnej stronie takiej informacji – tj. na „obowiązywaniu” lub
„aktualności” dokumentu lub informacji i na jego relacjach w ramach systemu
informacji prawnej – a nie na merytorycznej zawartości, jaką stanowić ma
norma prawna.
Jeśli w sporze pomiędzy prawnikami punktem odniesienia przestaje być
to, co rzeczywiście prawem jest, a staje się nim zawartość bazy obsługiwanej
przez program komputerowy, dochodzimy do punktu, w którym poważnie
musimy zastanowić się, czy samosterowalny system informacji nie stał się dla
prawnika „bożkiem”, który swymi „wyrokami” zastępuje decyzje, jakie
prawnik podejmować powinien w procesie wykładni prawa.
91
W zasadzie każdy prawnik zapytany – w oderwaniu od prowadzonego
dyskursu – o charakter danych, które przetwarza na informację, korzystając
z systemów informacji prawnej, poprawnie określi cechy tejże informacji.
Poprawnie wymieni błędy i problemy z jakimi może spotkać się przy
wykorzystywaniu zasobu wiedzy zgromadzonego w systemach informacji
prawnej. Po zapoznaniu się z podstawowymi danymi zawartymi w instrukcji
każdego z owych systemów bez kłopotu oceni również prawdopodobieństwo
błędów, a nawet będzie je w stanie zróżnicować w zależności od tego, z jaką
gałęzią prawa ma w danym momencie do czynienia.
Cóż z tego, jeśli w codziennej pracy pytań o owe problemy sobie nie
stawia, traktując wiedzę wypływającą z systemu informacji prawnej
za niekwestionowaną podstawę. Tymczasem wiedza zawarta w systemach
informacji prawnej posiada oczywiste ograniczenia, z których każdy
użytkownik musi sobie zdawać sprawę.
Najważniejszym z takich ograniczeń jest fizyczna możliwość
przetworzenia danych przez twórców systemu informacji prawnej. Omówienie
tego problemu – plasującego się raczej w ramach organizacji pracy i organizacji
procesu technologicznego – znacząco wykracza poza temat niniejszej pracy.
Za przykład takiego myślenia można uznać uwagę mecenasa
T. Kopoczyńskiego, że twórcy systemów informacji prawnej powinni mieć
świadomość, że jeśli jakiegoś przepisu brakuje w ich systemie, to w odczuciu
społecznym przepis ten po prostu nie obowiązuje10. Autor ten sugeruje zatem,
że to raczej twórcy systemów informacji prawnej powinni dbać o ich
kompletność, niż użytkownicy zdawać sobie sprawę, że kompletność taka jest
niemożliwa do uzyskania.
W przywoływanym tu jako metafora Matrixie za zmarszczki uważano
drobne błędy w programie, które mogły ujawnić (były bowiem widoczne
dla uczestnika), że świat, w którym żyje nie jest realny, a jest jedynie projekcją
wirtualną. Takie zmarszczki zdarzają się wielokrotnie w trakcie prowadzenia
dyskursu prawniczego.
Nie wdając się w tą bardzo interesującą – acz nie prowadzącą
do ostatecznych wniosków – dyskusję pozostajemy przy stwierdzeniu pewnego
generalnego faktu. Prawnicy korzystający z systemów informacji prawnej
przejawiają tendencję do coraz bardziej rygorystycznego trzymania się tzw.
litery prawa. Co ciekawe - większą część działania interpretacyjnego przejmują
bezkrytycznie z systemu informacji prawnej, nie zdając sobie sprawy z tego,
że w większej części dokonali jedynie absorpcji działania interpretacyjnego
dokonanego przez autorów systemu informacji prawnej.
10
Kopoczyński, T. Systemy informacji prawnej w praktyce adwokata i radcy prawnego. W: Informacja
prawna a prawa obywatela : konferencja z okazji XXXV-lecia informatyki prawniczej w Polsce i XV-lecia
Systemu Informacji Prawnej LEX, Gdańsk, 19-20 czerwca 2006 r. Red. K. Grajewski i J. Warylewski.
Gdańsk : 2006, s. 177.
92
Omawiane zagrożenia związane z postrzeganiem systemu prawa
wyłącznie z perspektywy systemu informacji prawnej, występują również
wtedy, gdy system informacji prawnej traktujemy jako narzędzie wykładni
prawa. Przyjmując, że interpretator używa zgromadzonego przez siebie – lub
raczej dostępnego dla siebie – zakresu wiedzy o świecie do przyprowadzenia
procesu wykładni prawa, zastanówmy się czy na pewno zdajemy sobie sprawę
z tego, jak ów zasób wiedzy wygląda i kto ma wpływ na jego ukształtowanie.
Przyjąć należy, że prawnik – i zrównany z nim urzędnik administracji
publicznej posiadający uprawnienia decyzyjne, który przeprowadzać powinien
w taki sam sposób wykładnię prawa – w trakcie procesu interpretacyjnego nie
jest w stanie skupić się jedynie na wiedzy pozostającej w zakresie jego
informacji podstawowej i minimum rolowego, ale sięgać musi również cały
czas do tak zwanych informacji ad hoc. Podstawą naszych rozważań będzie
wiec zasób informacji ad hoc.
Początek XXI w. jest okresem, w którym interpretator prawa polskiego
i europejskiego
otrzymuje
w
postaci
systemów
informacyjnowyszukiwawczych z zakresu prawa nieocenione narzędzie wspomagające
proces wykładni prawa. Musi jednak zdawać sobie sprawę, że jest to jedynie
narzędzie, które jak każde inne używać należy zgodnie z „instrukcją” i zdawać
sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie używanie tego narzędzia niesie.
5. Wnioski
Jednym z podstawowych założeń informatyki prawniczej, o których
wspomniano na początku niniejszej pracy, było stworzenie oprogramowania
„tworzącego prawo” lub „pomagającego w tworzeniu prawa”. Ponad 35 lat prac
prowadzonych w naszym kraju nad systemami informacji prawnej
doprowadziło do stworzenia wysoko zaawansowanego oprogramowania
obsługującego bardzo rozbudowane bazy danych gromadzących wiedzę
prawną, prawniczą i okołoprawniczą. Informacja wydobywana z owych baz
danych stała się w obecnej chwili podstawą podejmowania decyzji przez
prawników. Jest również realną podstawą decyzji władczych organów
realizujących część imperium władzy publicznej. Sytuacja, w której systemy
informacji prawnej gromadzą i udostępniają zasób wiedzy wykorzystywanej
do działań władzy publicznej, doprowadziła do realizacji założenia
formułowanego przez J. Wróblewskiego. Jest to jednak karykatura założenia
autora koncepcji informatyki prawniczej w Polsce. J. Wróblewski zakładał,
że inteligentne systemy cybernetyczne będą w ramach samoregulującego się
systemu, jakim jest system prawa, działały dążąc do ułatwienia tworzenia prawa
stanowionego. Tymczasem – wcale nie oparte na zasadach sztucznej inteligencji
– systemy informacji prawnej stały się de facto „bazą prawa”, która sama przez
się „tworzy rzeczywistość prawną” na potrzeby swoistego „interfejsu
białkowego” przetwarzającego je na działania władcze.
Oczywiście każde ze sformułowań pojawiających się w poprzednim
zdaniu w cudzysłowach jest w zasadzie karykaturą swego podstawowego
93
znaczenia. System informacji prawnej nie jest bowiem „bazą prawa”, a jedynie
bazą zgromadzonej i usystematyzowanej przez redakcje wiedzy prawnej
i prawniczej. Co więcej redakcje owe nie mają żadnego oficjalnego mandatu do
swych działań. Podstawą ich działania jest czysto komercyjna (w polskich
warunkach) chęć sprzedawania produktu. System nie „tworzy rzeczywistości
prawnej”. Tworzy jedynie matrycę, po której porusza się prawnik. Im mniej
wiedzący, a bardziej nastawiony na skuteczność jest ów użytkownik, tym
chętniej uznaje matrycę (ów mityczny Matrix) za świat rzeczywisty. Jeśli
popadnie w ostateczne uwielbienie dla produktu oferującego mu zasób wiedzy
i przestanie traktować go jako narzędzie, a zacznie uznawać za obiekt tabu,
stanie się wyłącznie „interfejsem białkowym” przetwarzającym dane z Matrixa
na rzeczywistość pozaprawną. Jeśli podejście takie stanie się ostatecznie
sposobem myślenia o prawie polityków i ustawodawców – co zdaje się w coraz
większym stopniu mieć dziś miejsce – będzie trzeba powrócić do zagrożeń
wynikających z nadmiernego wpływu informatyzacji przetwarzania informacji
prawnej na tworzenie nowej polityki prawa11. Wpływ ten należy jednak
rozpatrywać na szerszym tle, niż tylko problem polegający na tym,
że komercyjne systemy informacji prawnej odgrywają znaczącą rolę w procesie
przepływu informacji o prawie. Z jednej strony ma rację M. Safjan, który
martwi się o to, czy Polska jest jeszcze państwem prawa, skoro wiedza o prawie
jest możliwa tylko na podstawie prywatnych baz informacji prawnej12. Z drugiej
strony należy jednak pamiętać, że najważniejszym problemem nie jest problem
własności baz danych, lecz problem tego, by organy i podmioty odpowiedzialne
za proces przepływu informacji o prawie nie przejmowały kompetencji
„prawotwórczych”, niezależnie od tego, czy są to organy państwowe, czy
podmioty prywatne. Dlatego też, zgadzając się z postulatem dążenia do
precyzyjnego oddzielenia od siebie kompetencji z zakresu tworzenia systemu
prawa od kompetencji należących do redakcji systemu informacji prawnej,
uważamy, że wymaga to:
–
–
większego zaangażowania prawodawcy w porządkowanie systemu
prawa, tak by porządkowaniem tym nie zajmowały się redakcje
systemów informacji prawnej;
większej świadomości użytkowników systemów informacji prawnej
na temat tego, jak powinni odbierać obraz systemu prawnego
na podstawie informacji zawartych w wykorzystywanych przez nich
systemu informacji prawnej.
W podsumowaniu powyższych rozważań można wstępnie sformułować
zalecenia, których przestrzeganie powinno służyć unikaniu zagrożeń
wynikających z postrzegania systemu prawa poprzez system informacji
prawnej. Żadne z poniższych stwierdzeń nie jest ani nowe, ani zaskakujące.
Proponuję jednak by czytać je jako pewną całość i potraktować jako swoisty
11
O problemie tym pisał już ponad dwadzieścia lat temu M. Zirk-Sadowski W: Wróblewski, J. (red.). Wstęp
do informatyki prawniczej. Warszawa : PWN, 1985 s. 57-58.
12
Safjan, M. Prawa Polska. Warszawa : 2005, s. 127.
94
dekalog, który zawsze (podkreślam: „zawsze”) powinien stać przed oczami
osoby dokonującej wykładni prawa, lub prowadzącej badania naukowe
w oparciu o systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa, czyli tzw.
systemy informacji prawnej.
1) System informacyjno-wyszukiwawczy z zakresu prawa obsługuje
tylko taką bazę wiedzy, jaka została przygotowana przez jego
twórców. Baza ta nie jest i nigdy nie będzie bazą całej wiedzy
prawnej i prawniczej. Truizmem – nie wiedzieć czemu pomijanym
przez naukowców i prawników – jest stwierdzenie, że jeśli jakichś
danych w systemie informacji prawnej nie ma, to nie musi to
znaczyć, że one nie istnieją. Może to po prostu oznaczać, że
z któregoś z praktycznych powodów dane te do bazy nie zostały
wprowadzone.
2) Nie można dokonywać rekonstrukcji normy prawnej wyłącznie
w oparciu o najlepiej nawet opatrzony relacjami tekst, pochodzący
z systemu informacyjno wyszukiwawczego.
3) Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa bazują
w wielu punktach na ocenach dokonywanych według założeń
przyjętych przez redakcje tych systemów. Korzystając z określonego
systemu należy poznać zasady, w oparciu o które jest
on opracowywany.
4) W momencie gdy opracowanie danych wychodzi poza zakres
formalny i staje się emanacją merytorycznego podejścia do materiału
normatywnego, uporządkowanie danych (struktury hasłowe) i ich
opis poprzez metadane oddaje intencję i wiedzę autorów systemu
i przestaje mieć charakter „wiedzy obiektywnej”. Jest po prostu
subiektywną propozycją autora, który nie musi w tym zakresie być
bardziej kompetentny od użytkownika programu (zob. pkt 7).
5) Systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa nie
zawierają informacji aktualnej na dzień badania ich zawartości, lecz
na dzień aktualizacji bazy. Im bliżej współczesności jest moment
interpretacyjny, pod którego kątem prawnik poszukuje informacji,
tym większe jest prawdopodobieństwo, że informacja przekazywana
jest niepełna.
6) Żaden z liczących się systemów informacyjno-wyszukiwawczych
z zakresu prawa nie jest emanacją wiedzy państwa o jego własnym
prawie. Władzę decydowania o tym co jest obowiązującym prawem
w Polsce posiada jedynie prawodawca.
7) Polskie systemy informacyjno-wyszukiwawcze z zakresu prawa są
produktami komercyjnymi tworzonymi w dobrej wierze, lecz przede
wszystkim nastawionymi na komercyjny zysk. Nie zapominamy
bowiem, że informacja jest i towarem, i dobrem konsumpcyjnym,
i jednocześnie dobrem publicznym.
95
8) Autorami systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu
prawa nie są sędziowie Trybunału Konstytucyjnego ani sędziowie
Sądu Najwyższego.
9) Redakcje systemów informacyjno-wyszukiwawczych z zakresu
prawa mogą się mylić. Również przygotowane przez nią procedury
działania – np. przy aktualizacji tekstów aktów prawnych – mogą
zawierać błędy, a wewnętrzne know how redakcji nie jest
obowiązującym prawem w Polsce.
10) Twórcy oraz redakcje systemów informacyjno-wyszukiwawczych
z zakresu prawa posiadają dziś kilkunastoletnie doświadczenie
codziennej pracy nad aktualizacją tekstów aktów prawnych w Polsce
oraz nad interpretowaniem dokumentów wykładni i stosowania
prawa. Powoduje to, że w sporze pomiędzy twórcą prawa (np.
ministerstwem), a redakcją systemu informacyjno-wyszukiwawczego
z większą ochotą przyjmowalibyśmy domniemanie (oczywiście
wzruszalne), że racja leży po stronie tego drugiego uczestnika.
Beata Korzystka
Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna
[email protected]
Iwona Pujanek
Politechnika Poznańska. Biblioteka Główna
[email protected]
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach
drukowanych i elektronicznych dostępnych dla
użytkowników Politechniki Poznańskiej
Planning the information search strategies in printed and
electronic sources accessible to users from the Poznan
University of Technology
Abstrakt
W artykule przedstawiono pojęcie strategii wyszukiwawczej oraz opisano metody planowania
strategii wyszukiwania informacji naukowej w zależności od stopnia zaawansowania użytkownika
i typu poszukiwanej informacji. Przedstawiono różne typy diagramów ukazujących możliwości
dotarcia do poszukiwanej informacji w sposób celowy lub przypadkowy. Analizy oparto na
obserwacji różnych typów użytkowników korzystających z Pracowni Biblioteki Elektronicznej
Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej (BGPP) oraz doświadczeniach pracowników tejże
pracowni w tworzeniu zaawansowanych strategii wyszukiwawczych. Stwierdzono, że do
najważniejszych czynników mających wpływ na sposób poszukiwania informacji przez
użytkownika i formułowanie strategii wyszukiwawczej należą: wiedza na temat poszukiwanej
dziedziny, zakres tematyczny i wiedza na temat dostępnych zasobów informacji, wiedza o systemie
informacyjno-wyszukiwawczym, rodzaje i umiejscowienie narzędzi linkujących do tekstu
źródłowego w formie elektronicznej lub drukowanej.
Słowa kluczowe
strategie wyszukiwawcze; źródła informacji naukowe;, użytkownicy
Abstract
In the article a concept the search strategy was presented, as well as methods of planning the
strategy of searching out for the scientific information were described depending on the
advancement of the user and the type of sought information. Different types of diagrams
portraying possibilities of getting to the sought information in the intentional or incidental way
were presented. Analyses were based on observation of different types of users using the Study of
Electronic Library Scientific Information Services of the Main Library of Poznan University of
Technology and on experience of the workers of this Study in creating advances in search
strategies. The most important factors influencing the way of seeking the information by the users
and formulating the search strategy were found: knowledge about field sought, the thematic scope
and the knowledge about available sources of the information, knowledge about the informationsearch system, kinds and location of tools linking to the source material in the electronic or
printed form.
Keywords
search strategies; science information sources; users
Planowanie strategii wyszukiwania informacji w zasobach drukowanych…
97
1. Wprowadzenie
Strategia wyszukiwawcza to określony sposób działania przyjęty przez
czytelnika w celu dotarcia do poszukiwanej informacji. Jednym z elementów
strategii wyszukiwawczej opisanej przez Skórkę jest nawigacja, nazywana
również „przeglądaniem” (browsing), oznaczająca nie tylko sposób
poszukiwania treści w zbiorze informacji, ale rozumiana jako system
zaprojektowany w celu umożliwienia niesekwencyjnego przeglądania1.
Nieodzownym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania, jak też
tworzeniu zaawansowanych profili wyszukiwawczych w zdalnych zasobach
organizowanych przez Bibliotekę Główną jest wiedza na temat merytorycznej
zawartości zdalnych zasobów informacji (tj. bibliograficznych baz danych,
serwisów czasopism i książek elektronicznych, multimediów, katalogów online,
materiałów dydaktycznych) i doświadczenie pracowników Pracowni Biblioteki
Elektronicznej. Świadczenie usług informacyjnych dla użytkowników
Politechniki Poznańskiej (pracowników naukowych, doktorantów, studentów)
i kształtowanie umiejętności wyszukiwawczych z serwisów informacji
naukowej oparte jest na wykorzystaniu najnowszych technologii
informacyjnych i komunikacyjnych [1]. Promowanie tego typu działalności
między innymi poprzez informacje w Głosie Politechniki, w dziale „Biblioteka
Informuje” [2], skutkuje dużym zainteresowaniem i zapytaniami
o wieloaspektowe wyszukiwanie literatury do badań naukowych (rozpraw
habilitacyjnych, doktorskich i prac dyplomowych).
2. Metody planowania strategii wyszukiwania informacji
Planowanie zaawansowanych strategii wyszukiwania informacji nabiera
szczególnego znaczenia przy wąskodziedzinowych zagadnieniach o dużej
randze naukowej. W celu planowania efektywnych strategii wyszukiwania
informacji dla użytkowników pracowni posłużono się następującymi metodami
badawczymi: wywiadem standaryzowanym, obserwacją uczestniczącą oraz
analizą zapytań wyszukiwawczych [3]. Pierwszym etapem w formułowaniu
„ścieżki wyszukiwawczej” jest przeprowadzenie wywiadu, którego celem jest
uzyskanie informacji o znajomości terminologii i wiedzy użytkownika na temat
systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wskazujących na stopień jego
zaawansowania. Precyzyjne dotarcie do wyznaczonego celu zależy bowiem od:
–
–
–
1
znajomości zawartości merytorycznej zasobów elektronicznych czy też
drukowanych;
znajomości systemu informacyjno-wyszukiwawczego i jego
ograniczeń, w którym dobór odpowiednich kryteriów w tworzeniu
„ścieżki wyszukiwawczej” umożliwia jak najszybsze dotarcie
za pomocą nawigacji do interesującego zagadnienia;
stopnia zaawansowania użytkownika.
Skórka, S. Nawigacja jako strategia wyszukiwawcza w hierarchicznym systemie hipermedialnym [online]
[dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie : <http://www.zsi.pwr.wroc.pl/zsi/missi2002/
pdf/s502.pdf,>.
Beata Korzysta, Iwona Pujanek
98
W ramach kryterium wiedzy o systemie informacyjnowyszukiwawczym i wiedzy na temat dostępnych zasobów informacji
elektronicznej (w oparciu o metodę obserwacji uczestniczącej, zastosowaną
podczas sesji wyszukiwawczych) użytkowników podzielono na:
–
–
–
nowicjuszy (użytkowników początkujących), nie posiadających wiedzy
na temat dostępnych zasobów i systemu informacyjno-wyszukiwawczego, wymagających niejednokrotnie pomocy osób trzecich zarówno
przed, jak i podczas wyszukiwania;
średniozaawansowanych, posiadających podstawową wiedzę o bazach
i serwisach informacyjnych oraz korzystających z trybów wyszukiwawczych o małym stopniu złożoności za pomocą prostych terminów
wyszukiwania;
ekspertów (użytkowników zaawansowanych), samodzielnie poszukujących informacji w dostępnych zasobach, formułujących zapytania
złożone w zaawansowanych trybach wyszukiwawczych.
Kolejnym etapem w tworzeniu „ścieżki wyszukiwawczej” jest ustalenie
jednego lub wielu kryteriów, zgodnie z oczekiwaniami użytkownika,
dotyczących treści (tematyki) i typu poszukiwanej informacji. Biorąc pod
uwagę zróżnicowanie dziedzinowe różnych grup użytkowników, zasoby
literatury naukowej dostępne ze strony domowej BGPP zostały uporządkowane
nie tylko alfabetycznie ale również tematycznie. Pozwala to na ukierunkowanie
użytkowników w poszukiwaniu informacji zgodnej z ich zainteresowaniami
oraz tematyką prac badawczych. Uwzględniając typ poszukiwanej informacji
wyróżnić można cztery kryteria podziału:
–
–
–
–
typ źródła informacji (bazy danych, serwisy, multimedia);
rodzaj dokumentu (artykuły z czasopisma, książki, patenty, normy,
materiały konferencyjne, dane statystyczne i in.);
język dokumentu (literatura polska, światowa);
format dokumentu (drukowany, elektroniczny).
Kluczowym elementem w planowaniu strategii wyszukiwania jest
metodyka formułowania zapytań w tworzeniu instrukcji wyszukiwawczych
z wykorzystaniem mniej lub bardziej złożonych trybów wyszukiwawczych
i uwzględnieniem różnego stopnia zaawansowania użytkownika. Zapytania
(kwerendy) stosowane w instrukcji wyszukiwawczej mogą być formułowane
w postaci terminu prostego (jedno słowo z zakresu słów języka potocznego),
złożonego, frazy, z operatorami logicznymi Boole`a lub w języku naturalnym.
Modyfikując kwerendę oraz definiując szczegółowe kryteria można znacznie
rozbudować i uszczegółowić zapytanie. Jest to istotne z punktu widzenia
strategii wyszukiwania, gdyż źle sformułowane zapytanie powoduje
wyszukanie dokumentów odpowiadających kwerendzie a nie rzeczywistym
potrzebom informacyjnym użytkownika.
W oparciu o metodę analizy zapytań wyszukiwawczych, przeprowadzaną na podstawie zapisów historii wyszukiwawczych (zawierających listę
99
formułowanych zapytań i wpisywane słowa kluczowe), można dokonać
charakterystyki kwerend w odniesieniu do różnych typów użytkowników oraz
problemów wyszukiwawczych.
3. Poszukiwanie źródeł informacji – „ścieżki wyszukiwawcze”
Efektywne poszukiwanie źródeł informacji (zwłaszcza w dziedzinie
nauki) oparte o dobrze i ściśle zaplanowaną strategię wyszukiwania pozwala
na docieranie do interesujących treści za pomocą narzędzi wyszukiwawczych
(m. in. wyszukiwarek) w zbiorach informacji, takich jak: bazy, serwisy czy
multimedia.
Znajomość zasady działania tych narzędzi oraz wiedza na temat
systemu
informacyjno-wyszukiwawczego
wymusza
pewien
model
postępowania podczas poszukiwania informacji. Zasadniczo można wyróżnić
dwa modele:
–
–
wyszukiwanie zakończone (polegające na efektywnym dotarciu
do źródła informacji, przejawiające się uzyskaniem listy rekordów
odpowiadających sformułowanej kwerendzie);
wyszukiwanie niezakończone (brak dotarcia do poszukiwanej informacji
wynikający m.in. ze źle sformułowanego zapytania wyszukiwawczego
lub nie wykorzystaniem pełnych możliwości identyfikacji informacji
w bazie).
Biorąc pod uwagę wiedzę użytkownika na temat poszukiwanej
dziedziny zasadniczo można wyodrębnić dwa inne modele postępowań:
–
–
wyszukiwanie celowe (poszukiwanie w zbiorach informacji związanych
z daną tematyką);
wyszukiwanie przypadkowe (powolne odkrywanie informacji
za pomocą linkowania w przypadkowo wybranych zbiorach).
Docieranie do źródeł informacji poprzez dobór różnorodnych kryteriów
wyszukiwawczych w planowaniu strategii wyszukiwawczej odbywa się
za pomocą tzw. ścieżki wyszukiwawczej, przedstawiającej możliwości
najszybszego i celowego dotarcia do poszukiwanej informacji. Natomiast
odkrywanie informacji w sposób przypadkowy przez użytkownika
determinowane jest tzw. ścieżką użytkownika. Różnice w poszukiwaniu
informacji źródłowej (przy uwzględnieniu określonych kryteriów) w postaci
„ścieżki użytkownika” i „ścieżki wyszukiwawczej” przedstawiono w formie
diagramów.
Jednym z najczęściej stosowanych typów strategii wyszukiwania
informacji wśród użytkowników początkujących jest wyszukiwanie ogólne
(wąskoaspektowe). Przykładem takiego wyszukiwania, którego wynik
ogranicza się tylko do zbiorów literatury polskiej umieszczonych w katalogu
biblioteki macierzystej oraz publikacji znajdujących się w bazie bibliografii
pracowników PP, jest „ścieżka użytkownika” przedstawiona na rysunku
100
1.„Ścieżka wyszukiwawcza” (rysunek 1), ukazując możliwości dotarcia do celu
wyszukiwania we wszystkich dostępnych ze strony domowej BGPP zasobach,
pozwala na zdecydowanie większą ilość i selektywność wyszukiwanej literatury
o zadanych kryteriach. Użytkownicy początkujący oczekują zarówno informacji
o zawartości merytorycznej zasobów licencjonowanych i wolnodostępnych
(umieszczonych na stronie domowej BGPP), jak też o prostych w obsłudze
trybach wyszukiwania (np. Basic Search, Quick Search) interfejsów
wyszukiwawczych pozwalających na efektywniejsze ukierunkowanie
w poszukiwaniu literatury.
Rysunek 1. Różnice między „ścieżką wyszukiwawczą” — a „ścieżką użytkownika” (użytkownik początkujący, zasoby literatury polskiej, wybrana dziedzina)
Użytkownicy średniozaawansowani prowadzą wyszukiwania celowe,
jednakże używając prostego terminu wyszukiwania otrzymują bardzo dużą
liczbę rezultatów spełniających tak ogólne kryteria. Wynik ten jest najczęściej
bezużyteczny, co jest przykładem wyszukiwania celowego, ale nie
zakończonego („ścieżka użytkownika”- rysunek 2). Użytkownik taki oczekuje
101
ukierunkowania w precyzyjnym konstruowaniu zapytań w zaawansowanych
formularzach wyszukiwania. Zaproponowanie mu zaawansowanego trybu
wyszukiwania umożliwia formułowanie złożonego zapytania (zastosowanie
frazy, użycie kilku słów kluczowych połączonych operatorami logicznymi) oraz
wykorzystanie innych opcji (wskazanie pól rekordu do przeglądania, zawężenie
pola wyszukiwania do tematyki, roku publikacji, języka, tytułu źródła i in.)
dostępnych w tym trybie. Użycie tak szczegółowych kryteriów pozwala
efektywniej i najczęściej bardzo szybko zawęzić pole poszukiwań
do selektywnego zbioru informacji („ścieżka wyszukiwawcza” - rysunek 2).
Rysunek 2. Porównanie wyszukiwania prostego: „ścieżka użytkownika” - i złożonego: „ścieżka
wyszukiwawcza” — (użytkownik średniozaawansowany, zasoby literatury światowej, wybrana
dziedzina)
Dominującym typem strategii wyszukiwania wśród użytkowników
zaawansowanych jest wyszukiwanie szczegółowe (wieloaspektowe). Ten typ
użytkowników, o wysokim poziomie zaawansowania i znajomości dziedziny,
formułuje złożone zapytania wyszukiwawcze otrzymując satysfakcjonujące go
wyniki w postaci wysoko wyselekcjonowanego zbioru literatury („ścieżka
użytkownika” – rysunek 3). Oczekuje on jednak informacji o dodatkowych
narzędziach wewnętrznych w bazach i serwisach pełnotekstowych oraz
o zintegrowaniu dostępnych zasobów z nowoczesnymi zewnętrznymi
102
narzędziami wyszukiwawczymi. Narzędzia te działają w oparciu o nowe
technologie cyfrowe, pozwalając na efektywniejsze wykorzystanie źródeł
informacji [4].
Rysunek 3. Różnice między „ścieżką użytkownika” i „ścieżką wyszukiwawczą” —
w wyszukiwaniu wieloaspektowym (użytkownik zaawansowany, zasoby literatury światowej,
wybrana dziedzina)
4. Wnioski
Z punktu widzenia świadczonych usług informacyjnych, planowanie
strategii i formułowanie instrukcji wyszukiwawczych w poszukiwaniu
informacji powinno uwzględniać przede wszystkim możliwość identyfikacji
informacji w bazach i serwisach, ich interfejsy wyszukiwawcze i sposób
organizacji. Istotnym elementem baz i serwisów jest również ich zawartość
103
merytoryczna i zakres dziedzinowy, a także dodatkowe opcje, dzięki którym
wyszukiwanie jest efektywniejsze.
Zastosowane metody badawcze w postaci wywiadu standaryzowanego,
obserwacji uczestniczącej oraz analizy zapytań wyszukiwawczych umożliwiły
ocenę wiedzy użytkownika na temat poszukiwanej dziedziny, dostępnych
zasobów informacji oraz systemu informacyjno-wyszukiwawczego i pozwoliły
na sklasyfikowanie stopnia jego zaawansowania.
Przedstawione diagramy w postaci ścieżek: „wyszukiwawczej”
i „ użytkownika” pokazują, że dobór różnych kryteriów wyszukiwawczych oraz
stopień zaawansowania użytkownika determinują rozbieżności w możliwościach dotarcia do poszukiwanej informacji. Reasumując, pełen zakres
świadczonych usług informacyjnych uwzględnia nie tylko indywidualne
potrzeby użytkownika, ale również wyżej wymienione kryteria i czynniki,
wpływające w sposób istotny na efektywne formułowanie strategii
wyszukiwawczych.
Bibliografia
[1] Jankowska, M. A. Powszechna edukacja informacyjno-komunikacyjna jako atrybut
bibliotekarstwa akademickiego. W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, nr 7 (62) [dostęp 11
sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/62/jankowska.php>.
[2] Pujanek, I.; Korzystka, B. Biblioteka Główna informuje: nowe laboratorium komputerowe
Pracowni Biblioteki Elektronicznej OIN BGPP. W: Głos Politechniki. 2007, 9, s. 17.
[3] Skórka, S. Strategie poszukiwania informacji w edukacyjnym systemie hipertekstowym
[online] [dostęp 11 sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ultra.ap.krakow.pl/
~skorka/autoreferat.pdf>.
[4] Pujanek, I.; Korzystka, B. Wybrane narzędzia wspomagające dostęp i wyszukiwanie
informacji w zasobach drukowanych i elektronicznych Politechniki Poznańskiej. W: E-LIS.
E-print in Library and Information Science [online] [odczyt 11 sierpnia 2008]. Dostępny
w Internecie: < http://eprints.rclis.org/archive/00013227/>.
Joanna Kamińska
Politechnika Warszawska. Biblioteka Główna
w Warszawie
[email protected]
Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych
wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce
i na świecie – przegląd z perspektywy doświadczeń
Wypożyczalni Międzybibliotecznej Biblioteki Głównej
Politechniki Warszawskiej
Open source of knowledge on websites of selected libraries
of technical universities in Poland and worldwide experiences of the inter-library loan Warsaw University
of Technology Main Library
Abstrakt
Rozwój technologii informatycznych w ostatnich latach spowodował przełom w dziedzinie
dostępu do źródeł wiedzy i informacji, co nie pozostało bez wpływu na biblioteki, w tym na system
wypożyczeń międzybibliotecznych. Wraz z pojawieniem się w sieci otwartych zasobów naukowych
i edukacyjnych wystąpiła potrzeba monitorowania stron domowych bibliotek, instytucji
naukowych, repozytoriów i wydawnictw. Koniecznością stało się również wypracowanie
optymalnych metod wyszukiwania dokumentów (np. wykorzystanie przeglądarek internetowych)
oraz informowanie czytelników o istnieniu tych zasobów (np. przez zamieszczanie informacji na
stronie domowej biblioteki). Artykuł stanowi przegląd otwartych zasobów wiedzy (w tym portali,
bibliotek cyfrowych, baz pełnotekstowych, baz bibliograficzno-abstraktowych i in.)
udostępnianych przez strony internetowe wybranych bibliotek uczelni technicznych w Polsce i na
świecie oraz opisuje wykorzystanie tych zasobów na potrzeby użytkowników wypożyczalni
międzybibliotecznej Biblioteki Głównej Politechniki Warszawskiej.
Słowa kluczowe
otwarte zasoby wiedzy; Internet; wypożyczanie międzybiblioteczne; Biblioteka Główna
Politechniki Warszawskiej
Abstract
Recent development IT significantly facilitated access to knowledge and information, which in
turn had its impact on libraries, including inter-library loan system. Once open scholarly and
education resources appeared in the network. There came the necessity to monitor home pages of
the libraries, research institutions, repositories and publishing houses. It has also become
necessary to elaborate optimal methods of document search (for instance through search engines)
as well as informing user of their existence (for instance by publishing relevant information on
a library’s Internet home page). The article is review of an open source of knowledge (including
portals, digital libraries, full text data bases, bibliographic and abstract data bases, etc.) shared
on-line on websites of selected libraries of technical universities in Poland and worldwide. It also
describe its the requirements of the users of the inter-library loan Warsaw University of
Technology Main Library.
Otwarte zasoby wiedzy na stronach internetowych wybranych bibliotek uczelni… 105
Keywords
open source of knowledge; Internet; inter-library loans; Warsaw University of Technology Main
Library
1. Wstęp
W systemie wypożyczeń międzybibliotecznych Biblioteki Głównej
Politechniki Warszawskiej (BG PW) najistotniejsze są dwa aspekty: jak
najkrótszy czas realizacji zamówienia i jak najniższa cena zamawianych
materiałów. Pojawienie się w Internecie cyfrowych zasobów wiedzy (zwłaszcza
publikacji pełnotekstowych, opartych na idei Open Access1, czyli
nieograniczonego dostępu przez Internet do pełnych tekstów publikacji
naukowych) znacząco wpłynęło na strategię wyszukiwania i pozyskiwania
zamawianych przez naszych czytelników dokumentów. Dotyczy to szczególnie
artykułów z czasopism, materiałów konferencyjnych oraz – choć w mniejszym
stopniu – rozpraw doktorskich czy książek. Do standardowych procedur
wyszukiwawczych takich jak:
–
–
–
–
–
przeszukanie katalogów systemu biblioteczno-informacyjnego PW
(zdarza się, że zamawiane materiały są w naszym zasobie, a czytelnik
z różnych powodów ich nie odnalazł);
przeszukanie katalogów bibliotek warszawskich (jako najbliższe
generują najmniejsze koszty realizacji zamówień);
przeszukanie katalogów bibliotek krajowych (głównie poprzez KaRo,
NUKAT, Centralne Katalogi Biblioteki Narodowej);
przeszukanie katalogów bibliotek zagranicznych ze zbiorów, których
najczęściej korzystamy;
przeszukanie światowych katalogów, np. OCLC, KVK (Karlsruher
Virtueller Katalog) dołączyła (a nawet wyszła na prowadzenie) kolejna:
przeszukanie dostępnych w sieci otwartych zasobów cyfrowych.
Zasoby te, dzięki promowaniu idei Open Access (OA) i działaniom
organizacji wspierających otwarty dostęp do dorobku naukowego, np. SPARC
(Scholary Publishing and Academic Resources Coalition), z roku na rok są
coraz bogatsze i – co ważne – bardziej wartościowe, co w prosty sposób
przekłada się na liczbę zrealizowanych w oparciu o nie zamówień
międzybibliotecznych, przy jednoczesnej, maksymalnej redukcji kosztów
i czasu oczekiwania. Choć na dzień dzisiejszy liczba odnalezionych dzięki
otwartym zasobom cyfrowym publikacji nie jest wysoka (stanowi zaledwie
kilka procent ogółu zamówień), to na pewno są one kolejnym, ważnym ich
źródłem.
W celu zwiększenia efektywności wyszukiwania dokumentów,
korzystamy z narzędzi pozwalających przeszukiwać tzw. głębokie zasoby sieci2.
Są to m. in. popularne produkty Google'a, czyli Google Scholar3, Google
1
Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa : Wydawnictwo SBP, 2007, s. 96-104.
Zasoby, których z przyczyn technicznych nie indeksują ogólne wyszukiwarki np. katalogi biblioteczne.
3
<http://scholar.google.pl>
2
106
Joanna Kamińska
Books4, wyszukiwarki: Scirus5, Clusty6 (wyszukiwarka klastrowa, porządkująca
wyniki w grupy, według określonych cech, np. przynależności do danej
domeny), czy najnowsza Lalisio Literature7, również przeszukująca zasoby
otwarte (repozytoria, archiwa).
Mówiąc o otwartych zasobach cyfrowych dla świata nauki nie sposób
pominąć roli bibliotek akademickich – w tym technicznych – w ich
wytwarzaniu, gromadzeniu i udostępnianiu. Otwarty dostęp sprawia,
że elektroniczne zbiory jednej biblioteki mogą stać się zbiorami wszystkich,
a czytelnicy nie ruszając się z miejsca korzystają z oferty bibliotek całego
świata (co znakomicie pokrywa się z ideą wypożyczeń międzybibliotecznych).
Teraz, gdy sieć internetowa stała się forum wymiany myśli naukowej, nowym
zadaniem bibliotek uczelnianych jest konieczność jej stałego monitorowania, w
celu zapewnienia swoim czytelnikom dostępu do najnowszych (ma
to szczególne znaczenie w przypadku nauk technicznych), stale rosnących,
bezpłatnych zbiorów repozytoriów, archiwów, serwisów czasopism czy tzw.
szarej literatury (w tym raportów technicznych, patentów itp.). Bramą do tej
wiedzy są strony internetowe bibliotek uczelni technicznych. Ich których oferta
jest wykorzystywana w procesie realizacji zamówień naszych użytkowników.
2. Strony www bibliotek uczelni technicznych w Polsce – przegląd
Przeglądając strony www bibliotek polskich uczelni technicznych
można zauważyć stały przyrost cyfrowych źródeł wiedzy dostępnych
na zasadzie OA. Są to przede wszystkim kolekcje zdigitalizowanych zbiorów
własnych bibliotek oraz bazy pełnotekstowe i bibliograficzno–abstraktowe,
tworzone samodzielnie, bądź we współpracy z innymi instytucjami.
Do pełnotekstowych kolekcji własnych zaliczyć możemy przede wszystkim
Biblioteki Cyfrowe (BC), tworzone przez większość bibliotek. Oferują one
zarówno skany książek i podręczników z XIX i XX wieku, ważne dokumenty
z życia uczelni (BC Politechniki Warszawskiej8), teksty współczesnych
skryptów, wykładów i innych materiałów dydaktycznych (Wielkopolska BC9),
a nawet rozprawy doktorskie i habilitacyjne (BC Politechniki Krakowskiej10).
Oczywiście dostęp do pełnych tekstów niektórych dokumentów jest możliwy
jedynie lokalnie w sieci uczelnianej, jednak większość z nich można przeglądać
bez ograniczeń, respektując przepisy o prawie autorskim. Publikowanie, np.
doktoratów, w systemie otwartym, w porównaniu do sprowadzania ich
papierowych wersji, z koniecznością wypełniania i wysyłania przy tym
odpowiednich druków z wymaganymi pieczątkami i podpisami (np. promotora
osoby zamawiającej rozprawę) to znaczące ułatwienie w procesie realizacji
4
<http://books.google.com>
<http://www.scirus.com>
6
<http://clusty.com>
7
<http://literature.lalisio.com/oai.html>
8
<http://bcpw.bg.pw.edu.pl/dlibra>
9
<http://wbc.poznan.pl/dlibra>
10
<http://www.biblos.pk.edu.pl/bc>
5
zamówień międzybibliotecznych. Warto wspomnieć, że BC poszczególnych
uczelni współpracują ze sobą w ramach Federacji Bibliotek Cyfrowych,
co ułatwia potencjalnym użytkownikom (do grona których należy też nasza
wypożyczalnia) maksymalne wykorzystanie wszystkich udostępnianych treści.
Ważnymi źródłami informacji dla procesu realizacji zamówień
międzybibliotecznych są też tworzone przez biblioteki ogólnodostępne bazy
bibliograficzne bądź bibliograficzno–abstraktowe dorobku naukowego
pracowników/doktorantów swoich uczelni (np. BIBLIO11 w BG Politechniki
Poznańskiej, DONA12 w BG Politechniki Wrocławskiej, BIBLIO13 w Bibliotece
Politechniki Łódzkiej). Zgromadzenie w jednym miejscu danych o różnych
typach publikacji (artykułach z czasopism, referatach z sympozjów, rozdziałach
książek i in.) ułatwia sprawne dotarcie do poszukiwanych treści, a w przypadku
np. błędnych danych pozwala na szybką ich weryfikację.
Do zasobów współtworzonych przez kilka bądź kilkanaście bibliotek
należą m. in. bazy BazTech14 , baza bibliograficzno–abstraktowa, rejestrująca
zawartość polskich czasopism technicznych oraz bibliograficzna baza
SYMPOnet15 , zawierająca opisy materiałów konferencyjnych (niektóre
do poziomu spisu treści), które są dostępne w zbiorach bibliotek
współpracujących przy jej uzupełnianiu. Zebrane w SYMPOnet dane,
wzbogacone dodatkowo o nazwiska autorów opublikowanych referatów i sigla
bibliotek, stanowią nieocenioną pomoc przy realizacji zamówień czytelników
BG PW.
Równie istotną inicjatywą jest stale rozwijający się portal BazTOL16,
gromadzący rozproszone zasoby internetowe z zakresu nauk technicznych
(dokumenty, obiekty, serwisy, witryny). BazTOL nie tylko pozwala w prosty
sposób dotrzeć do różnych typów materiałów, ale także według określonych
ściśle kryteriów kontroluje ich merytoryczną zawartość, zapewniając najwyższą
jakość udostępnianych zbiorów.
Na stronach internetowych bibliotek polskich uczelni technicznych
gromadzonych jest również wiele linków do baz tworzonych przez zewnętrzne
instytucje naukowe polskie i zagraniczne. Najczęściej powtarzające się adresy
wiodą do baz Głównego Urzędu Statystycznego, Polskiego Komitetu
Normalizacyjnego, baz instytucji badawczo-rozwojowych, np. Ośrodka
Przetwarzania Informacji, gdzie zbierane są dane o instytucjach naukowych,
ludziach nauki, pracach naukowych, konferencjach, targach, wystawach,
projektach badawczych etc., bibliografii dziedzinowych czy pojedynczych
tytułów pełnotekstowych czasopism technicznych. Szereg linków pozwala
również skorzystać z zasobów otwartych repozytoriów, w tym najczęściej
11
<http://www.ml.put.poznan.pl/bib/index.html>
<http://apin.bg.pwr.wroc.pl/Aleph/formDONA.htm>
13
<http://bg.p.lodz.pl/~expertus/e/index.html>
14
<http://baztech.icm.edu.pl/>
15
<http://gate.bg.pw.edu.pl/ALEPH/-/start/sym01>
16
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/baztol>
12
108
Joanna Kamińska
z DIR17 (Domeny Internetowych Repozytoriów Wiedzy), arXiv.org18, serwisów
czasopism np. DOAJ19 (Directory of Open Access Journal), Elektronische
Zeitschriftenbibliothek20. To właśnie w tych źródłach, czy to przeszukiwanych
bezpośrednio czy za pomocą przeglądarek, odnajdujemy najwięcej tytułów
zamawianych przez studentów, doktorantów i pracowników PW.
Niektóre biblioteki polskich uczelni technicznych umożliwiają
korzystanie ze zbiorów pełnotekstowych materiałów edukacyjnych,
realizowanych w ramach uczelnianych projektów, np. platformy do nauczania
informatyki21 (BG Politechniki Warszawskiej, BG Politechniki Poznańskiej)
czy MIT OpenCourseWare22 – gdzie znajdują się materiały do ćwiczeń
i wykłady z różnych dziedzin nauki i techniki Massachusetts Institute
of Technology (Biblioteka Politechniki Łódzkiej, BG Politechniki
Warszawskiej). Ten nowy typ publikacji elektronicznych, odpowiadający
tradycyjnym skryptom uczelnianym, powiększa zasób aktualnych
podręczników akademickich, a przez to powoduje zainteresowanie się
studentów młodszych lat studiów usługami wypożyczalni międzybibliotecznej.
3. Strony www bibliotek uczelni technicznych na świecie – przegląd
Wieloletnia promocja idei OA za granicą (głównie w Europie
Zachodniej i Stanach Zjednoczonych) owocuje większą liczbą i różnorodnością
otwartych zasobów dla nauki i edukacji.
Zbiory bibliotek amerykańskiego Massachusetts Institute of Technology
(MIT) zarówno tradycyjne jak i elektroniczne podzielone są według kategorii
formalnych (np. książki drukowane, książki elektroniczne, czasopisma
drukowane, czasopisma elektroniczne, artykuły z czasopism, dokumenty
rządowe, rozprawy doktorskie itp.), co pozwala na szybkie i trafne wyszukanie
materiałów. W większości kolekcji cyfrowych znajdują się dokumenty własne
bibliotek MIT bądź linki do zbiorów dokumentów bibliotek/instytucji
zewnętrznych, udostępnianych w systemie otwartym. Dobrym przykładem jest
kategoria cyfrowych rozpraw doktorskich podzielona na prace studentów MIT
udostępnianych na platformie DSpace (MIT Theses in DSpace23) i rozpraw
bronionych na innych uczelniach amerykańskich i światowych – podane linki
kierują czytelników do repozytoriów (np. OAIster24, Networked Digital Library
of Theses and Dissertations25), portali uczelnianych (np. Thesis Canada
Portal26) i innych. W ofercie cyfrowej można również odnaleźć istotną dla nauk
technicznych szarą literaturę: standardy, patenty, wyniki badań naukowych,
17
<http://dir.icm.edu.pl/>
<http://arxiv.org/>
19
<http://www.doaj.org/>
20
<http://rzblx1.uni-regensburg.de/ezeit/>
21
<http://osilek.mimuw.edu.pl/index.php>
22
<http://web.mit.edu/ocw/>
23
<http://dspace.mit.edu/handle/1721.1/7582>
24
<http://www.oaister.org/>
25
<http://www.ndltd.org/>
26
<http://collectionscanada.ca/thesescanada/index-e.html>
18
raporty techniczne, często potrzebne naszym czytelnikom przy realizacji
własnych projektów badawczych.
Równie bogate zasoby otwarte posiada biblioteka Swiss Federal
Institute of Technology z Zurychu. W prowadzonym przez nią repozytorium
(e-collection ETH Institutional Repository27) podobnie jak w MIT, znajdują się
pełne teksty prac magisterskich i doktorskich studentów uczelni, artykuły
z czasopism, prei postprinty, materiały konferencyjne i wiele innych. Ważnym
atutem tego repozytorium jest możliwość przeszukiwania i korzystania
ze zbiorów za pośrednictwem głównego katalogu bibliotecznego NEBIS, bez
konieczności stosowania innych narzędzi wyszukiwawczych. Strona biblioteki
odsyła również do imponującego zestawu linków tzw. e-produktów (e-products)
podzielonych na bazy, czasopisma i książki elektroniczne. W każdym zestawie
znajduje się odsyłacz do zasobów otwartych w tym np. do pełnotekstowych
czasopism (Acta Biochimica Polonica, Australian Journal of Physics i in.) czy
książek (w tym przede wszystkim materiałów konferencyjnych np. IOP
Conference Series: Earth and Environmental Science).
Odkrycie w sieci w/wym. otwartych zasobów bibliotek/instytucji
polskich i zagranicznych było najczęściej wynikiem konieczności przeszukania
konkretnych zbiorów w celu odnalezienia tam zamówionej przez czytelnika BG
PW publikacji (np. rozprawy doktorskiej obronionej na danej uczelni)
i potrzebą jej sprowadzenia. Dotarcie za pomocą kilku kliknięć do pełnego
tekstu poszukiwanego materiału i przesłanie czytelnikowi informacji,
że dokument jest dostępny natychmiast, to ogromna satysfakcja dla obu
zaangażowanych stron.
Jak wynika z powyższego przeglądu stron www bibliotek uczelni
technicznych, oferta otwartych zasobów cyfrowych dla nauki i edukacji jest
naprawdę obszerna – trzeba tylko umieć je odnaleźć, zgromadzić i promować
wśród czytelników – szczególnie wśród kadry naukowej polskich uczelni,
ciągle dość niechętnej udostępnianiu własnego dorobku naukowego
w otwartym dostępie. Bibliotekarze, a szczególnie pracownicy wypożyczalni
międzybibliotecznej (nie tylko BG PW), realizując zamówienia pracowników
naukowych, studentów i doktorantów w oparciu o elektroniczne źródła otwarte
(kiedy czytelnik otrzymuje publikację szybko i za darmo) mają znakomity
pretekst do propagowania tej idei.
Bibliografia
[1] Bednarek-Michalska, B. Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne?
W: Biuletyn EBIB [online]. 2005, vol. 63, nr 2 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://ebib.oss.wroc.pl/2005/63/michalska.php>.
[2] Derfert-Wolf, L. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci. W: E-LIS [online]. 11 lipiec
2007 [dostęp 6 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/
00008560/01/derfert_CPI>.
27
<http://e-collection.ethbib.ethz.ch/>
110
Joanna Kamińska
[3] Nahotko, M. Naukowe czasopisma elektroniczne. Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2007.
ISBN 978-83-89316-73-8.
[4] Pamuła-Cieślak, N. Zjawisko Ukrytego Internetu – rola bibliotek w upowszechnianiu jego
zasobów. W: Biblioteki XXI wieku. Czy przetrwany? : II Konferencja Biblioteki Politechniki
Łódzkiej. Łódź: Politechnika Łódzka, 2006, s. 379-386.
Rozdział III / Chapter III
INFORMACYJNE SYSTEMY DZIEDZINOWE
INFORMATION SUBJECT SERVICES
Maria Lamberti
[email protected]
Hanna Andruszko
[email protected].
EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu
prawa i ekonomii
EKONLEX – legal and economic information platform
Abstrakt
Dziedzinowa platforma z prawa i ekonomii Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu powstała w
wyniku współpracy bibliotek poznańskich gromadzących literaturę z tego zakresu, skupionych w
ramach Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego EKONLEX. W pierwszej części
artykułu scharakteryzowano główne zasoby prawno-ekonomiczne online w Polsce. Dokonano
podziału tych platform ze względu na: instytucje udostępniające zasoby i rodzaj prezentowanych
materiałów. Część druga artykułu poświęcona jest w całości opisowi platformy EKONLEX.
Wyjaśniono genezę Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego (2003), przedstawiono
potencjał współpracujących ze sobą bibliotek poznańskich oraz naszkicowano pokrótce
pięcioletni okres współpracy.Portal EKONLEX powstał w 2008 roku, ma charakter edukacyjnoinformacyjny. Adresowany jest nie tylko do studentów i pracowników naukowych, lecz także do
przedsiębiorców. W zamyśle twórców ma integrować i wspierać otoczenie, inicjować powstanie
innych klastrów dziedzinowych, które w perspektywie stworzą tzw. Poznań Akademicki, wspólną
platformę uczelni wyższych i instytucji naukowych w Poznaniu. Zgodnie z ideą pracy organicznej,
nadal żywej w świadomości Wielkopolan, od klastra EKONLEX poprzez Poznań Akademicki
ostateczna integracja środowisk naukowych powinna się skrystalizować w realizacji Doliny
Warty, jako twórczej współpracy nauki z kulturą, otoczeniem biznesowym i społecznym. Zapewni
także spójny system informacji dla tych, którzy jeszcze nie studiują, są aktualnie studentami lub
absolwentami wyższych uczelni Wielkopolski. Platforma EKONLEX składa się z trzech części:(1)
EKONLEX Info (katalogi tradycyjne (skany), katalogi online, e-źródła, prezentacje wydawców);
(2) EKONLEX Klaster - odpowiada na zapotrzebowanie studentów, naukowców, przedsiębiorców
i samorządowców na nową wiedzę z zakresu klastrów, promuje i wspiera ideę klastra w oparciu o
teorię klastrów, dynamizuje rozwój regionów we współczesnej gospodarce polskiej i światowej;
(3) EKONLEX Biblio - platforma integrująca dla bibliotekarzy wielkopolskich, szczególnie
poznańskich, zajmujących się zasobami prawno-ekonomicznymi.
Słowa kluczowe
platforma informacyjna; źródła informacji z zakresu prawa; źródła informacji z zakresu
ekonomii; klaster prawno-ekonomiczny
Abstract
EKONLEX – a portal site offering information and covering data on legal and economic issues
maintained by Poznań University Library – was set up as the result of the joint effort of Poznańbased libraries collecting literature in the field of law and economy and working together within
the regional Legal and Economic Cluster EKONLEX. The introductory part of the article
presents the main legal and economic resources in Poland available on-line. The available
platforms have been divided according to: institutions making their resources available to the
general public; format of presented material. The second part of the article gives an overview of
the subject platform set up by Poznań University Library called EKONLEX. The origins of the
EKONLEX jako platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii
113
establishment of the Wielkopolska Legal and Economic Cluster are presented and the potential of
the co-operating Poznań libraries is discussed. The five-year period of the co-operation between
the libraries is briefly described. The home page of the Cluster originated in 2008 and has the
educational and informational character. It is targeted at not only students and staff members of
the University but also at entrepreneurs and businessmen. The platform is conceived to integrate
and support the academic community, initiate origination of other subject clusters that, within
time, are expected to form the so-called “Academic Poznań”, a common and shared platform of
all Poznań-based universities and scientific and research institutions. In line with the idea of
“organic work”, still strong in the minds of the inhabitants of the Wielkopolska region, the
ultimate goal is to fully integrate the scientific, research and academic communities in the
“Dolina Warty” project that would safeguard future creative co-operation between science and
culture, business environment and the graduates of universities. The Ekonlex portal is composed
of three focused areas of interest: (1) EKONLEX Info – traditional card catalogues (scanned),
on-line catalogues, e-sources, publisher presentations; (2) EKONLEX Klaster – responds to the
growing demand on the part of students, researchers, entrepreneurs and local authority officials
to learn more about the very idea of cluster based on the theory of clusters, thus facilitating
regional development;(3) EKONLEX Biblio – platform aimed at integrating librarians and
information providers from the region involved in legal and economic education.
Keywords
information platform; legal information sources; economic information sources; Legal and
Economic Cluster
Działalność poznańskich bibliotek w ramach Wielkopolskiego Klastra
Prawno-Ekonomicznego rozpoczęła się w 2003 na spotkaniu w Bibliotece
Uniwersyteckiej w Poznaniu, skupiającym przedstawicieli bibliotek
gromadzących zasoby prawno-ekonomiczne. Do tej współpracującej,
a jednocześnie konkurującej grupy1 należą obecnie biblioteki: Wydziału Prawa
i Administracji UAM, Wyższej Szkoły Bankowej, Akademii Ekonomicznej
oraz Biblioteka Uniwersytecka (BU). Ideą wspólnych spotkań i seminariów jest
skoncentrowanie informacji o tym segmencie zbiorów oraz integracja i rozwój
zawodowy specjalistów z nimi związanych. W artykule prezentujemy jeden
z efektów pracy Klastra – platformę
dziedzinową
EKONLEX
(http://www.lib.amu.edu.pl/klaster/) - na tle innych podobnych polskich
i obcych serwisów informacyjnych. Jest to pierwsza prezentacja portalu
EKONLEX , którego architekturę zamierzamy dalej rozwijać i wzbogacać
w treści.
1
Szczegółowe informacje na temat Klastra można znaleźć w: Andruszko, H.; Lamberti. M. Od Doliny
Krzemowej do Bibliopolis - mikroklaster bibliotek Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze
i ekonomiczne. W: Wzorce współpracy bibliotek naukowych w Polsce : materiały z ogólnopolskiej
konferencji naukowej zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecińskiego, 21-23
września 2005 roku. Pod red. R. Gazińskiego. Szczecin : Książnica Pomorska im. St. Staszica, 2005,
s. 95-114. Seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego”. T. II.
114
Hanna Andruszko, Maria Lamberti
1. Wybór zasobów prawno-ekonomicznych online w Polsce
1.1. Instytucje udostępniające zasoby
Najbardziej godne uwagi zasoby znajdują się na stronach tworzonych
przez: biblioteki naukowe, instytuty badawcze, instytucje międzynarodowe,
samorządowe i prywatne.
Najważniejszym i najbogatszym w treści, a zarazem przyjaznym
dla użytkowników, jest portal Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie2.
Jednym z elementów tej witryny jest strona Konsorcjum Bibliotek Kierunków
Ekonomicznych w Polsce, które organizuje zakup baz na korzystnych
warunkach. Można znaleźć tam statystyki wykorzystania niektórych zasobów3.
Na szczególną uwagę zasługuje ISI Emerging Markets (wykres 1), jako produkt
z wielu względów wyjątkowy. Analiza wykorzystania tej bazy przez
środowiska naukowe, w uczelniach publicznych oraz prywatnych w roku 2007,
dostarcza interesującego materiału do przemyśleń i dalszych badań.
Wykres 1.Wykorzystanie bazy ISI Emerging Markets w okresie od stycznia do grudnia 2007
Źródło: http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/stat_isi.php
Wśród wielu stron www instytucji badawczych zajmujących się
naukami ekonomicznymi na szczególną uwagę zasługuje portal
niekomercyjnego, prywatnego Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych
CASE4. Szczególnie cenne są informacje o międzynarodowych projektach,
pogłębione analizy naukowe, materiały konferencyjne, szkoleniowe oraz wiele
innych wartościowych publikacji dostępnych dla każdego. W kategorii
instytucji międzynarodowych zasługuje na uwagę strona Banku Światowego5.
Uważny czytelnik tego portalu znajdzie tam nie tylko materiały archiwalne, ale
także dotyczące analizy obecnej sytuacji gospodarczej na świecie.
2
Ekonomia on-line. Naukowe źródła ekonomiczne w Internecie [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka /Ekonomia/>.
3
Konsorcjum Bibliotek Kierunków Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/>.
4
CASE - Centrum Analiz Społeczno - Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.case.com.pl/>.
5
The World Bank [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.worldbank.org/>.
115
Poszukiwania aktualnie obowiązujących dokumentów unijnych warto
rozpocząć od Portalu Unii Europejskiej6. Ze względu na lokalne
zainteresowania odbiorców portalu Ekonlex, godny polecenia jest Informator
Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego7,
informujący o Funduszach Europejskich, Wielkopolskim Regionalnym
Programie Operacyjnym na lata 2007-2013, czy wreszcie o Strategii Rozwoju
Województwa Wielkopolskiego. Wśród wielu stron prywatnych wyróżnia się
jest zwłaszcza portal Centrum Prawa Bankowego, z ogromną liczbą informacji
związanych z bankowością8.
1.2. Rodzaje udostępnianych materiałów
Materiały udostępniane na platformach gromadzących zasoby z akresu
prawa i ekonomii mają różnorodny charakter i wartość. Znajdujemy tam
ogólnodostępne oraz licencjonowane bazy,
e- zasopisma, e-książki, biblioteki wirtualne, repozytoria, kursy
e-learningowe, blogi, serwisy informacyjne, listy dyskusyjne etc. Czytelnikom
BU, którymi mogą być także uczestnicy Klastra, udostępniamy wiele tysięcy
czasopism elektronicznych o tematyce prawno- ekonomicznej. Nabywane są
one w ramach konsorcjum z firmą Ebsco Publishing9. Spośród wielu baz
ogólnodostępnych, warto polecić m.in.: Polskie książki telefoniczne10
i Panoramę firm11, informującą o ponad 1,3 mln instytucji. Można wymieniać
długą listę takich czasopism aktualnie dostępnych na zasadach Open Access,
które czytelnik sam znajdzie dzięki wyszukiwarce DOAJ12. Dodatkową pomocą
w identyfikowaniu czasopism z zakresu prawa i ekonomii może być baza
Ulrich's Periodicals DirectoryTM , którą kupuje BU (jest spisem 37 tysięcy
tytułów czasopism ekonomicznych i 16 tysięcy czasopism prawniczych). BU
udostępnia także czytelnikom sporą kolekcję ekonomicznych e-książek,
wydawanych przez tak cenione wydawnictwa jak Springer czy Oxford.
Poza tymi licencjonowanymi zasobami nieprzeliczona ilość
elektronicznych skarbów kryje się w sieci. Przykładem takiego znaleziska jest
opracowanie zbiorowe Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno-
6
Portal Unii Europejskiej [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/>.
Informator Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego [online] [dostęp 31 lipca
2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wielkopolska. mw.gov.pl/doc.php?dcid=3732&grid=4>.
8
Centrum Prawa Bankowego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.cpb.pl/>.
9
Konsorcjum Bibliotek eIFL [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.pfsl.poznan.pl/eifl/>.
10
Polskie książki telefoniczne [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.pkt.pl/>.
11
Panorama firm [online] [dostęp 31 lica 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.pf.pl/serwis/index.html>.
12
Directory of Open Access Journals [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.doaj.org/>. Serwis zapewnia dostęp do pełnych tekstów 1203 tytułów czasopism z 3536
obecnie zamieszczonych obecnie ogółem; w serwisie czasopism z zakresu zarządzania i biznesu jest 66
tytułów, z ekonomii 72, a z prawa 63 tytuły.
7
116
gospodarczej 2006 widziana oczami młodego pokolenia13. Najlepsze wyniki
poszukiwań materiałów z tego zakresu można uzyskać w bibliotekach
wirtualnych, np. dzięki zbiorczej wyszukiwarce umieszczonej na stronie
Federacji Bibliotek Cyfrowych14. Jedną z wyłowionych „perełek” jest np.
„Statut Ubezpieczalni Społecznej”, wydany w Poznaniu w 1933 roku15.
Repozytoria są także bardzo dobrym źródłem poszukiwań; przykładem jednego
z największych na świecie archiwów elektronicznych jest RePEc (Research
Papers in Economics)16.
Należy tu zaliczyć także kursy e-learningowe; dobrym przykładem
takich kursów dla wszystkich są szkolenia w zakresie edukacji ekonomicznej
proponowane przez Narodowy Bank Polski – w bogatej ofercie edukacyjnej
tego portalu jest kurs "Z euro w kieszeni"17. Sporą liczbę płatnych kursów,
służących pogłębianiu wiedzy ekonomicznej proponuje Polski Uniwersytet
Wirtualny18, który jest wspólnym projektem Wyższej Szkoły HumanistycznoEkonomicznej w Łodzi i UMCS w Lublinie. Bardzo popularną w ostatnich
latach formą wypowiedzi na forum społeczności internetowej są blogi. Dobrym
przykładem jest blog prowadzony przez Krzysztofa Rybińskiego, byłego
wiceprezesa NBP19, który chętnie dzieli się swoją profesjonalną wiedzą
ekonomiczną.
2. EKONLEX – platforma dziedzinowa z zakresu prawa i ekonomii
2.1. Cele platformy
Podstawowym zamierzeniem twórców platformy EKONLEX (rysunek
1), powstałej w 2008 roku, jest skupienie informacji o najważniejszych,
możliwie wszystkich, bibliotecznych zasobach prawno-ekonomicznych,
zarówno w formie tradycyjnej, jak i wirtualnej poprzez e-źródła (EKONLEX
Info). Drugim celem jest integracja specjalistów związanych z tymi zasobami,
aby doskonalić dotychczasowe usługi i tworzyć nowe (EKONLEX Biblio). Jest
też cel trzeci: propagowanie idei klastra, jako niezwykle efektywnej
i nowoczesnej formy kooperencji (z ang. competition i co-operation)
13
Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej 2006 widziana oczami młodego pokolenia
[online]. Praca zbiorowa. Warszawa : 2006 [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.pokolenie89.org.pl>.
14
Federacja Bibliotek Cyfrowych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://fbc.pionier.net.pl/owoc>.
15
Statut Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu [online]. Poznań : 1933 [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2224& from=&dirids=1>.
16
RePEc (Research Papers in Economics) [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://repec.org/>.
17
Z euro w kieszeni [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/publikacje-i-multimedia/kurs-elearning>.
18
Polski Uniwersytet Wirtualny [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.puw.pl/art.html?akcja=Ekonomia%20i%20finanse>.
19
Rybinski. eu. economy XXI century [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.rybinski.eu/?language=en+pl>.
117
(EKONLEX Klaster). Z tym ostatnim modułem platformy zintegrowana została
strona domowa Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego.
Rysunek 1. Strona platformy dziedzinowej EKONLEX
Źródło: http://lib.amu.edu.pl/klaster
Wielofunkcyjny charakter platformy przejawia się także tym, że jest ona
adresowana zarówno do studentów, jak i do pracowników naukowych,
przedsiębiorców oraz bibliotekarzy zajmujących się zarządzaniem bibliotekami.
W zamyśle twórców EKONLEX ma również wspierać i integrować otoczenie,
inicjować powstanie innych bibliotecznych klastrów dziedzinowych, które w
perspektywie stworzą tzw. Poznań Akademicki, tj. wspólną platformę uczelni
wyższych i instytucji naukowych w Poznaniu. Ideałem byłoby stworzenie
platformy dziedzinowej nie tylko użytecznej, czy wręcz niezbędnej, ale tzw.
„workspace” – środowiska pracy20.
2.2. Założenia wstępne
Ideę i architekturę portalu EKONLEX oparto na następujących
założeniach wstępnych:
(1) Platforma integruje lokalne zasoby biblioteczno-informacyjne
z zakresu prawa i ekonomii (od istniejących w centrum Poznania do
zasobów w obrębie Wielkopolski)21.
(2) Logo i nazwa platformy EKONLEX (patrz rysunek 2) będą
chronione prawnie jako graficzny znak towarowy (w lipcu 2008
złożono odpowiednią aplikację w Urzędzie Patentowym RP).
20
Por. Juda, M. Jak podejść do wdrożenia portalu korporacyjnego? Prezentacja przedstawiona na seminarium
pt. My SAP Enterprise Porta – środowisko pracy XXI wieku, Warszawa, 21 listopad 2002.
21
Mówiąc o zasobach mamy na myśli zasoby ludzkie oraz rzeczowe: tradycyjne i wirtualne. W 2004 roku
było 836 tys. zbiorów prawno-ekonomicznych we współpracujących bibliotekach dla prawie 183 tys.
czytelników, których obsługiwały 92 osoby. Por. Andruszko, H.; Lamberti, M. Od Doliny Krzemowej do
Bibliopolis - mikroklaster bibliotek Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze i ekonomiczne. Op.
cit., s. 112.
118
Rysunek 2. Logo Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego
Źródło: projekt - Hanna Andruszko, wykonanie Emilia Karwasińska.
Dopowiedzenie - Aurum est - do sztabki złota nawiązuje do szczególnej
wartości informacji w gospodarce opartej na wiedzy. Jest ona bowiem w „erze
wiedzy” kluczowym zasobem, a jej tworzenie i wykorzystanie stają się
istotnymi elementami strategii rozwoju każdej organizacji. Grafika pierwszej
litery nawiązuje do roli, jaką mają informacje online w świadczonych przez
EKONLEX usługach.
(3) Priorytetem działalności EKONLEX-u jest jakość i profesjonalizm
poprzez poszerzanie wachlarza usług, a następnie „ekspansję”
instytucjonalną oraz terytorialną (rozwój „w głąb”, a potem „wszerz”).
W najbliższym czasie planowane jest połączenie informacji o zbiorach
i
usługach poznańskich bibliotek: Wyższej Szkoły Nauk
Humanistycznych i Dziennikarstwa, Instytutu Inżynierii Zarządzania
Politechniki Poznańskiej, Wyższej Szkoły Logistyki, Wydziału Nauk
Społecznych UAM oraz Urzędu Patentowego Rzeczypospolitej
Polskiej.
(4) Transparentność (np. etapy powstawania klastra w protokołach
ze spotkań) może być pomocna przy nawiązywaniu współpracy
w ramach innych klastrów, będąc swoistym laboratorium dobrych
praktyk, a także naszych prób i błędów.
(5) Kształt obecnie przedstawionej platformy nie jest przesądzony i nie
wyklucza się, że EKONLEX będzie w przyszłości „matką” dla
samodzielnych portali EKON i LEX w omawianych aspektach.
Za obecnie proponowaną formą przemawia jednak intuicja,
dotychczasowe doświadczenie i kierunek rozwoju współczesnych
technologii informatycznych. Łatwiej jest bowiem utrzymać jedną
platformę, niż wiele indywidualnych stron www. Ponadto dzięki
złożonej bazie danych uzyskujemy możliwość wyszukiwania większej
liczby pożądanych obiektów na różne sposoby22.
(6) Administratorem platformy jest Biblioteka UAM, a współtwórcami
wszyscy
uczestnicy
Wielkopolskiego
Klastra
PrawnoEkonomicznego.
(7) Praca nad portalem ma obecnie charakter społeczny i wykonywana
jest poza obowiązkami służbowymi. Większe zadania, np. stworzenie
strony online, zostały sfinansowane w ramach grantu bibliotecznego.
22
Buyens, J. Bazy danych w Internecie. Warszawa : Wyd. RM Warka, 2000, s. 3.
119
2.3. Charakterystyka platformy EKONLEX
Projektowanie platform dziedzinowych, podobnie jak wiele rzeczy
w życiu, jest po części nauką, a po części sztuką. Można je więc budować
nieformalnie, wykorzystując własne doświadczenie i reguły mnemotechniczne,
albo formalnie, stosując rygorystyczną metodologię naukową. Wydawało nam
się, że na początku pracy lepsze jest podejście intuicyjne, gdyż podejście
profesjonalne służy bardziej do sprawdzenia poprawności gotowych już
rozwiązań nieformalnych, niż do generowania ich na początku tworzenia
portalu. Ten sposób myślenia znalazł potwierdzenie w literaturze23.
Na początku pracy skupiono się na aplikacjach, które służą wcześniej
sprecyzowanym celom. W idealnych bowiem warunkach potrzeby determinują
wymagania wobec aplikacji, a te określają wymagania wobec architektury baz
danych i platform dziedzinowych. Aplikacjami mogą być także strony www,
które umożliwiają dystrybucję lub gromadzenie danych dla użytkowników
danego portalu. Z każdą aplikacją wiążą się liczne encje24, których właściwości
i relacje są dla aplikacji fundamentalne. Za podstawowe encje na platformie
EKONLEX przyjęto Info, Biblio i Klaster z dalszymi szczegółowymi
wewnętrznymi podziałami omówionymi poniżej.
(1) EKONLEX Info – to
najczęściej spotykany moduł platform
dziedzinowych. Zawiera następujące linki: katalogi tradycyjne (skany
schematów rzeczowych prawa i ekonomii), katalogi online bibliotek,
e-źródła (regulamin korzystania z zasobów elektronicznych, testy
nowości, biblioteki cyfrowe, bazy danych, e-czasopisma, e-książki,
ciekawe strony uszere-gowane w formie klastrów tematycznych,
multiwyszukiwarki, materiały konferencyjne, prezentacje wydawców
i vademecum autora), wystawy literatury specjalistycznej (aktualne,
archiwum), artykuły o zbiorach własnych bibliotek, szkolenia online
oraz
zamówienia na zakup książek składane u specjalistów
dziedzinowych.
Informacje, zawarte w tym module, dotyczą w pierwszym rzędzie
zasobów bibliotek klastra (obecnie BU i WSB), a w przyszłości będą
poszerzane o zasoby innych poznańskich i wielkopolskich bibliotek.
W tworzeniu tej części platformy korzystano także z pracy zespołu Biblioteki
Głównej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz z wyszukiwarek
EBIB-u. Oryginalnym wkładem pracy są schematy rzeczowe ekonomii i prawa
stosowane w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu (skany autorskich
schematów całości zbiorów z tego zakresu). Dołączono także adres
23
Buyens, J. Bazy danych..., op.cit., s.22.
Entity Relationship Diagram [online] [dostęp 28 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://pl.wikipedia.org/wiki/Entity_Relationship_Diagram>.
24
120
zdygitalizowanych katalogów kartkowych CIPAC = Card-Image Public Access
25
Catalogues (scanned / digitized card catalogues).
Dostęp do katalogów online zorganizowano w kolejności: od katalogów
bibliotek klastra, poprzez najważniejsze katalogi bibliotek prawnoekonomicznych, do zbiorczych katalogów bibliotek, np. KaRo, NUKAT, BN,
Warszawskie Porozumienie Bibliotek PAN i innych na świecie.
Natomiast z sieci baz prawno-ekonomicznych można korzystać
za pośrednictwem stron domowych Biblioteki Uniwersyteckiej, bibliotek WSB
i AE (baza czasopism zagranicznych w Poznaniu).
Ważną częścią tego panelu są szkolenia online, przygotowane przez
bibliotekarzy BU, o najbardziej efektywnych sposobach przeszukiwania baz,
tworzenia haseł w Wikipedii etc.
Ponadto w EKONLEX Info można znaleźć prezentacje wydawców
(EBSCO, SAGE i Emerald), rekomendujące swoją ofertę nie tylko
bibliotekarzom, ale także czytelnikom. Przy okazji umieszczono tu gotowy
formularz, do składania zamówień na książki przez uprawnionych
użytkowników (pracowników naukowych UAM).
(2) EKONLEX Klaster
EKONLEX Klaster odpowiada na zapotrzebowanie studentów,
naukowców, przedsiębiorców i samorządowców na nową wiedzę z zakresu
klastrów. W oparciu o teorię klastrów i jej propagowanie EKONLEX Klaster
może przyczynić się do dynamizowania rozwoju nie tylko regionu
wielkopolskiego.
W pierwszej części umieszczono prezentacje w programie power point
przybliżającą tę tematykę dla początkujących i zaawansowanych. Umieszczono
ponadto szereg linków do specjalistycznych platform o klastrach oraz innych
informacji o klastrach w Polsce i na świecie. W EKONLEX Klaster znajduje się
też strona domowa Wielkopolskiego Klastra Prawno-Ekonomicznego, jako
jedno z wielu narzędzi integrujących bibliotekarzy wielkopolskich, szczególnie
poznańskich,
zajmujących
się
zasobami
prawno-ekonomicznymi.
Za pośrednictwem bowiem wspólnej strony zapewnia się ciągły rozwój oraz
coraz łatwiejszy dostęp do informacji i nowoczesnych technologii.
Przeciwdziała to często występującym trudnościom współczesnych organizacji
(i bibliotek), które mają trudności z gromadzeniem i przechowywaniem
ogromnej liczby danych. Zapobiega to także problemom przy uzyskiwaniu
wartościowej wiedzy, przetwarzaniu jej, prezentowaniu wyników i dzieleniu się
nimi w celu wzbogacania wiedzy organizacji oraz osób w niej zatrudnionych.
25
W nawiązaniu do tego, że Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu powstała w tym samym okresie co
Biblioteka Uniwersytecka w Lipsku i posiadała takie same schematy rzeczowe na początku istnienia,
umieszczono także linki do zeskanowanych schematów dotyczących prawa i ekonomii dla obecnych
zbiorów BU w Lipsku [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.ub.tuwien.ac.at/cipacs/c-i.html>.
121
W naszej propozycji zawarte są informacje obrazujące etapy
współpracy, wspólne seminaria, spotkania, wykłady, wymianę myśli
i pomysłów, na podstawie których - mamy nadzieję - powstaną w przyszłości
inne wspólne przedsięwzięcia. Społeczne zaangażowanie Klastra (nawiązujące
do idei społecznej odpowiedzialności biznesu) przejawia się także
w specyficznej akcji bibliotekarzy „Okulary dla Ghany”.
(3) EKONLEX Biblio
Kolejny moduł – EKONLEX Biblio przeznaczony jest do „dialogu
pomiędzy bibliotekarzami” interesującymi się tematyką zarządzania
współczesnymi bibliotekami.
Wiedza poszczególnych pracowników niewiele jest warta, jeśli nie
następuje proces dzielenia się nią i proces konwersji wiedzy niejawnej
w wiedzę organizacji. Procesy jej tworzenia, gromadzenia oraz przekazywania
muszą być zorganizowane i skoordynowane. Nowa wiedza powstaje według
algorytmu:
Nowa wiedza = informacje + kontekst (wiedza znana) + doświadczenie
w przetwarzaniu wiedzy (informatyka)26. Wzór ten ma charakter rekurencyjny.
Oznacza to, że przyrost wiedzy następuje w określonym kontekście
poznawczym, na bazie zgromadzonej już wiedzy – metawiedzy, która jest
wykorzystywana do identyfikowania, przetwarzania i interpretowania przyrostu
informacji.
W praktyce EKONLEX Biblio sprzyja takiej wymianie, bowiem
stanowi repozytorium treści wykładów ze szkoleń dotyczących zarządzania
bibliotekami, artykułów bibliotekarzy na ten temat oraz recenzji książek
z omawianego zakresu. E-learning na platformie dziedzinowej pozwala na
oszczędność czasu, miejsca, kosztów podróży i noclegów, umożliwia
monitoring wyników nauczania, elastyczność i indywidualizację tematyki.
Cechuje się nieograniczoną liczbą uczestników i zapewnia możliwość
indywidualnego toku edukacji. Potrzebny jest jedynie menedżer zarządzający
zasobami wiedzy – CKO (Chief Knowledge Officer), inżynier wiedzy
(Knowledge Engineers) lub kontroler kapitału intelektualnego (Intellectual
Capital Controller). Celem ostatecznym (także naszej platformy w przyszłości)
jest nie tylko utworzenie takiego stanowiska w bibliotekach klastra, ale także
szkolenia na żądanie (Just in Time). E-learning na platformie może być więc
skutecznym narzędziem zwiększającym zasób wiedzy, pod warunkiem
dostosowania do potrzeb i przyzwyczajeń użytkowników, tradycji kulturowych
i możliwości retencji wiedzy.
26
Gołuchowski, J. Technologie informatyczne w zarządzaniu wiedzą w organizacji. Katowice : Wyd. AE im.
K. Adamieckiego w Katowicach, 2005, s. 22-23.
122
2.4. Miejsce platformy w systemie informacji
EKONLEX powinien być częścią przyszłego Bibliotecznego Klastra
Wielkopolskiego, będącego wspólną platformą dla bibliotecznych klastrów
różnego typu i zasobów informacyjnych, dostępnych z jednego miejsca.
W
naszej
wyobraźni
rysuje
się
następująca
sekwencja
powstania w przyszłości klastrów „Bibliopolis Wielkopolska” i „Dolina
Warty” o następującej strukturze:
(1) struktura bibliotek - stworzenie platform dziedzinowych (na początku
EKONLEX, potem reprezentujących inne dziedziny - z "urodą"
odzwierciedlającą ich unikatowość); te różne dziedzinowe
mikroklastry biblioteczne mogłyby przekształcić się w mezoklaster
biblioteczny
„Bibliopolis
Poznań”
(później
„Bibliopolis
Wielkopolska”), a po powstaniu pozostałych bibliotecznych klastrów
regionalnych, mogłyby utworzyć makroklaster „Bibliopolis Polska”;
(2) struktura lokalna/regionalna Wielkopolski - powstanie Bibliopolis
Poznań
(Wielkopolska) wraz z macierzystymi uczelniami, w ramach
Akademickiego Poznania, prowadziłoby do powstania klastra „Dolina Warty”
(rozumianej jako region akademicki - Akademicki Poznań, poszerzony o filie
uczelni poznańskich i innych uczelni wielkopolskich wraz z otoczeniem
biznesowym, kulturowym etc.).
Modelową strukturę platformy EKONLEX przedstawia rysunek 3.
Wizja ta nie jest pozbawiona podstaw - na terenie Wielkopolski funkcjonuje już
kilka klastrów, np. Swarzędzki Klaster Meblarski, Klaster Motoryzacyjny,
Chemiczny czy „Internetowa Dolina Warty” (Wielkopolskie Centrum
Zaawansowanych Technologii Informacyjnych – WCZTI). Ten ostatni projekt
przyjęty został przez Urząd Marszałkowski jako kluczowe przedsięwzięcie dla
Wielkopolski, umożliwiające stworzenie całego systemu instrumentów
wspierających innowacyjne pomysły w obszarze IT. Konsorcjum AE, PP
i PCSS chcą zdopingować studentów i pracowników naukowych
wielkopolskich uczelni do włączenia się do realizacji tej idei27, w której mógłby
odegrać swoją rolę także EKONLEX.
27
Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych [online] [dostęp 20 lipca 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.put.poznan.pl/wczti/wkt>.
123
Rysunek 3. EKONLEX w strukturze polskich bibliotek i regionów (model).
BIBLIOTEKI
POLSKI KLASTER BIBLIOTECZNY
REGIONY
POLSKIE KLASTRY REGIONALNE
(1) BIBLIOPOLIS
(2) np. DOLINA WARTY
WIELKOPOLSKA
WIELKOPOLSKA
inne wielkopolskie klastry
biblioteczne
np. WCZTI
inne klastry regionalne
REGIONY
klastry biblioteczne
REGIONY
klastry regionalne
3. Podsumowanie
Podjęto próbę stworzenia portalu prawno-ekonomicznego, który
zintegruje wiedzę, technologię i ludzi. Jedność ta zapewni przepływ strumieni
wiedzy oraz informacji, zarówno w kierunku pionowym jak i poziomym,
w strukturze organizacyjnej. Ułatwi dostęp do wiedzy wewnątrz organizacji,
bez względu na układ szczebli w strukturze organizacyjnej, oraz współdzielenie
się nią na zewnątrz. Ten ostatni aspekt jest wyjątkowo istotny
w profesjonalnym świadczeniu usług informacyjnych.
Szczególny nacisk w tworzonym portalu EKONLEX położono nie tylko
na oczywiste walory edukacyjne, ale także na cele naukowe i innowacyjne.
Charakter naukowy portalu przejawia się możliwościami inspirowania badań
nad własnymi zasobami i tworzenie baz danych, repozytoriów, organizowania
wystaw.
Platforma umożliwia integrowanie informacji o zbiorach i dzięki temu
fizyczne ich scalanie, wymianę dubletów, specjalizację bibliotek Klastra.
Promuje nowoczesną formę zarządzania poprzez klaster, sprzyjającą bardziej
skutecznemu sięganiu po fundusze europejskie, budowaniu lobby wobec
wydawców, wzmacnianiu więzi lokalnych, nie mówiąc już o realizacji
własnych pomysłów, czy promowaniu specjalistów.
Obecnie bogata architektura platformy EKONLEX jest nośnikiem
podstawowego, skromnego zasobu wiedzy i informacji, w stosunku
do zamierzonych celów. Na dalszym etapie konieczne będzie wzbogacanie jej
struktur o nowe informacje, linki, prezentacje i szkolenia online.
124
Nadchodzi trzecia - po mechanizacji i elektryfikacji - rewolucja
przemysłowa określana jako industrializacja IT, oznaczająca upowszechnienie
i umasowienie technologii informacyjnych oraz rozwój infrastruktury
informatycznej. Przyspieszeniu ulegnie proces przechodzenia od zakupów
i samodzielnej budowy zasobów IT do nabywania ich w postaci odpowiednio
dopasowanych usług, które nie wymagają ponoszenia kosztów inwestycyjnych
związanych z koniecznością tworzenia, dostrajania i utrzymywania własnej
infrastruktury. W związku z tym przypuszczamy, że w niedalekiej przyszłości
obecna wersja EKONLEX-u będzie tylko „zawartością” dla bardziej
zaawansowanej technologicznie platformy generacji cloud computing28,otwartej
na złożone aplikacje i różnorodne encje odpowiadające na indywidualne
zapotrzebowanie profesorów, studentów, czy kadry zarządzającej w postaci
Business Intelligence (np. jako kokpity profesorskie i menedżerskie).
Porządkujące rzeczywistość organizacje w postaci klastrów będą
w nieustannym, twórczym dialogu z innowacyjnymi technologiami,
przyczyniając się trwale do rozwoju noosfery.
Bibliografia
[1] Analiza SWOT polskiej rzeczywistości społeczno-gospodarczej 2006 widziana oczami
młodego pokolenia [online]. Praca zbiorowa. Warszawa : 2006 [dostęp 31 lipca 2008].
Dostepny w Internecie: <http://www.pokolenie 89.org.pl>.
[2] Andruszko, H.; Lamberti. M. Od Doliny Krzemowej do Bibliopolis - mikroklaster bibliotek
Poznania gromadzących piśmiennictwo prawnicze i ekonomiczne. W: Wzorce współpracy
bibliotek naukowych w Polsce : materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej
zorganizowanej przez Bibliotekę Główną Uniwersytetu Szczecińskiego, 21-23 września 2005
roku. Pod red. R. Gazińskiego. Szczecin : Książnica Pomorska im. St. Staszica, 2005, s. 95114. Seria „Bibliotekarza Zachodniopomorskiego”. T. II.
[3] Buyens, J. Bazy danych w Internecie. Warszawa : Wyd. RM Warka, 2000.
[4] CASE - Centrum Analiz Społeczno Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.case.com.pl/>.
[5] Centrum Prawa Bankowego [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.cpb.pl/>.
[6] Definicje cloud computing [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>.
[7] Directory of Open Access Journals [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
[8] Ekonomia on-line. Naukowe źródła ekonomiczne w Internecie [online] [dostęp 31 lipca 2008].
Dostępny w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka /Ekonomia/>.
[9] Entity Relationship Diagram [online] [dostęp 28 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://pl.wikipedia.org/wiki/Entity_Relationship_Diagram>.
[10] Federacja Bibliotek Cyfrowych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://fbc.pionier.net.pl/owoc>.
28
Definicje cloud computing. [online] [dostęp 20 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
125
[11] Gołuchowski, J. Technologie informatyczne w zarządzaniu wiedzą w organizacji. Katowice :
Wyd. AE im. K. Adamieckiego w Katowicach, 2005.
[12] Informator Sejmiku i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego [online]
[dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wielkopolska.mw.
gov.pl/doc.php?dcid=3732&grid=4>.
[13] Juda, M. Jak podejść do wdrożenia portalu korporacyjnego? Prezentacja przedstawiona na
seminarium pt. My SAP Enterprise Porta – Środowisko pracy XXI wieku, Warszawa,
21 listopad 2002.
[14] Konsorcjum Bibliotek eIFL [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.pfsl.poznan.pl/eifl/>.
[15] Konsorcjum Bibliotek Kierunków Ekonomicznych [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://kangur.ae.krakow.pl/Biblioteka/Konsorcjum/>.
[16] Maciejewski, A. Nadciąga komputerowa chmura [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://mspstandard.pl/artykuly/58067_1.html>.
[17]
Panorama firm [online] [dostęp
<http://www.pf.pl/serwis/index.htm>.
31
lipca
2008].
Dostępny
w
Internecie:
[18] Polski Uniwersytet Wirtualny [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.puw.pl/art.html?akcja=Ekonomia%20i%20finanse>.
[19] Polskie książki telefoniczne [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.pkt.pl/>.
[20] Portal Unii Europejskiej [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://europa.eu/>.
[21] RePEc (Research Papers in Economics) [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w
Internecie: <http://repec.org/>.
[22] Rybinski. eu. economy XXI century [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.rybinski.eu/?language=en+pl>.
[23] Schematy rzeczowe ekonomii i prawa w Bibliotece Uniwersyteckiej w Lipsku [online] [dostęp
20 lipa 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.ub.tuwien.ac.at/cipacs/c-i.html>.
[24] Statut Ubezpieczalni Społecznej w Poznaniu. Poznań : 1933 [online] [dostęp 31 lipca 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/docmetadata?id=2224&from
=&dirids=1>.
[25] Systemy zarządzania wiedzą. Red. Olszak, C.; Nowak, J.S.; Ziemba, E. Katowice : Pol. Tow.
Informatyczne, 2006.
[26] Wielkopolskie Centrum Zaawansowanych Technologii Informacyjnych [online] [dostęp 20
lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.put.poznan.pl/wczti/wkt>.
[27]
The World Bank [online]
<http://www.worldbank.org/>.
[dostęp
31
lipca
2008].
Dostępny
w Internecie:
[28] Z euro w kieszeni [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.nbportal.pl/pl/np/euro/publikacje-i-multimedia/kurs-elearning>.
Joanna Pomianowicz
Politechnika Poznańska w Poznaniu
Biblioteka Główna
[email protected]
BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway
o kontrolowanej jakości
BazTOL as example of quality-controlled subject gateway
Abstrakt
Artykuł traktuje o serwisie "BazTOL - Polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych"- jest
to serwis typu subject gateway, tworzony przez specjalistów-bibliotekarzy z bibliotek naukowych
z całej Polski. Zawiera opisy dostępnych w sieci materiałów naukowych tworzonych przez
polskich naukowców lub przez zagranicznych naukowców - w języku polskim - oraz polskich
serwisów naukowych. Informacje gromadzone w serwisie są dobierane według ściśle określonych
kryteriów i podlegają ocenie jakościowej. Artykuł przedstawia koncepcję tworzenia serwisu
BazTOL oraz określa w jaki sposób wpisuje się ona w definicję serwisu o kontrolowanej jakości.
Opisuje również wprowadzone w serwisie rozwiązania organizacyjne i techniczne. Obejmują one
procesy doboru, weryfikacji, katalogowania i kontrolowania informacji. Informacje są
wyszukiwane i katalogowane przez redaktorów. Moduł REDAKTORA umożliwia katalogowanie
wyszukanych źródeł zgodnie z ustalonymi regułami katalogowania oraz weryfikację
wprowadzonych danych przez recenzentów. Moduł ADMINISTRATORA służy do zarządzania
redaktorami i recenzentami oraz utrzymania kontroli nad słownikami, a także zawiera statystyki
bazy danych. Moduł CZYTELNIKA jest to interfejs dla użytkowników, pragnących skorzystać
z informacji zawartych w bazie i posiada rozbudowane funkcje wyszukiwania.
Słowa kluczowe
Portal, serwis tematyczny o kontrolowanej jakości, baza danych, wyszukiwanie informacji
w Internecie, nauki techniczne
Abstract
"BazTOL - polish technical-scientific Internet resources" is a subject gateway which is being
created by specialist librarians from scientific libraries from all over Poland. It includes
descriptions of scientific documents created by polish scientists or created by foreign scientists in
polish language as well as descriptions of polish scientific sites. The information is collected
according to strict criteria and subjects qualitative estimation. The article shows the concept of
BazTOL service and how it fits definition of quality-controlled gateway. It describes also
organizational and technical solutions brought into the gateway. They include the process of
selection, verification, cataloguing and control of information. Editors search for and catalogue
the information. EDITOR MODULE enables cataloguing of the found sources according to
specified rules and verification of inserted data by reviewers. ADMINISTRATOR MODULE
manages editors and reviewers files and enables to control dictionaries and offers database
statistics. READER MODULE is the user interface for accessing information in the database and
offers advanced search functions.
Keywords
Portal, quality-controlled subject gateway, database, search for information on the Internet,
technical sciences
BazTOL jako przykład serwisu typu subject gateway o kontrolowanej jakości… 127
1. Wstęp
Internet jest znakomitym źródłem informacji. Niestety wyszukanie
danych specjalistycznych w jego ogromnych zasobach jest bardzo trudne.
Podstawową trudność stanowi ogromna ilość informacji na bardzo wielu
stronach. Wg badania Internetu przeprowadzonego przez firmę Netcraft
w sierpniu 2008 było w Internecie ponad 176 mln. czynnych serwerów WWW1.
Nadmiar informacji i związany z tym szum informacyjny powoduje problemy
z wyłuskaniem tych danych, których akurat potrzebujemy, a proces
wyszukiwania informacji jest trudny i czasochłonny. Dodatkowo problemem
użytkowników Internetu jest brak umiejętności wyszukiwania informacji
na określony temat i nieznajomość zaawansowanych narzędzi i strategii
wyszukiwawczych. Fakt, że większa część informacji jest ukryta przed
wyszukiwarkami np. dlatego, że znajduje się w źródłach wymagających
zalogowania lub na stronach generowanych dynamicznie (np. jako wyniki
wyszukiwania w bazach danych), również nie poprawia sytuacji2.
Osobno należy wspomnieć o trudnościach związanych z oceną
wiarygodności i jakości informacji, co jest szczególnie istotne, jeśli szukamy
informacji naukowych. Narzędzia, jakie użytkownik ma do dyspozycji, takie
jak wyszukiwarki internetowe, katalogi stron WWW, vortale (portale
tematyczne) czy zbiory linków, zamieszczone na stronach instytucji nie dają
pewności dotarcia do informacji odpowiadającej naszym oczekiwaniom, tj.
dobrej jakości i aktualnej. Niestety informacja dostarczana przez te narzędzia,
aczkolwiek często usystematyzowana, zazwyczaj nie jest weryfikowana
w żaden sposób.
Odpowiedzią na te problemy są serwisy typu subject gateway, czyli
serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości. Są to dziedzinowe przewodniki po
zasobach internetowych uporządkowane wg kategorii tematycznych3,4 Cechy
charakterystyczne tego typu serwisów to:
–
–
–
1
selekcja zasobów na podstawie określonych kryteriów doboru;
jakościowa ocena zasobów wg listy kryteriów oceny jakości;
opis tworzony przez bibliotekarzy lub ekspertów z danej dziedziny;
August 2008 Web Server Survey [online]. Netcraft Ltd. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://news.netcraft.com/archives/web_server_survey.html>.
2
Derfert-Wolf, Lidia. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci [online] [dostęp 20 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008560/01/derfert_CPI.pdf>.
3
Derfert-Wolf, Lidia. Serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości w Internecie – subject gateways. W:
Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2004 (57) czerwiec/lipiec [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://eprints.rclis.org/archive/00004913/01/derfert_gateways.pdf>.
4
Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu typu subject
gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» [online]. Aktualizacja
11 września 2007 [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>.
Joanna Pomianowicz
128
–
–
katalogowanie według powszechnie
klasyfikacyjnych;
regularna kontrola i aktualizacja danych5.
stosowanych
systemów
2. Koncepcja powstania BazTOL
W Polsce brakowało takiego przewodnika dla nauk technicznych,
dlatego w grudniu 2006 powstała „Koncepcja tworzenia serwisu typu subject
gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk
technicznych»”.Celem powstania portalu, wg autorów koncepcji było
zagwarantowanie określonej grupie użytkowników szybkiego dostępu z jednego
punktu do kwalifikowanego zasobu źródeł informacji, przydatnych dla nauki,
edukacji i praktyki 6. Jak mówią autorzy koncepcji:
Biblioteki akademickie i ośrodki informacji instytutów naukowobadawczych tworzących „Bazę danych o zawartości polskich czasopism
technicznych” BazTech (http://baztech.icm.edu.pl) podejmują tę inicjatywę
uzasadniając ją dodatkowo:
–
–
–
–
zaniechaniem dotychczasowego dublowania prac przy tworzeniu
wykazu linków na witrynach bibliotecznych;
wspólnym katalogowaniem zasobów zgodnie z obowiązującymi
standardami, a jednocześnie lepszą specjalizacją i wyższą jakością oraz
niższymi kosztami;
utworzeniem jednego punktu szybkiego i łatwego dostępu
do rozproszonych zasobów sieciowych, który zastąpi dotychczasowe,
dublujące się wykazy linków;
wzbogaceniem bazy BazTech - docelowo zasoby BazTech mogą być
przeszukiwane razem z zasobami zgromadzonymi w BazTOL
i wspólnie włączone do DIR - repozytorium tekstów naukowych ICM
UW 7.
W 2007 roku powstała „Specyfikacja oprogramowania portalu «Polskie
zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» pod nazwą BazTOL”, a także
opracowanie „Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu
organizacyjnym”. Wtedy rozpoczęły się prace nad utworzeniem
oprogramowania, a równocześnie w ramach projektu zostały rozdzielone
zadania. Redaktorom katalogującym udostępniono podręcznik „Instrukcja
katalogowania w portalu Baztol”, który opisywał zasady katalogowania
i doboru źródeł. Już w 2007 roku zaczęła powstawać kolekcja testowa, której
powodem powstania było przetestowanie oprogramowania i zweryfikowanie
poprawności założonych zasad katalogowania. Następnie powstała kolekcja
początkowa na rok 2007. Obecnie tworzona jest kolekcja na rok 2008. Nadal
trwają prace nad zwiększeniem funkcjonalności oprogramowania. Wątpliwości
5
Ibidem.
Ibidem.
7 Ibidem.
6
dotyczące doboru źródeł i sposobu katalogowania są wyjaśniane na bieżąco,
a zasady katalogowania korygowane odpowiednio do potrzeb.
Serwis i kolekcje danych powstały w ramach dofinansowania
Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego z projektu SPUB-BWN.
3. Zasoby
3.1. Kryteria doboru
W koncepcji tworzenia serwisu BazTOL ustalono, że w serwisie będą
katalogowane zasoby sieciowe z zakresu szeroko pojętych nauk technicznych,
przydatne w badaniach, dydaktyce i praktyce8 o zasięgu : zasoby tworzone
w Polsce bez względu na język lub zasoby w języku polskim tworzone
za granicą9. W ramach rozwoju portalu i oferty dla użytkowników zakres źródeł
rozszerzono o dokumenty tworzone za granicą przez polskich naukowców bez
względu na język10.
Zasoby te muszą reprezentować jeden z nw. typów dokumentów.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Bazy danych
Blogi
Czasopisma
Dane statystyczne
Dokumenty graficzne
Dokumenty rządowe
Informacje biograficzne
Inne teksty
Książki
Mapy, atlasy
Materiały konferencyjne
Multimedia
Opisy patentowe, katalogi norm
14. Programy komputerowe
15. Projekty badawcze, raporty
16. Rozprawy doktorskie i
habilitacyjne
17. Serwisy wiadomości
18. Słowniki, encyklopedie,
informatory
19. Witryny instytucji i organizacji
20. Wykłady, materiały
szkoleniowe, kursy
21. Zbiory aktów prawnych
22. Zbiory dokumentów
23. Zbiory linków, portale
W trakcie prac nad tworzeniem portalu wypracowano również listę
dziedzin reprezentowanych w BazTOLu. Katalogowane tu zasoby są
przyporządkowywane do przynajmniej jednej z 19 dziedzin. Są to:
8
Ibidem.
Ibidem.
10
Instrukcja katalogowania zasobów w portalu BazTOL [online]. Wersja 4.01. Zasady ogólne wprowadzania
danych do BazTOL [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL-Instrukcja%20katalogowania%20zasob%F3w%20w
%20portalu%20BazTOL%20w.4_01.d%85.pdf>.
9
Joanna Pomianowicz
130
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Architektura i Urbanistyka
Automatyka i Robotyka
Biotechnologia
Budownictwo
Chemia
Elektronika i Telekomunikacja
Elektrotechnika i Energetyka
Fizyka
Geodezja i Kartografia
Górnictwo i Geologia
11. Informatyka
12. Inżynieria i Ochrona
Środowiska
13. Inżynieria Materiałowa
14. Matematyka
15. Mechanika
16. Oceanologia i Oceanotechnika
17. Transport
18. Zarządzanie
19. Źródła Ogólne
oraz do poddziedzin, które w ramach danej dziedziny, odpowiadają zawartości
źródła.
Zasoby katalogowane w BazTOLu muszą spełniać kryteria jakości
i trwałości, dlatego wyszukane źródła podlegają selekcji opartej na ocenie
jakościowej, która obejmuje zarówno ocenę merytoryczną zawartości serwisu
lub dokumentu, jak i ocenę formy prezentacji informacji. Wstępnie kryteria
oceny zostały określone w „Koncepcji…” i obejmują takie cechy informacji
jak:wiarygodność; autorstwo i reputacja źródła; dokładność; zakres tematyczny,
wszechstronność; unikalność; układ i organizacja informacji; aktualność11.
Na potrzeby redaktorów katalogujących zasoby powstało opracowanie
„Ocena jakości źródeł internetowych z zakresu techniki”, opisujące
szczegółowo procedurę i zasady ewaluacji źródła.
3.2. Rekord BazTOL
Zasoby w BazTOLu katalogowane są w formacie Dublin Core
uzupełnionym o pola dodatkowe – użyteczne dla czytelnika – oraz pola
administracyjne.
Struktura rekordu obejmuje:
1) pola Dublin Core – widoczne dla czytelnika
11
URL – stanowi link do źródła
Tytuł – tytuł dokumentu, na podstawie obserwacji
Wariant – wariant tytułu
Twórca
Współtwórca
Wydawca
Dziedzina – opis obejmuje dziedzinę i poddziedzinę
Słowa kluczowe – oparte są na jhp KABA, opis obejmuje polskie słowo
kluczowe i jego angielski odpowiednik
Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu typu subject
gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych» [online]. Edycja 11 września
2007. Załącznik 3. : Gromadzenie źródeł do BazTOL – kryteria oceny jakości. [dostęp 20 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>.
Opis – z reguły jest efektem twórczej pracy redaktora i zawiera krótkie
streszczenie dokumentu elektronicznego lub opis zawartości serwisu
WWW
Typ – rodzaj dokumentu elektronicznego, na podstawie listy typów
Data
Format – format pliku lub plików źródła
Język
Miejsce i czas
Własność
2) Pola spoza zestawu DublinCore - widoczne dla czytelnika
ISSN/ISBN – dla dokumentów elektronicznych, którym został nadany
taki numer
Uwagi dla czytelnika – uwagi redaktora na temat rodzaju dostępnej
informacji i ograniczeniach dostępu
3) Pola administracyjne - niewidoczne dla czytelnika
Źródło finansowania – informacja o źródle finansowania powstania
rekordu – informacja służy celom sprawozdawczym i statystycznym
Uwagi redaktorów i recenzentów – pole służy do wymiany informacji
na temat tworzenia i recenzowania rekordu pomiędzy redaktorami i
recenzentami
Identyfikator rekordu – nr rekordu nadawany automatycznie
Status rekordu – określa moment w cyklu życia rekordu
(w opracowaniu / oczekujący na zatwierdzenie /zatwierdzony/ usunięty)
Status URL –określa czy opisane źródło jest aktualnie dostępne dla
użytkowników (dostępny / niedostępny)
Data utworzenia / modyfikacji / zatwierdzenia / usunięcia rekordu
Rodzaj operacji – przeprowadzanej na rekordzie
Identyfikator redaktora / recenzenta opracowującego rekord
Wypełnienie pól: URL, Tytuł, Twórca, Współtwórca, Wydawca,
Dziedzina Słowa kluczowe, Opis, Typ, Format, Język, Własność i Źródło
finansowania jest obowiązkowe.
Dane z pól Wydawca i Słowa kluczowe są przechowywane
w słownikach otwartych. Oznacza to, że terminy wpisywane przez redaktorów
do formularza edycji rekordu są przechowywane w tabeli – słowniku.
Redaktorzy mogą dodawać i edytować terminy w słownikach otwartych.
Pola Dziedzina, Typ, Format, Język, Uwagi dla czytelnika i Źródło
finansowania są wypełniane danymi pobieranymi ze słowników zamkniętych.
Terminy do słowników zamkniętych może dodawać jedynie administrator
po uzgodnieniu przez uczestników projektu.
132
Joanna Pomianowicz
4. Organizacja pracy w BazTOLu12
W pracy nad tworzeniem portalu BazTOL bierze udział 21 bibliotek
i ośrodków INTE – uczestników konsorcjum BazTECH13 (dawniej
Porozumienie BazTECH) z nw. instytucji naukowych. Są to:
1. Akademia Górniczo-Hutnicza w
Krakowie
2. Akademia Morska w Szczecinie
3. Instytut Zaawansowanych
Technologii Wytwarzania w
Krakowie (dawniej Instytut
Obróbki Skrawaniem)
4. Instytut Techniki Budowlanej w
Warszawie
5. Politechnika Białostocka (od 2008
r.)
6. Politechnika Gdańska
7. Politechnika Krakowska
8. Politechnika Lubelska
9. Politechnika Łódzka
10. Politechnika Opolska
11. Politechnika Poznańska
(koordynacja)
12. Politechnika Szczecińska
13. Politechnika Śląska w Gliwicach
14. Politechnika Świętokrzyska w
Kielcach
15. Politechnika Warszawska
16. Politechnika Wrocławska
17. Uniwersytet Jagielloński
18. Uniwersytet Szczeciński
19. Uniwersytet TechnologicznoPrzyrodniczy (dawniej:
Akademia Techniczno-Rolnicza)
w Bydgoszczy
20. Uniwersytet Zielonogórski
21. Wojskowa Akademia Techniczna
w Warszawie
4.1. Zarządzanie
Portal BazTOL powstaje w ramach konsorcjum BazTECH,
zarządzanego przez Bibliotekę Politechniki Krakowskiej. Całością zadań iprac
przy tworzeniu portalu zarządza koordynator Portalu BazTOL – Biblioteka
Główna Politechniki Poznańskiej.
4.2. Katalogowanie zasobów
Spośród bibliotekarzy z bibliotek - uczestników projektu rekrutują się
REDAKTORZY, którzy tworzą zasoby BazTOL. Każdy redaktor wyszukuje
i kataloguje źródła z jednej, przydzielonej dziedziny. Każdą dziedzinę może
redagować kilku redaktorów z różnych instytucji. Redaktorzy są zobowiązani
do przestrzegania kryteriów doboru zasobów oraz weryfikacji źródeł
wg kryteriów jakościowych, a także do przestrzegania zasad określonych
w instrukcji katalogowania.
12
Pomianowicz, Joanna. Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu organizacyjnym [online]
Wersja 2.1. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie.
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOLZarzadzanie%20koekcja%20i%20wprowadzania%20danycg.pdf>.
13
Konsorcjum BazTECH [online] [dostęp: 28 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/>.
Wprowadzone przez redaktorów zasoby są recenzowane przez
RECENZENTÓW. Recenzent weryfikuje zgodność zasobu z przyjętymi
kryteriami doboru oraz przeprowadza kontrolę poprawności katalogowania
i opisu rzeczowego. Rekord, który zostanie pozytywnie zrecenzowany jest
udostępniany czytelnikom (patrz rysunek 1).
Autorzy instrukcji katalogowania tworzą ZESPÓŁ ds. INSTRUKCJI.
Zespół ten zajmuje się uaktualnianiem instrukcji i kontrolą zasad katalogowania
oraz pomocą i konsultacjami dla redaktorów i recenzentów w zakresie
katalogowania, a także rozstrzyganiem wątpliwości.
redaktor
recenzent
redaktor
Rysunek 4. Zadania w cyklu życia informacji
-
wyszukanie i dobór źródła – zgodnie z kryteriami doboru zasobów
ocena jakości źródła – zgodnie z kryteriami oceny jakości źródła
katalogowanie / edycja – zgodnie z instrukcją katalogowania
usuwanie
-
recenzowanie – ocena zgodności z kryteriami doboru zasobów i jakości źródła,
kontrola poprawności katalogowania
udostępnienie
-
bieżąca kontrola aktualności danych i uaktualnianie
4.3. Zarządzanie oprogramowaniem portalu
Rozwojem i administracją oprogramowania zajmują się ADMINISTRATORZY portalu BazTOL.
4.4. Koordynacja merytoryczno-organizacyjna
Za koordynację prac nad rozwojem bazy danych oraz przepływ
informacji pomiędzy administratorami portalu, redaktorami i recenzentami
odpowiedzialny jest KOORDYNATOR MERYTORYCZNO-ORGANIZACYJNY.
5. Budowa portalu BazTOL
(http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/ baztol)
Założenia i oprogramowanie bazy danych zostały stworzone przez
informatyków Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej, w oparciu
o Informator o zasobach internetowych dla nauk technicznych TOL Technika
Joanna Pomianowicz
134
Online14 - dziedzinowy przewodnik po internetowych źródłach informacji
naukowo-technicznej, zbudowany przez pracowników Biblioteki Głównej
Politechniki Poznańskiej.
Oprogramowanie bazy danych zostało posadowione na serwerze
Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej, docelowo planowane jest
przeniesienie na serwer ICM UW15.
Portal BazTOL został umiejscowiony w ramach portalu Konsorcjum
BazTech16, obok bazy BazTECH. W przyszłości planowane jest uruchomienie
wspólnego przeszukiwania baz BazTECH i BazTOL.
W ramach bazy danych powstały trzy moduły: redaktora, administratora
i czytelnika.
5.1. Moduł redaktora
Moduł umożliwia katalogowanie wyszukanych źródeł zgodnie
z ustalonymi regułami katalogowania oraz weryfikację wprowadzonych danych
przez recenzentów. Wejście do modułu redaktora wymaga zalogowania. Menu
obejmuje 3 opcje.
5.1.1. Nowy zasób
–
służy redaktorom i zawiera formularz wprowadzania danych,
obejmujący wymienione wcześniej pola (patrz: p. 3.2. Rekord
BazTOL).
Posiada funkcje:
–
–
–
–
–
14
wybieranie terminów ze słowników z listy rozwijanej;
wbudowany mechanizm unikania dublowania opisów – blokuje
możliwość wprowadzenia istniejącego w bazie URLa;
kontrola słów kluczowych i wydawców – terminy są pobierane ze
słowników, jeśli terminu nie ma w słowniku – program umożliwia
dopisanie;
możliwość późniejszego dopisania odpowiednika angielskiego słowa
kluczowego;
możliwość wprowadzania w opisie tagów HTML.
TOL. Technika Online [online]. Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej [dostęp 28 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.ml.put.poznan.pl/TOL/>.
15
Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego [online]. Uniwersytet
Warszawski [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: < http://www.icm.edu.pl/>.
16
Konsorcjum BazTECH [online] [dostęp 28 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.
pk.edu.pl/baz/>.
5.1.2. Edycja zasobu
–
służy redaktorom do przeprowadzania edycji rekordu oraz recenzentom
do edycji i zatwierdzania rekordu. Wyszukanie rekordu do edycji
lub recenzji następuje poprzez formularz wyszukiwania zasobu.
Umożliwia on:
–
–
proste wyszukiwanie na podstawie kryteriów: numer rekordu, URL;
wyszukiwanie zaawansowane wg kryteriów: tytuł; dziedzina,
poddziedzina; instytucja (macierzysta redaktora); redaktor; status
rekordu; status URL; źródło finansowania.
–
Dodatkowe funkcje (oprócz wymienionych w opcji Nowy zasób):
–
zmiana statusu URL – w przypadku stwierdzenia że źródło w Internecie
nie jest dostępne lub przywrócenia dostępności źródła;
–
podgląd cyklu życia rekordu;
–
możliwość zaproszenia innego redaktora do edycji rekordu;
–
możliwość przesłania do eksperta z danej dziedziny opisu rekordu
w celu konsultacji (w planach)
5.1.3. Moje zasoby
–
opcja ta umożliwia redaktorowi przeglądanie swoich zasobów
i przejście do formularza edycji wybranego zasobu.
Zawiera zestawienia generowane dynamicznie dla każdego redaktora:
–
–
–
–
–
–
–
rekordy w opracowaniu;
rekordy oczekujące na zatwierdzenie;
rekordy zatwierdzone;
zasoby niedostępne;
zaproszenia do edycji;
moje słowa kluczowe – umożliwia edycję lub usunięcie utworzonych
przez redaktora słów kluczowych, które nie zostały użyte w rekordach
innych redaktorów;
moi wydawcy – umożliwia edycję lub usunięcie utworzonych przez
redaktora nazw wydawców, które nie zostały użyte w rekordach innych
redaktorów;
oraz opcję wyszukiwania zaawansowanego.
5.2. Moduł administratora
Moduł służy do zarządzania redaktorami i recenzentami oraz
utrzymania kontroli nad słownikami, a także zawiera statystyki bazy danych.
Joanna Pomianowicz
136
5.2.1. Opcja Słowniki
–
umożliwia dodawanie, edycję i usuwanie terminów w słownikach
zamkniętych oraz edycję i usuwanie terminów w słownikach otwartych,
a także przeglądanie i edycję zasobów zawierających terminy z tych
słowników.
Zawiera również zestawienia Nieużywane słowa kluczowe i Nieużywani
wydawcy w których można łatwo usunąć nieużywane terminy.
5.2.2. Opcja Statystyki
–
umożliwia wygenerowanie statystyk bazy danych.
1 Statystyki zasobów – ilość zasobów z różnymi statusami zasobu i dla
różnych źródeł finansowania.
2 Statystyka wykorzystania zasobów – obejmuje:
– statystyki odwiedzin;
– statystyki wyszukiwań, w tym: proste, zaawansowane, przeglądanie,
wykorzystanie elementów opisu rzeczowego jako wyrażeń
wyszukiwawczych;
– przeglądanie opisów szczegółowych;
– ilość odwołań do źródeł z wyników wyszukiwania w BazTOLu.
5.2.3. Opcja Użytkownicy
–
–
–
umożliwia:
dodawanie, edycję i usuwanie danych redaktorów i recenzentów;
nadawanie praw redaktorom i recenzentom.
5.3. Moduł czytelnika
Jest to interfejs dla użytkowników, pragnących skorzystać z informacji
zawartych w bazie i posiada rozbudowane funkcje wyszukiwania.
5.3.1. Opcja Wyszukiwanie
1
Przeglądanie zasobów wg dziedzin i poddziedzin - dla każdej dziedziny
i poddziedziny podana jest ilość przyporządkowanych, udostępnionych
zasobów,
Wyszukiwanie proste w ramach dziedzin i poddziedzin.
Wyszukiwanie zaawansowane – wg różnych kryteriów:
2
3
–
–
–
–
wyszukiwanie słowa, wyrażenia, sumy słów, maskowanie znaków;
ograniczenie wyszukiwania do pól tytuł, opisu rzeczowego (dziedziny,
poddziedziny, słów kluczowych), opisu zasobu;
ograniczenie wyszukiwania do dziedziny;
ograniczenie wyszukiwania do typu źródła.
5.3.2. Opcja Zgłoś uwagi
1 Zgłaszanie propozycji zasobu – zarówno czytelnik, jak i redaktor ma
możliwość zgłoszenia propozycji wprowadzenia do bazy znalezionego
źródła. Propozycje są przesyłane bezpośrednio do redaktorów
odpowiedzialnych za katalogowanie wybranej dziedziny.
2 Zgłoszenie błędu – formularz umożliwia przesłanie informacji
o zauważonym błędzie w opisie zasobu lub niedostępnym źródle.
3 Uwagi, komentarze – formularz do przesyłania komentarzy na temat
działania bazy danych.
6. Podsumowanie
Na świecie powstało kilka ciekawych inicjatyw w celu zapanowania nad
chaosem informacyjnym w Internecie i ułatwienia użytkownikom dotarcia do
poszukiwanej informacji. Przykładami takich serwisów są BUBL
(http://bubl.ac.uk/),
Intute
(http://intute.ac.uk/)
czy
Vascoda
(http://www.vascoda.de/). W Polsce do tej pory użytkownicy mieli
do dyspozycji jedynie zestawienia linków polecanych przez różne instytucje
naukowe, zamieszczające je na swoich stronach WWW. Aktualnie jedynym
serwisem spełniającym kryteria serwisów subject gateway jest BazTOL,
przewodnik po polskich, internetowych zasobach naukowo-technicznych. Jest
to inicjatywa tym cenniejsza, że powstała we współpracy wielu instytucji
i zaangażowania wielu osób. Mamy nadzieję, że spełni oczekiwania
użytkowników oraz twórców.
Bibliografia
[1] Derfert-Wolf, Lidia; Ganińska, Halina; Płoszajski, Grzegorz. Koncepcja tworzenia serwisu
typu subject gateway «BazTOL – polskie zasoby sieciowe z zakresu nauk technicznych»
[online]. Edycja z 11 września 2007. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/Portal%20BazTOL-v2.2.pdf>.
[2] Bajer, Jakub; Ober, Krzysztof. Specyfikacja oprogramowania portalu «Polskie zasoby
sieciowe z zakresu nauk technicznych» pod nazwą BazTOL [dokument niepublikowany].
Wersja 1. Poznań : Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej, 7 września 2007.
[3] Instrukcja katalogowania zasobów w portalu BazTOL [online]. Wersja 4.01. [dostęp 28
września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/
BazTOL-Instrukcja%20katalogowania%20zasob%F3w%20w%20portalu%
20BazTOL%20w.4_01.d%85.pdf>.
[4] Pomianowicz, Joanna. Zarządzanie kolekcją i wprowadzanie danych w ujęciu
organizacyjnym [online] Wersja 2.1. [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL-Zarzadzanie%20koekcja%20i%20
wprowadzania%20danycg.pdf>.
[5] Derfert-Wolf, Lidia. Strategie wyszukiwania źródeł sieciowych : materiał pomocniczy dla
redaktorów BazTOL [online] [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL_strategia_wyszukiwania.htm>.
[6] Bednarek-Michalska, Bożena. Ocena jakości źródeł internetowych z zakresu techniki
[online]
[dostęp
20
września
2008].
Dostępny
w
Internecie:
138
Joanna Pomianowicz
<http://www.biblos.pk.edu.pl/baz/files/File/BazTOL%20Ocena-jakosci-zrodelinternetowychw%20BazTOL.pdf>.
[7] Szpunar, Magdalena. Internet - medium informacji versus dezinformacji. W: e-mentor
[online]. 10.04.2007, nr 2/2007 [dostęp 20 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.e-mentor.edu.pl/index.php?numer=19&all=1>.
[8] Derfert-Wolf, Lidia. Serwisy tematyczne o kontrolowanej jakości w Internecie – subject
gateways. W: Biuletyn EBIB [online]. Nr 6/2004 (57) czerwiec/lipiec [dostęp 20 września
2008].
Dostępny
w
Internecie:
<http://eprints.rclis.org/archive/00004913/01/
derfert_gateways.pdf>.
[9] Derfert-Wolf, Lidia. Odkrywanie niewidzialnych zasobów sieci [online] [dostęp 20 września
2008]. Dostępny w Internecie: <http://eprints.rclis.org/archive/00008560/01/derfert_
CPI.pdf>.
Rozdział IV / Chapter IV
TECHNOLOGIE. PROGRAMY. TRENDY
TECHNOLOGIES. SOFTWARE. TRENDS
Małgorzata Furgał
Biblioteka Główna
[email protected]
Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej
oparta na nowych technologiach
An academic library’s offer of information services based
on the new technologies
Abstract
Artykuł jest próbą przedstawienia oferty usług informacyjnych biblioteki akademickiej opartych
na nowych technologiach oraz rzucenia światła na kierunek zmian w najbliższych latach.
Dzięki Internetowi, powstałych w nim stronom www i wreszcie portalom bibliotecznym
użytkownik biblioteki może dzisiaj jak przez wrota dotrzeć do narzędzi pomocnych
w porządkowaniu szumu informacyjnego jaki od dłuższego czasu daje się wszystkim we znaki.
Właściwe dla dziedziny koncerny przemysłowe od wielu lat przygotowują infrastrukturę
informacyjną,, biblioteki natomiast starają się z tych dóbr mądrze wybierać to, co dla ich
użytkowników jest najbardziej przydatne. Omówiono zatem kilka funkcjonujących od lat
programów do katalogowania, dostępne specjalistyczne bazy danych oraz narzędzia
wspomagające korzystanie z nich, rozwijający się proces digitalizacji i udostępniania zbiorów
bibliotecznych w Internecie oraz najnowsze propozycje usług ułatwiających użytkownikom dostęp
do e- zasobów. Przedstawiony poniżej materiał pokazuje jak formy usług ewoluowały w ostatnich
latach wraz ze zmieniającą się postacią fizyczną źródeł informacyjnych, kiedy to źródła
elektroniczne na dobre zagościły w bibliotekach; począwszy od wspierania w poszukiwaniu tzw.
„metainformacji”, rozumianej jako informacji o lokalizacji źródła, jego cechach fizycznych
i zawartości intelektualnej, poprzez udostępnianie informacji o charakterze faktograficznym, jak
encyklopedie, słowniki itp., aż do udostępniania źródeł stricte naukowych.
Słowa kluczowe
technologie informacyjne; system biblioteczno-informacyjny; oprogramowanie dla bibliotek;
digitalizacja; biblioteka wirtualna
Abstract
The paper attempts to present an offer of information services of academic library based upon
new information technologies and shed light on how it will be changing in the next couple of
years.Thanks to Internet, its web pages and, in the end, libraries’ web portals, which are like
a gateway which enables libraries’ users to access all the tools necessary to help cope with
information overload, which everybody has been contending with for some time now. Relevant
industrial groups have been preparing IT infrastructure for many years. Libraries, however, have
been trying to make prudent decisions to choose what their users will find the most useful.
Therefore, the paper discusses how cataloguing software, present for many years, works, how
specialist data bases are built and what kind of tools support them, how book collections are
digitalised and how they are made available, and finally it presents recent offers of services to
make the access to e-resources easy. The presented bellow material describes how in the last
couple of years forms of IT services have been evolving, as the physical shape of information
sources has been changing and electronic sources have become commonplace in libraries. There
has been a shift from support in searching the so called “metainformation”, understood as
information about the source’s localization, its physical features and intellectual content
Oferta usług informacyjnych biblioteki akademickiej oparta na nowych ...
141
to making factual information available, such as encyclopaedias, dictionaries, etc., and to making
purely scientific information available.
Keywords
information technologies; library information system; library supporting software; digitization;
virtual library
1. Wprowadzenie
Internet stał się przed kilkunastu laty nową, wspaniałą dla bibliotek
możliwością wyjścia do użytkownika i zaproszenia go do korzystania z usług
inaczej. Z każdym następnym rokiem witryny i portale udoskonalano, a usług
na nich przybywało i przybywa nadal. W artykule omówiono niektóre
z programów i narzędzi funkcjonujących w bibliotekach akademickich
i wpływających od jakiegoś czasu na nową jakość świadczonych tam usług,
kilka narzędzi działających od niedawna oraz te ostatnio testowane. Analizę
przeprowadzono w oparciu o informacje zawarte na stronach www oraz
drukowane materiały informacyjne wydawane przez biblioteki, ale także dzięki
znajomości z autopsji kilku polskich placówek akademickich.
Pierwszymi narzędziami, które zastosowano w większości bibliotek
akademickich były katalogi, które w oparciu o nowoczesne systemy
biblioteczne dały użytkownikom dogodny dostęp do zbiorów bibliotecznych.
Wśród funkcjonujących obecnie w Polsce katalogów jedne są bardziej
rozpowszechnione w bibliotekach akademickich, inne mniej.
2. Katalogi biblioteczne w Internecie
Stosowane od połowy lat 90. XX wieku systemy biblioteczne takie, jak
ALEPH1, HORIZON2, VTLS3, PROLIB4, czy SOWA5 (rysunek 1) wyposażono
w moduł katalogowania, który dał użytkownikom narzędzie umożliwiające
zdalne przeglądanie zasobów bibliotecznych . W następnym etapie możliwe
stało się zamawianie przez Internet oraz przeglądanie konta czytelnika.
Z czasem część systemów wyposażono w funkcje przedłużania wypożyczonych
pozycji, zamawiania kopii artykułu, przeglądania zbiorów całej sieci
bibliotecznej oraz możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma
możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka
oferuje prenumeratę w dwóch wersjach możliwość linkowania do wersji
elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch
wersjach. Możliwość linkowania do wersji elektronicznej czasopisma, o ile
biblioteka oferuje prenumeratę w dwóch wersjach możliwość linkowania
1
ALEPH jest wykorzystywany m. in. przez: Sieć Bibliotek Naukowych w Białymstoku, Bibliotekę Główną
Politechniki Warszawskiej, Bibliotekę Główną Politechniki Szczecińskiej i Bibliotekę Sejmową.
2
HORIZON funkcjonuje w bibliotekach Poznańskiej Fundacji Biblioteki Naukowych, Łódzkiej
Akademickiej Sieci Bibliotecznej czy biblioteki w Bydgoszczy i Toruniu.
3
VTLS jest stosowany w Krakowskim Zespole Bibliotecznym.
4
PROLIB działa w BG Politechniki Śląskiej w Gliwicach i Bibliotece Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
5
SOWA jest w Bibliotece Politechniki Opolskiej, Politechniki Radomskiej oraz WAT.
142
Małgorzata Furgał
do wersji elektronicznej czasopisma, o ile biblioteka oferuje prenumeratę
w dwóch wersjach.
Rysunek 1. Wynik wyszukiwania w katalogu SOWA
Żródło: strona www Biblioteki Politechniki Opolskiej
Katalogi widoczne w Internecie wdrożono w bibliotekach po to,
aby poprawić jakość usług i nadążać za oczekiwaniami czytelników. Dzisiaj
strony www bibliotek oferują użytkownikom także dostęp do innych katalogów,
takich jak Katalog Rozproszony Bibliotek Polskich KaRo (http://karo.umk.pl/),
Narodowy Uniwersalny Katalog Centralny NUKAT (http://www.nukat.edu.pl/),
czy centralny katalog światowy WorldCat (http://firstsearch.oclc.
org/fsip?done=referer) (rysunek 2) i inne.
Rysunek 2. Wynik wyszukiwania w katalogu WorldCat
Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Poznańskiej
143
Katalogi zapewniają szybką, zdalną informację o posiadanych przez
biblioteki zasobach oraz o lokalizacji poszukiwanej pozycji i formie jej
udostępniania. Wspierają tym samym użytkowników w poszukiwaniu tzw.
metainformacji. Bardzo szybko okazało się jednak, że to za mało, zwłaszcza
dla bardziej wymagających i biblioteki zmuszone były pójść dalej
w udoskonalaniu usług online.
3. Bazy danych
Rozpoczęto dokonywanie zakupów światowych bibliograficznych baz
danych - początkowo ostrożnie i najchętniej przez konsorcja biblioteczne,
z racji wysokich cen. Początkowo bazy danych oferowano głównie
na nośnikach fizycznych (CD-ROM); bardzo intensywny rozwój technologii
informacyjnych, również w Polsce, szybko spolaryzował
uwagę
zainteresowanych na zasobach dostępnych powszechnie w sieci.6
Niektóre były aktualizowane tylko do początku XXI wieku. Firmy
oferujące
bazy
danych
wypracowały
nowoczesną,
interesującą
dla współczesnego użytkownika formę baz bibliograficznych i bibliograficznoabstraktowych. Dzisiaj ich lista znacznie wydłużyła się, oferta ciągle się
rozszerza, a biblioteki pod naporem potrzeb swych użytkowników stale tę listę
modyfikują. Jednocześnie z zakupem zasobów światowych rozpoczęła się
„ekspansja” baz polskich do środowiska Internetu7. Potrzeba tworzenia
takowych wiązała się oczywiście z koniecznością dotrzymania kroku
wymaganiom użytkowników, którzy coraz chętniej sięgali po źródła
elektroniczne w swych poszukiwaniach literaturowych. Polskie bazy wypełniają
lukę w informacji dostarczanej z zachodu, opierają się bowiem w przeważającej
mierze o krajowe źródła i są dostępne nieodpłatnie. Nie bez znaczenia też dla
części osób przeszukujących bazy jest możliwość pozyskiwania informacji
w języku polskim. W chwili obecnej na portalach bibliotecznych co jakiś czas
pojawiają się nowe krajowe zasoby, a statystyki sporządzane w bibliotekach
donoszą, że cieszą się one rosnącym powodzeniem8. Tak więc w stosunkowo
krótkim czasie skromne wcześniej strony www bibliotek przekształciły się
w wielu przypadkach w całkiem pokaźne portale dające użytkownikom
możliwość przejścia przez nie do różnorodnych źródeł informacji. Jednocześnie
jednak zaczęto odczuwać coś na kształt klęski urodzaju.
Poszukiwania literaturowe w katalogach i bazach bibliograficznych,
przechodzenie z witryny do witryn pochłaniało mnóstwo czasu. Zrodziła się
6
Na stronach www bibliotek pod koniec lat 90. XX wieku zamieszczano informacje o udostępnianiu
m.in.takich baz jak: Inspec, Iconda, Environment Abstracts, Chemical Abstracts, Science Citation Index,
czy Current Contents.
7
Wśród nich wymienić należy: BazTech, BazTOL, SympoNET, Bazy Biblioteki Narodowej, bibliografie
publikacji pracowników.
8
Baza rozpraw habilitacyjnych i doktorskich pracowników Akademii Medycznej w Gdańsku, Bibliografia
Dorobku Naukowego UMCS w Lublinie, bibliografie publikacji pracowników uczelni poznańskich,
krakowskich, lubelskich, bydgoskich, warszawskich itd.
144
Małgorzata Furgał
zatem konieczność dostarczenia narzędzi, które uporządkowałyby źródła
informacji i zamiast zniechęcać zachęcały wszystkich do korzystania z nich.
Pierwszą pomoc przyniosły serwery linkujące – narzędzia typu Open
URL-Resolver (rysunek 3), umożliwiające zintegrowany dostęp do e-zasobów
biblioteki.
Rysunek 3. Schemat działania serwera typu Open URL
Źródło: strona www EBSCOhost
Dla przeglądających bazy bibliograficzne i bibliograficzno-abstraktowe
zmuszonych dotąd przenosić się z nich na dalsze poszukiwania do katalogu,
do serwisów czasopism, do Internetu oznacza to, że odtąd wszystkie te
czynności wykonuje za nich program komputerowy.
Rysunek 4. Okno wyników wyszukiwania serwera LinkSource
145
Jednym bowiem kliknięciem użytkownik przenosi się z interesującego
go rekordu bibliograficznego do nowego okna (rysunek 4), w którym znajdują
się odnośniki do:
–
–
–
–
pełnego tekstu (jeżeli tytuł jest prenumerowany przez bibliotekę lub jest
w wolnym dostępie);
katalogu biblioteki macierzystej lub innych katalogów;
wypożyczalni międzybibliotecznej lub
wyszukiwarki naukowej (w zależności od indywidualnych ustawień
linków przez osobę administrującą serwer; administrator oczywiście
stara się możliwie jak najbardziej dostosować do potrzeb użytkownika
w tym zakresie).
4. Czasopisma elektroniczne
Po bazach bibliograficznych i bibliograficzno-abstraktowych przyszła
kolej na zakup czasopism elektronicznych, niezwykle gorąco przyjętych przez
środowisko akademickie. Początkowo pojawiły się one jako dodatek
do prenumeraty drukowanej; jednak na skutek stale rosnącego zainteresowania
e-formą wydawcy coraz chętniej proponowali prenumeratę e-only. Dzisiaj stały
czytelnik czasopism zachodnich przegląda je głównie na monitorze swojego
komputera, bez konieczności fatygowania się do czytelni.
Do celów naukowych może je przeglądać, drukować i zapisywać
tworząc mini archiwa. Ta część oferty bibliotek akademickich bardzo dobrze
obrazuje ewolucję świadczonych usług od tradycyjnego udostępniania źródeł
fizycznych do zapewniania masowego dostępu elektronicznego9.
Oferta wydawców stale rośnie, a co za tym idzie przybywa serwisów
czasopism na portalach bibliotecznych. Po kilku pierwszych latach zachwytu
narastającą liczbą czasopism, pojawił się problem czasochłonności w ich
przeszukiwaniu.
W odpowiedzi na te potrzeby polskie i zachodnie firmy informatyczne
stworzyły programy, dzięki którym możliwa stała się konsolidacja wielu
serwisów czasopism elektronicznych, zarówno nabywanych na mocy umów
licencyjnych, jak i tych obecnych w Internecie w wolnym dostępnie – w jedną
bazę. Najpowszechniej używana nazwa tych narzędzi to lista czasopism A-Z.
9
Wśród serwisów oferowanych dzisiaj na bibliotecznych portalach wymienić można czasopisma takich
wydawców jak: Elsevier, Springer, American Chemical Society (ACS), Emerald, American Institute
of Physics i American Physical Society oraz czasopisma zawarte w bazach dostarczanych przez
EBSCOhost, ProQuest Information and Learning czy ABE Marketing.
Małgorzata Furgał
146
Rysunek 5. Lista czasopism A-Z
Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej
Działające na stronach bibliotek listy różnią się między sobą nieco
wyglądem i funkcjonalnością. Jedne są wykazem dostępnych e-czasopism
(rysunek 5), gdzie każdy tytuł jest linkiem na stronę wydawcy lub dostawcy
źródła, inne posiadają więcej zakładek z opcjami wyszukiwawczymi (rysunek
6), np. wyszukiwanie alfabetyczne, wg dziedziny, przez wpisanie tytułu, słowa
z tytułu, wydawcy bądź nr ISSN.
Rysunek 6. Lista czasopism A - Z
Źródło: strona www Biblioteki Głównej UMCS w Lublinie
147
Wszystkie one mają jeden wspólny cel – ułatwianie użytkownikom
przeszukiwania coraz pokaźniejszych zasobów e-czasopism. Ze statystyk oraz
badań ankietowych wynika, że zadanie swoje spełniają wzorowo i nikt już nie
wyobraża sobie dzisiaj poszukiwania artykułów w czasopismach przeglądając
kolejno wszystkie dostępne serwisy czasopism.
5. Książki elektroniczne
Na początku tego stulecia na portalach bibliotecznych pojawiły się
również pierwsze książki elektroniczne zachodnich dostawców. Początkowo
były to głównie źródła dostarczające informacji o charakterze
faktograficznym10, typu encyklopedie i słowniki11. Z czasem biblioteki,
zachęcane coraz ciekawszymi ofertami zachodnich wydawców i dostawców,
zaczęły ostrożny (również ze względów finansowych) zakup serii
wydawniczych książek elektronicznych (e-booków). Książki te to już zupełnie
inna generacja zasobów elektronicznych. Ich niezaprzeczalną wartość podnosi
wyposażenie w narzędzia interaktywne (tabele, kreślarki wykresów, hipertekst),
niezwykle pomocne w pracach badawczych naukowców i studiach młodzieży
akademickiej. Bardzo ważny w korzystaniu z książki elektronicznej jest
wygodny system wyszukiwawczy, który pozwala szybko dotrzeć
do potrzebnych danych, bez konieczności przeglądania publikacji strona
po stronie. Po pierwszych więc testach i nieśmiałych zakupach e-booki na dobre
zagościły na bibliotecznych stronach www; śmiało można powiedzieć,
że rośnie rzesza gorących zwolenników pracy z książką elektroniczną12.
6. Polskie zasoby cyfrowe
Powstałe - w ramach prac badawczych Poznańskiego Centrum
Superkomputerowo-Sieciowego (PCSS) - oprogramowanie dLibra 13
wzmocniło
hybrydowy
charakter
bibliotek.
Program
umożliwił
przechowywanie zasobów cyfrowych dowolnego formatu i ich udostępnianie
czytelnikom na specjalnie dedykowanych stronach www. Dało to początek
bibliotekom cyfrowym. Pierwsza była Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (2002
r.), obecnie, obok Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej, największa. Dla
użytkowników pojawiła się szansa - często jedyna - na wgląd w dorobek
dziedzictwa narodowego, ale przede wszystkim na przeglądania materiałów
dydaktycznych i naukowych brakujących na półkach, bądź oddalonych
od miejsca pracy i nauki. Bibliotek cyfrowych przybywa; i tych opartych na
dLibrze działa obecnie już 1814, a liczba zamieszczona w nich publikacji
10
Ganińska, Halina. Informacja naukowo-techniczna jako baza wiedzy wspomagająca działalność
edukacyjno-badawczą w wyższej uczelni technicznej. W: Zarządzanie wiedzą w szkolnictwie wyższym.
Gdańsk : Politechnika Gdańska, 2004, s. 85-94.
11
Beilstein [online]; Encyclopedia Britannica [online]; Wiley Encyclopedia of Electrical and Electronics
Engineering [online]; Leksyka [online].
12
Wśród udostępnianych przez biblioteki kolekcji wymienić można: Referex Engineering, Knovel Library,
kolekcje Organisation for Economical Co-operatiopn and Development (OECD), MyLibrary, Ebrary.
13
Stroiński, M.; Węglarz J. Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. W: Nauka, 2008/2, s. 57-94.
14
Ibidem
Małgorzata Furgał
148
przekroczyła 150 tys.15. Bibliotekarze z zapałem zajęli się digitalizacją zbiorów,
no i oczywiście przybywa grono zainteresowanych nową usługa użytkowników.
To oni właśnie, zwłaszcza ci najmłodsi, będą prawdopodobnie stanowić główną
grupę nacisku na elektroniczną prezentację zasobów bibliotek.
7. Zdalny dostęp do zasobów elektronicznych
Usługą gorąco przyjętą przez użytkowników w ostatnich latach było
narzędzie umożliwiające dostęp zdalny do licencjonowanych baz danych
i książek. Dzięki serwerom proxy, systemowi HAN bądź OneLog można
przeglądać e-zasoby w domu, w podróży i w dowolnym miejscu na świecie.
Ta część biblioteki czynna jest 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu,
365 dni w roku, zaspokajając tym samym potrzeby wszystkich tych, którzy
muszą pracować w niedzielę lub w środku nocy i tych, którzy nie przerywając
pracy nad publikacją w zaciszu domowym chcą też tam prowadzić dalsze
poszukiwania literaturowe. Upoważnionemu użytkownikowi pozostaje tylko
zarejestrować się poprzez wypełnienie odpowiedniego formularza (rysunek 7)
lub przedłużenie karty bibliotecznej i zobowiązać się tym samym
do przestrzegania warunków umowy licencyjnej podpisanej przez bibliotekę
z macierzystą uczelnią. Funkcjonujący na serwerze bibliotecznym system
po zalogowaniu się użytkownika sprawdza jego uprawnienia i otwiera dostęp
do e-zasobów.
Rysunek 7. Formularz rejestracyjny dla zainteresowanych dostępem do e-zasobów spoza uczelni
Nazwa konta
Hasło (tylko litery i cyfry,
min.6 znaków)
Imię i nazwisko
Nr karty bibliotecznej
Wydział
Instytut/Katedra/Zakład (adres)
Adres e-mail
Użytkownik:
15
pracownik
naukowy
doktorant
student
Jaskowska, Bożena. 150 tys. publikacji online w polskich bibliotekach cyfrowych. W: Internet Standard
[online] [dostęp 2 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<www.internetstandard.pl/news/160445_1.html>.
149
OŚWIADCZENIE
Zobowiązuję się do przestrzegania warunków umowy licencyjnej i praw autorskich oraz
do korzystania z baz tylko dla własnych potrzeb naukowych, edukacyjnych i poznawczych.
Zobowiązuję się do nieudostępniania swojego konta i hasła osobom trzecim.
Przyjmuję do wiadomości, że nieprzestrzeganie zasad i warunków korzystania z powyższej usługi
może spowodować zamknięcie konta.
------------------------
-----------------------
-------------------------------
Podpis użytkownika
Podpis promotora
Podpis bibliotekarza
Źródło: strona www Biblioteki Głównej Politechniki Białostockiej
8. Wyszukiwarki
Spełnieniem oczekiwań pracowników i studentów uczelni wyższych
mogą stać się też najnowsze propozycje oprogramowania wspomagającego
przeszukiwanie źródeł danych, jakimi są multi- i metawyszukiwarki.
Rys. 8. Strona wyszukiwawcza metawyszukiwarki WebFeat
Testowane ostatnio WebFeat (rysunek 8) SearchSolver czy Illumina
to narzędzia zarówno dla początkujących, jak i dla bardziej wymagających
użytkowników. Przyjazny intefejs i opcje prostego wyszukiwania zachęcają
nawet najbardziej nieśmiałych; natomiast możność zastosowania bardziej
150
Małgorzata Furgał
zaawansowanych strategii wyszukiwawczych zadowoli tych o wyższych
wymaganiach. Dobra metawyszukiwarka umożliwia przeglądanie wszystkich
baz bibliograficznych i bibliograficzno-abstraktowych dostępnych ze strony
biblioteki, serwisów czasopism licencjonowanych i tych z wolnego dostępu,
katalogów bibliotecznych, książek elektronicznych, czy np. wyszukiwarek
internetowych typu Google Scholar i Scirus. Nie wstając od biurka, bez
przechodzenia z bazy do bazy otrzymujemy w jednym miejscu wszystko,
co można uzyskać z portalu bibliotecznego na zadany temat. Przypuszczalnie
wkrótce tego typu wsparcie będzie oferować na swoich stronach wiele bibliotek
akademickich.
9. Podsumowanie
Jak widać z tego krótkiego przeglądu, biblioteki akademickie w Polsce
starają się iść z duchem czasu; wykorzystując najnowsze technologie
informacyjne oferują swoim użytkownikom usługi na jak najwyższym
możliwym poziomie. Sami użytkownicy również coraz częściej chcą mieć
wpływ na to, co portal biblioteczny powinien zawierać i jakie usługi wirtualne
świadczyć. Być może odpowiedzią na te oczekiwania staną się serwisy Web
2.0, które osobom odwiedzającym strony www dają możliwość ingerowania
w treść i wchodzenia tym samym w interakcje z autorami stron. Może więc
z czasem stworzony statyczny portal zamieni się np. w miejsce pośredniczące
w wymianie wiedzy? Sfera usług informacyjnych biblioteki z pewnością musi
ciągle ewoluować, co w niedługim czasie prawdopodobnie doprowadzi
do całkowitej reorganizacji struktur bibliotecznych. Proces ten kształtuje nową
inną bibliotekę,w literaturze nazywa się to już de-konstrukcją biblioteki16. Hasła
tego nie należy mylić z destrukcją, gdyż ma ono wydźwięk jak najbardziej
pozytywny. Zmierza co prawda do przebudowy lub nawet zburzenia panującej
dotąd spokojnej harmonii (i to oczywiście może niektórych bibliotekarzy
niepokoić), ale prowadzi do tworzenia nowego, lepszego dla użytkownika
systemu – a to powinno być nadrzędnym celem biblioteki dbającej o dobro
użytkownika. Zjawisko to może doprowadzić m.in. do zmiany hierarchii
ważności poszczególnych oddziałów i stanowisk w bibliotece, a nawet do ich
zaniku w związku z rozbudową działalności dotąd marginalnych. Sytuację
z jaką mamy do czynienia wymusza oczywiście na nas bibliotekarzach nasz
coraz bardziej wymagający użytkownik, który już teraz chciałby być obsłużony
tylko wirtualnie. Nie wiadomo czy wszystkie placówki sobie z tym poradzą, a o
tym, która znajdzie swoje miejsce w wymagającym świecie odbiorców usług
informacyjnych decydować będzie atrakcyjność oferty oraz umiejętności
i mobilność pracowników.
16
Kamińska-Czuba, Barbara. Nowe technologie a de-konstrukcja biblioteki [online] [dostęp 21 sierpnia 2008].
Dostępny w Internecie: <http://bg.uwb.edu.pl/?go=1_12>.
151
Bibliografia
[1] Ganińska, Halina. Informacja naukowo-techniczna jako baza wiedzy wspomagająca
działalność edukacyjno-badawczą w wyższej uczelni technicznej. W: Zarządzanie wiedzą
w szkolnictwie wyższym. Gdańsk : Politechnika Gdańska 2004, s. 85-94.
[2] Jaskowska, Bożena. 150 tys. oblikacji online w polskich bibliotekach cyfrowych. W: Internet
Standard
[online]
[dostęp
2
września
2008].
Dostępny
w
Internecie:
<www.internetstandard.pl/news/160445_1.html>.
[3] Stroiński, M.; Węglarz, J. Znaczenie e-infrastruktury dla nauki. W: Nauka, 2008/2, s. 57-94.
[4] Kamińska-Czuba, Barbara. Nowe technologie a de-konstrukcja biblioteki [online] [dostęp
21sierpnia 2008]. Dostępny w Internecie: <http://bg.uwb.edu.pl/?go=1_12>.
Uniwersytet Śląski w Katowicach
Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
[email protected]
Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to
już zmierzch ery druku?
Electronic book on electronic paper. Is it the twilight of the
print era?
Abstrakt
W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych na jednym z dostępnych od niedawna
w Polsce czytników dokumentów elektronicznych. E-czytniki wykorzystują do wyświetlania
informacji papier elektroniczny (e-papier). Nie emituje on światła, dzięki czemu nie męczy
wzroku, jak to czynią wyświetlacze monitorów komputerowych, laptopów, palmtopów itp.
Niewielkie rozmiary i waga czytników w połączeniu z zaletami e-papieru sprawiają, że stają się
one realnym zagrożeniem dla druku. Na ile realne jest to zagrożenie pokazują wyniki badań,
przeprowadzone na grupie ochotników, której głównym zadaniem było porównanie komfortu
czytania dokumentu drukowanego i wyświetlanego na e-papierze.
Słowa kluczowe
elektroniczny papier; e-papier; e-ink; e-czytnik; badanie użytkowników
Abstract
The paper discusses ebook readers that utilize e-paper technology to display information.
E-paper doesn't emit light, therefore it doesn't strain eyes, which is characteristic of personal
computers, laptops, palmtops etc. Small size and weight of ebook readers in connection with
merits of e-paper makes the device a real threat for print. To what extent the threat is real show
the research results presented in this paper. The research was conducted on a group of
volunteers, whose main task was to compare the comfort of reading of an e-paper and printed
document.
Keywords
electronic paper; e-paper; e-ink; e-book reader; e-reader; user study
1. Wprowadzenie
Papier elektroniczny (e-papier) to rodzaj wyświetlacza imitujący
tradycyjny papier. Od powszechnie dostępnych wyświetlaczy używanych
w monitorach, telefonach komórkowych i innych urządzeniach odróżnia go
przede wszystkim brak podświetlenia. E-papier świeci światłem odbitym
podobnie jak zwykły papier. Charakterystyczne dla e-papieru jest również to,
że do wyświetlenia tekstu nie wymaga energii. Pobór prądu następuje jedynie
w momencie zmiany strony, czemu towarzyszy charakterystyczne odświeżenie
ekranu, określane często jako błysk.
Elektroniczna książka na elektronicznym papierze. Czy to już zmierzch...
153
Elektroniczny papier został wynaleziony przez Nicholasa Sheridona
w 975 roku, wówczas pracownika firmy Xerox. Jest on również autorem
samego pojęcia „e-papier”1. Wynalazek Sheridona musiał czekać
na zastosowanie praktyczne prawie 30 lat. Dopiero w kwietniu 2004 roku
powstało pierwsze komercyjne urządzenie wykorzystujące elektroniczny papier
– LIBRIe. Zostało one udostępnione na rynku japońskim przez firmę Sony.
Elektroniczny papier jest wykorzystywany nie tylko do wyświetlania
dokumentów elektronicznych. Stosuje się go na przykład w wyświetlaczach
telefonów komórkowych, wyświetlaczach zegarków, a nawet w tablicach
ogłoszeniowych. Niewielki pobór energii będzie z pewnością zachętą
dla producentów innych typów urządzeń, co przyczyni się do ekspansji
e- papieru w zupełnie nowe obszary zastosowań.
E-czytniki (e-readers, e-book readers) to urządzenia służące
do wyświetlania dokumentów elektronicznych. Były dostępne na długo przed
wprowadzeniem e-papieru do masowej produkcji (2004), ale wykorzystywały
wyświetlacze emitujące światło i męczące wzrok. Najnowsze e-czytniki
do wyświetlania tekstu wykorzystują e-papier, głównie w technologii E Ink
opracowanej przez E Ink Corporation. Najnowsza odmiana E Inku to Vizplex.
Charakteryzuje się tłem jaśniejszym o 20% i dwa razy szybszym czasem
odświeżania w porównaniu do poprzednika2.
Przełomowym momentem na drodze do upowszechniania e-czytników
było z pewnością wprowadzenie do sprzedaży, w listopadzie 2007 roku przez
największą na świecie księgarnię internetową Amazon, urządzenia o nazwie
Kindle. Magazyn Time podał w lipcu 2008 roku interesujące informacje
na temat tego czytnika3. Aż 12 procent książek sprzedawanych w czerwcu 2008
roku przez księgarnię Amazon było przeznaczonych dla Kindle’a. Odsetek ten
dotyczy książek dostępnych zarówno w wersji elektronicznej, jak i drukowanej.
Amazon ma w ofercie 130 tysięcy takich pozycji. Według szacunków Marka
Mahaneya, analityka Citigroup, Amazon sprzeda w 2008 roku 380 tysięcy
e-czytników Kindle wobec wcześniej planowanych 190 000. Oznaczałoby to
osiągnięcie tempa sprzedaży na poziomie iPhone’a w pierwszym roku
sprzedaży4.
E-papier wyświetla na razie obraz w odcieniach szarości, ale są już
opracowane kolorowe protytypy oraz jeden kolorowy e-czytnik dostępny
w sprzedaży - FLEPia firmy Fujitsu5. Wszystkie czytniki elektroniczne
posiadają wbudowaną pamięć (64-512MB) oraz gniazda kart pamięci
(SD, MMC, Memory Stick), pozwalające rozszerzyć dostępną pojemność. E1
Chrostowski, J. Książki na przemiał? W: Wiedza i Życie. 2008, nr 8, s. 61.
Ibidem.
3
Quittner, J. Amazon Kindle Sales on the Rise? [online].2008-07-09 [dostęp 3 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.time.com/time/business/article/0,8599,1821451,00.html>.
4
Lee, E. Amazon Relies on Customers to Pimp the Kindle [online].2008-08-26 [dostęp 3 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.wired.com/techbiz/media/news/2008/08/ portfolio_0826>.
5
Chrostowski, J. Książki ..., op.cit., s. 63.
2
154
czytniki obsługują wiele różnych formatów plików tekstowych, graficznych,
a nawet dźwiękowych. Z komputerem łączą się przez port USB. Wyświetlacze
mają przekątną od 5” do 9,7” (A4).
W Polsce są obecnie dostępne:
–
–
–
–
Sony Reader PRS 505 przez Allegro w cenie 840-880 zł z USA;
Hanlin eReader na Allegro i na www.ebookreader.pl w cenie 1090 zł;
Cybook Gen3 na www.e-czytnik.pl za 1329 zł – wykorzystany
w badaniu;
iRex iLiad na www.e-czytnik.pl za 2634 zł.
Parametry wymienionych modeli oraz promowanego przez księgarnię
Amazon Kindle’a zostały zestawione w tabeli 1. Oprócz tych urządzeń,
na świecie są dostępne jeszcze: STAReBOOK, Astak Mentor, GeR2, BeBook.
Tabela 1. Parametry wybranych e-czytników
Rodzaj wyświetlacza
Bookeen
Sony Reader
HanLin
Amazon
iRex ILiad
Cybook Gen 3 PRS-505
eBook
Kindle
E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink Vizplex E Ink Vizplex
E Ink
Długość [mm]
188
175
184
190
216
Szerokość [mm]
118
122
120
134
155
Grubość [mm]
8,5
8
10
18
16
Waga [g]
174
250
200
289
388
Rozmiar wyświetlacza
90x120mm
6”
90x120mm
6”
90x120mm
6”
Rozdzielczość wyświetl.
800x600
166,7 dpi
800x600
166,7 dpi
800x600
166,7 dpi
800x600
166,7 dpi
1024x768
158
4
8
4
4
16
8000
7500
9000
bd.
bd.
Liczba odcieni szarości
Żywotność baterii
[liczba wyświetl. stron]
90x120mm 122x163mm
6”
8,1”
Źródło: E-book Reader Matrix [online] [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://wiki.mobileread.com/wiki/E-book_Reader_Matrix>.
2. Cel badania
Producenci i dystrybutorzy e-czytników zapewniają potencjalnych
klientów, że wykorzystywany przez nich e-papier odtwarza w dużym stopniu
właściwości tradycyjnego papieru. Przeprowadzone badanie miało na celu
sprawdzenie, na ile wiarygodne są te zapewnienia i czy rzeczywiście zbliża się
koniec ery druku.
3. Metodologia badania
W badaniu wzięło udział 50 osób, pracujących na co dzień
z komputerem i mających, przynajmniej potencjalnie, częsty kontakt z książką.
Respondentów można podzielić na trzy grupy:
–
–
–
155
20 bibliotekarzy z Biblioteki Uniwersytetu Śląskiego (UŚ);
15 pracowników Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej
UŚ;
15 studentów tego samego Instytutu.
Wymienione grupy nie były przedmiotem analizy porównawczej
z uwagi na mały związek takiego porównania z głównym celem badania.
Każda osoba biorąca udział w badaniu była na początku zapoznawana
z jego celem, kolejnymi etapami, a także miała możliwość zewnętrznego
obejrzenia e-czytnika. Następnie respondenci byli proszeni o wypełnienie
pierwszej części ankiety6, zawierającej 5 pytań wprowadzających. Ostatnie
z nich, dotyczące ogólnego nastawienia do e-czytnika przed badaniem, było
powodem rozbicia ankiety na dwie części.
Zasadnicze badanie polegało na przeczytaniu fragmentu tekstu z książki
drukowanej, po czym respondenci kontynuowali lekturę w e-czytniku.
Za materiał badawczy posłużyła książka autorstwa Wojciecha Jagielskiego pt.
Dobre miejsce do umierania7. To bardzo dobry reportaż z targanego do wieków
konfliktami terenu Zakaukazia. Istotnym argumentem przemawiającym za
wykorzystaniem tej właśnie książki, oprócz interesującej treści, była jej
dostępność w wersji elektronicznej. Z internetowego serwisu NEXTO8 została
pobrana wersja demo elektronicznej książki, zawierająca pierwszych 16 stron.
Respondenci mieli do przeczytania nieco ponad dwie strony tekstu z książki
drukowanej, w tym wstęp napisany przez Ryszarda Kapuścińskiego. Przed
rozpoczęciem czytania w e-czytniku, ankietowani mogli, w razie potrzeby,
dostosować rozmiar czcionki do indywidualnych preferencji. Do przeczytania
na e-papierze był ciąg dalszy tekstu czytanego wcześniej w wersji drukowanej,
stanowiący odpowiednik trzech stron książki. W zależności od wybranego
rozmiaru czcionki liczba zmian elektronicznych stron wynosiła od 5 do 10.
Ostatnim etapem badania było wypełnienie drugiej części ankiety,
zawierającej 10 pytań. Wśród nich znalazły się najważniejsze, ze względu
na cel badania, pytania dotyczące porównania czytelności i poziomu zmęczenia
wzroku dla papieru tradycyjnego i elektronicznego. Pytanie nr 7, mające
za zadanie ocenę przydatności różnych funkcji i możliwości e-czytników, było
jednocześnie ukrytą metodą zapoznania z nimi osób ankietowanych. Dopiero po
tym pytaniu respondenci byli ponownie pytani o nastawienie do badanego
urządzenia.
Wypełnianie jednej ankiety trwało od 10 do 15 minut, w zależności
od szybkości czytania respondenta i liczby dodatkowych pytań zadawanych
z czystej ciekawości, pobudzonej przez kontakt z nowym urządzeniem. Badanie
zostało przeprowadzone we wrześniu 2008 roku.
6
Tekst ankiety znajduje się w załączniku.
Jagielski, W. Dobre miejsce do umierania. Warszawa : Wydawnictwo W.A.B., 2005.
8
<http://www.nexto.pl>
7
156
4. Wyniki ankiety
Na 50 osób biorących udział w sondażu 33 stanowiły kobiety (66%),
a 17 mężczyźni (34%). Strukturę wiekową respondentów przedstawia tabela 2.
Dwie ostatnie grupy, z uwagi na małą liczebność, zostaną w dalszych analizach
połączone w jedną – 40 i więcej.
Tabela 2. Wiek respondentów
20 - 29
30 - 39
40 - 49
50 i więcej
23 os.
17 os.
7 os.
3 os.
46 %
34 %
14 %
6%
Prawie wszyscy ankietowani – 48 osób (96%) - korzystają z komputera
stacjonarnego lub laptopa codziennie lub prawie codziennie. Nie powinno to
dziwić, biorąc pod uwagę, że respondenci to pracownicy naukowi, bibliotekarze
i studenci. Tylko 2 osoby (4%) pracują z komputerem co kilka dni.
Z kolejnego pytania można dowiedzieć się, w jaki sposób ankietowani
czytają obszerne dokumenty elektroniczne. Wyniki przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Sposób odczytu obszernych dokumentów elektronicznych
na ekranie monitora
na ekranie palmtopa
na ekranie telefonu
komórkowego
robiąc wydruki
46 os.
3 os.
6 os.
92 %
6%
12 %
28 os.
56 %
Było to jedyne pytanie, w którym można było zaznaczyć więcej niż
jedną odpowiedź. Oprócz ekranu monitora, z którego korzysta 92% badanych,
dużą popularnością cieszą się wydruki – 56%. Nie zabrakło też miłośników
urządzeń przenośnych. Zarówno ekran palmtopa, jak i tefelonu komórkowego
znajduje zastosowanie wśród ankietowanych do odczytu dokumentów
elektronicznych (odpowiednio 6% i 12%).
Ostatnie pytanie z pierwszej części ankiety badało ogólne nastawienie
respondentów do e-czytników. Można je określić mianem „pierwszego
wrażenia”. Sceptycznie lub obojętnie nastawionych było w sumie 40%
badanych, natomiast 60% stanowili respondenci określający swój stosunek to
e-czytnika jako pozytywny lub entuzjastyczny. Szczegóły prezentuje tabela 4.
157
Tabela 4. Ogólne nastawienie do e-czytników przed badaniem
sceptyczne
obojętne
pozytywne
entuzjastyczne
6 os.
14 os.
23 os.
7 os.
12 %
28 %
46 %
14 %
Pierwsze pytanie drugiej części ankiety, wypełniane po przeczytaniu
tekstu w postaci drukowanej i elektronicznej, dotyczyło czytelności tekstu
w e-czytniku. Tabela 5 pokazuje jak wypadło porównanie z tradycyjną książką.
Tylko jedna osoba (2%) uznała czytelność tekstu wyświetlanego w e-czytniku
jako dużo gorszą niż papieru. 30% ankietowanych określiło czytelność
e-papieru na poziomie niewiele gorszym od papieru tradycyjnego. Natomiast
dla aż 42% czytelność książki elektronicznej była taka sama jak drukowanej.
Zaskoczyła liczebność ostatniej grupy, dla której e-papier okazał się bardziej
czytelny niż papier tradycyjny – 13 osób (26%). Respondenci z tej grupy
wskazywali na dwa atuty e-czytnika zwiększające, ich zdaniem, czytelność
tekstu. Pierwszy to możliwość zmiany rozmiaru czcionki, drugi to mniejszy
kontrast
e-papieru.
Jeśli
połączyć
osoby,
uznające
czytelność
e-papieru jako odpowiadającą drukowi tradycyjnemu lub przewyższającą go
w jedną grupę, to będzie ona liczyć 34 osoby, co stanowi aż 68% wszystkich
ankietowanych.
Tabela 5. Czytelność tekstu w e-czytniku
dużo gorsza niż
papieru
niewiele gorsza od
papieru
taka sama jak
papieru
lepsza niż papieru
1 os.
2%
15 os.
30 %
21 os.
42 %
13 os.
26 %
Tabela 6 prezentuje ocenę czytelności tekstu w e-czytniku w rozbiciu
na grupy wiekowe. Różnice są niewielkie. Respondenci należący do przedziału
20-29 trochę częściej oceniali czytelność e-papieru jako taką samą jak papieru
lub lepszą.
Tabela 6. Czytelność tekstu e-czytnika
przedział wiekowy
dużo gorsza niż papieru
niewiele gorsza od papieru
taka sama jak papieru
lepsza niż papieru
20-29 (23 os.)
30-39 (17 os.)
0 os.
4 os.
11 os.
8 os.
1 os.
7 os.
6 os.
3 os.
0%
17 %
48 %
35 %
6%
41 %
35 %
18 %
40 i więcej (10 os.)
0 os.
4 os.
4 os.
2 os.
0%
40 %
40 %
20 %
158
Pytanie nr 2 miało na celu porównanie poziomu zmęczenia wzroku
w kontakcie z wyświetlaczem e-czytnika względem książki drukowanej.
Aż 68% uznało, że e-papier męczy wzrok podobnie jak papier drukowany.
W tej grupie znalazły się osoby, które zwracały uwagę na brak wśród
dostępnych możliwości wyboru, opcji „mniej niż papier”. Taka opcja nie
została przewidziana, ponieważ trudno było sobie wyobrazić, że może istnieć
nośnik męczący wzrok mniej od papieru. Można przypuszczać, że taką opcję
zaznaczyłyby osoby, które w poprzednim pytaniu uznały czytelność
wyświetlacza e-czytnika, jako lepszą niż papieru tradycyjnego. Porównując
odpowiedzi dla pytań nr 1 i 2, widać duże podobieństwa. Najlepiej zobrazuje to
tabela 7, w której oprócz odpowiedzi na pytanie 2. pojawią się odpowiadające
im odpowiedzi do pytania nr 1.
Tabela 7. Zmęczenie wzroku i czytelność tekstu w e-czytniku
Zmęczenie wzroku
podobnie jak monitor
2 os.
komputera
większe niż dla papieru,
lecz znacznie mniejsze niż 14 os.
na monitorze komputera
podobne jak dla papieru
34 os.
Czytelność tekstu
dużo gorsza niż
1 os.
papieru
niewiele gorsza
od papieru 15 os.
4%
28 %
taka sama jak
papieru lub lepsza
68 %
34 os.
2%
30 %
68 %
Tabela 8 prezentuje ocenę zmęczenia wzroku dla e-czytnika w rozbiciu
na grupy wiekowe. Poza niewielkimi odchyleniami panuje wyraźna zgodność
w ocenie poziomu zmęczenia wzroku.
Tabela 8. Męczenie wzroku dla wyświetlacza e-czytnika
przedział wiekowy
podobnie jak papier
bardziej niż papier, lecz
znacznie mniej niż
monitor komputera
podobnie jak monitor
komputera
20-29 (23 os.)
30-39 (17 os.)
14 os.
61 %
14 os.
82 %
6 os.
60 %
7 os.
30 %
3 os.
18 %
4 os.
40 %
2 os.
9%
0 os.
0%
0 os.
0%
Kolejne pytanie miało „udzielić” odpowiedzi na pytanie, jak długie
teksty respondenci uważają za możliwe do czytania na e-czytniku. 80%
badanych (40 osób) stwierdziło, że mogłoby czytać nawet kilkusetstronicowe
dokumenty,
natomiast
20%
(10
osób),
że
co
najwyżej
kilkudziesięciostronicowe. W świetle odpowiedzi udzielonych przez
respondentów dla poprzednich dwóch pytań, wyniki te nie powinny dziwić.
159
Tabela 9 prezentuje odpowiedzi z podziałem na grupy wiekowe.
Podobnie jak to miało miejsce w zestawieniu wieku i zmęczenia wzroku, i tym
razem nie widać wyraźnych różnic.
Tabela 9. Przewidywana długość tekstów możliwych do odczytu na e-czytniku
przedział wiekowy
nawet kilkusetstronicowych
dokumentów
co najwyżej
kilkudziesięciostronicowych
dokumentów
20-29 (23 os.)
30-39 (17 os.)
20 os.
87 %
13 os.
76 %
7 os.
70 %
3 os.
13 %
4 os.
24 %
3 os.
30 %
Pytania nr 4 i 5 dotyczyły gabarytów e-czytnika wykorzystywanego
w badaniu. Cybook firmy Bookeen nie odróżnia się pod tym względem
od innych urządzeń tego typu produkowanych obecnie na świecie (patrz tabela
1). Można więc go traktować jako typowego reprezentanta 6-calowego
e-czytnika. 92% respondentów (46 osób) uznało wymiary Cybooka jako
„w sam raz”. Tylko 3 osoby (6%) uznało je za zbyt małe. Znalazła się też jedna
osoba (2%), której zdaniem wymiary e-czytnika były za duże. Trochę bardziej
zróżnicowane były opinie wyrażane w następnym pytaniu, dotyczącym
rozmiaru samego wyświetlacza. Dla 74% respondentów (37 osób) był
on „w sam raz”, dla 26% (13 osób) za mały. Nikt nie zaznaczył opcji
„stanowczo za mały”.
Pytanie nr 6 poruszało problem ciemnego błysku, pojawiającego się
podczas zmiany strony na wyświetlaczu. Jest on uwarunkowany
technologicznie i występuje we wszystkich e-czytnikach wykorzystujących
e-papier firmy E Ink. 17 osób (34%) stwierdziło, że błysk im nie przeszkadza.
27 osób (54%) uznało, że przeszkadza on w niewielkim stopniu. Jedynie 6
osobom (12%) błysk bardzo przeszkadzał. Można powiedzieć, że 88%
badanych (44 osoby) określa charakterystyczne odświeżenie ekranu przy
zmianie strony, jako przeszkadzające w niewielkim stopniu lub wcale.
Pytanie nr 7 prezentowało respondentom dostępne funkcje i możliwości
e-czytników. Każdą z nich można było ocenić w trzystopniowej skali jako
bardzo przydatną, przydatną i małoprzydatną.
Tabela 10 przedstawia uzyskane wyniki. Wartości liczbowe wyróżnione
pogrubieniem oznaczają udział procentowy. Pozostałe wyrażają liczbę osób.
Większość funkcji i możliwości e-czytników została wyraźnie oceniona jako
bardzo przydatna lub przydatna. Niewielu ankietowanych zaznaczało swój
wybór w kolumnie „małoprzydatne”.
160
bardzo przydatne
przydatne
małoprzydatne
Tabela 10. Przydatność funkcji dostępnych w e-czytnikach
35
70
14
28
38
76
21
42
18
36
42
84
31
62
38
76
12
24
11
22
23
46
7
14
29
58
38
76
15
30
25
50
10
20
28
56
31
62
8
16
18
36
11
22
31
62
24
48
24
48
35
70
18
36
12
24
0
0
11
22
2
4
1
2
1
2
0
0
1
2
1
2
7
14
15
30
3
6
8
16
3
6
0
0
/* - oznacza funkcje niedostępne w testowanym czytniku
zmiana kroju i rozmiaru czcionki
zmiana orientacji strony z pionowej na poziomą (więcej tekstu w linii)
wyszukiwanie w tekście /*
tworzenie zakładek
wyeksponowane przyciski do wygodnej nawigacji między stronami
możliwość przechowywania na karcie pamięci nawet kilku tysięcy książek
porządkowanie książek w ramach folderów (gatunki literackie, nazwiska
autorów) /*
otwieranie książki na stronie, na której ostatnio skończyliśmy czytanie
wyświetlanie zdjęć (na razie tylko czarno-białych)
odtwarzanie muzyki w formacie MP3 (na słuchawkach)
tworzenie odręcznych notatek i wyróżnień rysikiem /*
wskaźnik pozycji w książce (pasek na dole ekranu)
połączenie z Internetem (do pobierania książek) /*
energooszczędność wyświetlacza pozwalająca na wykonanie kilku tysięcy
odsłon stron na jednym ładowaniu akumulatora
Pytanie nr 8 badało nastawienie respondentów do e-czytnika po
wypróbowaniu i poznaniu możliwości jakie oferuje. W porównaniu z tym
samym pytaniem zadanym w pierwszej części ankiety zaszły wyraźne zmiany
na korzyść e-czytnika. Suma osób nastawionych sceptycznie lub obojętnie
zmalała z 40% do 6%. Natomiast suma respondentów nastawionych
pozytywnie lub entuzjastycznie zwiększyła się z 60% do aż 94%. Tabela 11
prezentuje odpowiedzi dla obu pytań. Z 6 (12%) do 2 (4%) zmalała liczba osób
sceptycznie nastawionych do urządzenia. Osoby obojętne przed badaniem
wyraźnie dokonały wyboru i tylko 1 z 14 osób nadal pozostała obojętna.
Nieznacznie wzrósł odsetek respondentów nastawionych pozytywnie (z 46%
do 56%). Najwięcej zyskała grupa entuzjastów, która z 7 osób (14%) rozrosła
się do 19 (38%).
161
Tabela 11. Nastawienie do e-czytnika przed i po wypróbowaniu
Nastawienie przed wypróbowaniem
6 os.
sceptyczne
12 %
obojętne 14 os.
28 %
pozytywne 23 os.
46 %
7 os.
entuzjastyczne
14 %
Nastawienie po wypróbowaniu
sceptyczne 2 os.
4%
obojętne 1 os.
2%
pozytywne 28 os. 56 %
entuzjastyczne 19 os. 38 %
Dokładna charakterystyka zmian nastawienia została pokazana w tabeli 12.
Tabela 12. Zmiany nastawienia do e-czytnika
sceptyczne-sceptyczne
sceptyczne-obojętne
sceptyczne-pozytywne
sceptyczne-entuzjastyczne
1
0
2
3
pozytywne-sceptyczne
pozytywne-obojętne
pozytywne-pozytywne
pozytywne-entuzjastyczne
0
0
17
6
obojętne-sceptyczne
obojętne-obojętne
obojętne-pozytywne
obojętne-entuzjastyczne
1
1
9
3
entuzjastyczne-sceptyczne
entuzjastyczne-obojętne
entuzjastyczne-pozytywne
entuzjastyczne-entuzjastyczne
0
0
0
7
Wynika z niej, że osoby obojętne przed badaniem wybierały
nastawienie pozytywne lub entuzjastyczne. Tylko w jednym przypadku doszło
do pogorszenia nastawienia z obojętnego do sceptycznego. Nie było natomiast
rozczarowań u osób, które przed czytaniem określiły swoje nastawienie jako
pozytywne lub entuzjastyczne. Ponad połowa ankietowanych zmieniła swoje
nastawienie do e-czytnika na lepsze (spośród tych, którzy mogli, czyli bez
entuzjastów).
W tabeli 13 przedstawiono rozkład nastawienia do e-czytnika
po wypróbowaniu, w zależności wieku respondentów. Jedynym wyjątkiem
od widocznej zgodności ocen jest brak entuzjastów w najstarszej grupie
wiekowej. Jeśli jednak zsumować osoby nastawione pozytywnie
i entuzjastycznie, to we wszystkich grupach otrzymamy wynik w okolicy 90%.
Tabela 13. Nastawienie do e-czytnika po wypróbowaniu
przedział wiekowy
sceptyczne
obojętne
pozytywne
entuzjastyczne
20-29 (23 os.)
0 os.
0 os.
12 os.
11 os.
0%
0%
52 %
48 %
30-39 (17 os.)
2 os.
0 os.
7 os.
8 os.
12 %
0%
41 %
47 %
0 os.
1 os.
9 os.
0 os.
0%
10 %
90 %
0%
162
W przedostatnim pytaniu ankietowani mieli odpowiedzieć, czy
chcieliby posiadać e-czytnik. 42 osoby (84%) wybrało „tak”, 6 osób (12%) –
„nie wiem”, a tylko 2 osoby (4%) udzieliły odpowiedzi negatywnej.
Na respondentów, którzy w pytaniu nr 9 zaznaczyli „tak” lub „nie
wiem” (48 osób) czekało jeszcze jedno pytanie. Byli proszeni o określenie ile
maksymalnie gotowi byliby zapłacić za e-czytnik. Odpowiedzi zostały zebrane
w tabeli 14. Najwięcej ankietowanych zaznaczyło 300 zł – 31% (15 osób).
Większość badanych deklarowała kwoty nieprzekraczające 500 zł. Ponad tym
progiem znalazło się tylko 18% respondentów. Najtańsze dostępne w Polsce
e-czytniki kosztują ponad 800 zł. Ceny e-czytników stopniowo maleją. Jak
widać z tabeli, w naszym kraju koszt zakupu e-czytnika musi spaść poniżej 500
zł by dystrybutorzy mogli liczyć na znaczący wzrost sprzedaży. Mieszkańcy
Europy Zachodniej, Stanów Zjednoczonych i wielu innych krajów już teraz
mogą sobie pozwolić na zakup urządzeń do odczytu dokumentów
elektronicznych bazujących na e-papierze. Tam zaczyna się już
upowszechnianie e-czytników. My niestety musimy jeszcze trochę poczekać.
Tabela 14. Maksymalna kwota jaką respondenci gotowi byliby zapłacić za e-czytnik
100 zł
200 zł
300 zł
400 zł
500 zł
600 zł
3 os.
5 os.
15 os.
7 os.
9 os.
4 os.
6%
11 %
31 %
15 %
19 %
8%
700 zł
800 zł
900 zł
1000 zł
1100 zł
1200 zł
2 os.
1 os.
0 os.
1 os.
0 os.
1 os.
4%
2%
0%
2%
0%
2%
5. Zakończenie
Na koniec trzeba odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule artykułu.
Czy to już zmierzch ery druku? Niewątpliwie tak. 80% respondentów
pragnących czytać na e-czytniku kilkusetstronicowe dokumenty nie może się
mylić. Dwie trzecie ankietowanych uznało tekst wyświetlany na e-papierze
za równie, a nawet bardziej, czytelny jak na tradycyjnym papierze. Tyle samo
osób uznało, że korzystanie z e-czytnika męczy wzrok podobnie lub mniej niż
zwykły papier.
Koniec ery druku na pewno nie nastąpi nagle. Będzie to proces, którego
prędkość będzie uzależniona od tempa upowszechniania e-czytników i co się
z tym wiąże – z ich ceną. E-papier będzie ciągle udoskonalany, a to z kolei
przełoży się na zwiększenie możliwości e-czytników.
163
Bibliografia
[1] Chrostowski, J. Książki na przemiał? W: Wiedza i Życie. 2008, nr 8.
[2] Chu, H. Electronic books: viewpoints from users and potential users. W: Library Hi Tech.
2003, nr 3, s. 340-346.
[3] Clark, D.T.; Goodwin, S.P.; Samuelson, T.; Coker, C. A qualitative assessment of the Kindle
e-book reader: results from initial focus groups. W: Performance Measurement and Metrics.
2008, nr 2, s. 118-129.
[4] Dearnley, J.A.; McKnight, C. and Morris, A. Electronic Book Usage in Public Libraries: A
Study of User and Staff Reactions to a PDA-Based Collection. W: Journal of Librarianship
and Information Science. 2004, nr 4, s. 175-182.
[5] Landoni, M.; Hanlon, G. E-book reading groups: interacting with e-books in public libraries.
W: The Electronic Library. 2007, nr 5, s. 599-612.
[6] Hutley, S.; Horwood, W. EBook readers in Australian public libraries - are they REAL-e
worth it? 2002 [online] [dostęp 3 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.vala.org.au/vala2002/2002pdf/34HutHor.pdf>.
[7] Lee, E. Amazon Relies on Customers to Pimp the Kindle [online]. 2008-08-26 [dostęp
3 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.wired.com/techbiz/media
/news/2008/08/portfolio_0826>.
[8] Malama, C.; Landoni, M.; Wilson, R. What readers want. W: D-Lib Magazine. 2005.
[9] Quittner, J. Amazon Kindle Sales on the Rise? [online]. 2008-07-09 [dostęp 3 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://www.time.com/time/business/article/0,8599,1821451,
00.html>.
[10] Schcolnik, M. A study of reading with dedicated e-readers. Unpublished dissertation [online]
[dostęp 3 września 2008]. Florida : Southeastern University, 2001. Dostępny w Internecie:
<http://www.planetebook.com/downloads/schcolnik.pdf>.
[11] Urbański, M. P. E-book, e-papier czy książka tradycyjna? W: Biuletyn EBIB [online]. Nr
5/2008 [dostęp 3 września 2008]. <http://www.ebib.info/2007/96/a.php?urbanski>.
[12] Waycott, J.; Kukulska-Hulme, A. Students' Experiences with PDAs for Reading
CourseMaterials. W: Personal and Ubiquitous Computing. 2003, nr 1, s. 30-43.
164
Załącznik
Ankieta
CZĘŚĆ I – przed czytaniem (5 pytań)
1. Płeć:
kobieta, mężczyzna.
2. Wiek:
20 - 29, 30 - 39, 40 - 49, 50 i więcej.
3. Jak często korzysta Pani/Pan z komputera (stacjonarnego/laptopa):
codziennie lub prawie codziennie, co kilka dni, rzadziej.
4. W jaki sposób czyta Pani/Pan obszerne dokumenty elektroniczne (można
zaznaczyć kilka):
na ekranie monitora komputera stacjonarnego lub laptopa,
na ekranie palmtopa,
na ekranie telefonu komórkowego,
robiąc wydruki.
5. Ogólne nastawienie do e-czytników:
sceptyczne, obojętne, pozytywne, entuzjastyczne.
CZĘŚĆ II – po czytaniu (10 pytań)
1. Czytelność tekstu w e-czytniku jest:
dużo gorsza niż papieru, niewiele gorsza od papieru,
taka sama jak papieru, lepsza niż papieru.
2. Wyświetlacz e-czytnika męczy wzrok:
podobnie jak papier,
bardziej niż papier, lecz znacznie mniej niż monitor komputera,
podobnie jak monitor komputera.
3. Czytelność tekstu jest wystarczająca do czytania:
nawet kilkusetstronicowych dokumentów,
co najwyżej kilkudziesięciostronicowych dokumentów.
4. Mając na uwadze mobilność, wymiary urządzenia (szerokość,
wysokość, grubość) są:
za małe, za duże, w sam raz.
5. Wyświetlacz czytnika jest:
stanowczo za mały, za mały, w sam raz.
6. Błysk pojawiający się przy zmianie stron:
nie przeszkadza, przeszkadza w niewielkim stopniu,
bardzo przeszkadza.
7. Jak ocenia Pani/Pan przydatność niżej wymienionych możliwości, jakie
obecnie oferują e-czytniki:
165
małoprzydatne
/* - oznacza funkcje niedostępne w testowanym czytniku
przydatne
bardzo przydatne
zmiana kroju i rozmiaru czcionki
zmiana orientacji strony z pionowej na poziomą (więcej tekstu w linii)
wyszukiwanie w tekście /*
tworzenie zakładek
wyeksponowane przyciski do wygodnej nawigacji między stronami
możliwość przechowywania na karcie pamięci nawet kilku tysięcy książek
porządkowanie książek w ramach folderów (gatunki literackie, nazwiska
autorów) /*
otwieranie książki na stronie, na której ostatnio skończyliśmy czytanie
wyświetlanie zdjęć (na razie tylko czarno-białych)
odtwarzanie muzyki w formacie MP3 (na słuchawkach)
tworzenie odręcznych notatek i wyróżnień rysikiem /*
wskaźnik pozycji w książce (pasek na dole ekranu)
połączenie z Internetem (do pobierania książek) /*
energooszczędność wyświetlacza pozwalająca na wykonanie kilku tysięcy
odsłon stron na jednym ładowaniu akumulatora
8. Nastawienie do e-czytnika po wypróbowaniu i poznaniu możliwości:
sceptyczne, obojętne,
pozytywne, entuzjastyczne.
9. Czy chciałaby Pani/Pan posiadać to urządzenie?
tak, nie, nie wiem.
10. Jeśli w pytaniu 9. odpowiedź brzmi „tak” lub „nie wiem”, to ile
maksymalnie gotowa byłaby Pani/Pan zapłacić za to urządzenie:
100 zł, 200 zł, 300 zł, 400 zł, 500 zł, 600 zł,
700 zł, 800 zł, 900 zł, 1000 zł, 1100 zł, 1200 zł.
Maria A. Jankowska
Charles E. Young Research Library
University of California, Los Angeles
[email protected]
Biblioteki akademickie – trendy dotyczące
zasobów elektronicznych
Academic library – trends in e-resources
Abstrakt
Współczesny świat źródeł informacji dla nauki. Technologie cyfrowe w bibliotekach i trendy
popularyzacji zbiorów. Digitalizacja, archiwizacja i konserwacja. Fakty dotyczące zasobów
elektronicznych. Trendy w e-kolekcjach. E-czasopisma oraz czasopisma w wolnym dostępie
(open access). Usługi informacyjne. Repozytoria instytucjonalne, przemiany w usługach
i infrastrukturze bibliotek akademickich. Kilka słów o przyszłości zasobów elektronicznych.
Słowa kluczowe
Digitalizacja; archiwizacja; konserwacja; archiwizacja Web; kolekcje elektroniczne; czasopisma
wolnodostępne; usługi informacyjne; repozytorium instytucjonalne.
Abstract
Current online information universe. Current trends in digital technologiesin academic libraries.
Digitization, archiving and preservation. Trends in e-resource collections. E-journals and open
access journals. Reference service. Institutional depositories, transformations in academic
libraries. The future of e-resources.
Keywords
library digital technologies; digitization; archiving; preservation; Web harvesting; e-resources
collection; open access journals; reference service; institutional repositorie.
1. Współczesny świat źródeł informacji dla nauki
Obecną ofertę zasobów informacyjnych dla nauki można podzielić
na cztery podstawowe kategorie:
–
–
–
–
książki drukowane i cyfrowe, bazy danych, indeksy, czasopisma
naukowe, gazety, mapy, DVD, nuty;
zbiory specjalne i oryginalne materiały archiwalne udostępniane
w kolekcjach zbiorów specjalnych;
ogólnodostępne materiały z Web;
materiały niezbędne do prowadzenia badań naukowych oraz nauczania
studentów.
Biblioteki akademickie – trendy dotyczące zasobów elektronicznych
167
Current Scholarly
Information Universe
Dempsey, Lorcan, Eric Childress et al. 2005. “Metadata switch.”
In E-Scholarship: A LITA Guide (Chicago: LITA).
2. Technologie cyfrowe w bibliotekach
Aby bogata oferta elektronicznych i drukowanych zasobów
informacyjnych mogła efektywnie wspomagać dzisiejszy świat nauki, biblioteki
akademickie wkładają wiele wysiłku w ich efektywną organizację i dostęp.
W tym celu wykorzystywane są następujące technologie:
–
–
–
–
–
–
–
OpenURL link resolver – zautomatyzowany proces lokalizacji i dostępu
do opisów bibliograficznych,
Federated searching – jednoczesne przeszukiwanie kilku baz danych,
Virtual reference – przekazywanie informacji na odległość,
Citation manager – oprogramowanie umożliwiające zarządzanie
bibliografią załącznikową (RefWork),
Open Journal System – otwarty elektroniczny program do zarządzania
i drukowania czasopism naukowych,
Open Conference System – otwarty elektroniczny program
do zarządzania konferencjami naukowymi,
Digitizing software – oprogramowanie do organizacji, prezentacji
i konserwacji zbiorów bibliotecznych.
3. Popularyzacja zbiorów
Do organizacji i dostepu do e-zbiorów powszechnie wykorzystuje się
nastepujace działania i usługi:
–
–
–
–
–
–
–
cyfrowa prezentacja obrazów i obiektów,
konserwacja i archiwizacja zbiorów,
gromadzenie informacji z Web-u i jej konserwacja,
sieci zbiorów elektronicznych,
usługi drukarskie bibliotek,
uniwersyteckie cyfrowe składnice informacyjne, oraz
wspólne archiwa materiałów drukowanych, posiadające odpowiedniki
w wersji elektronicznej.
Maria A. Jankowska
168
4. Nowości w tworzeniu zasobów cyfrowych
W wyniku konwersji materiałów w postaci analogowej mogą być
tworzone ich cyfrowe odpowiedniki. Niemniej coraz popularniejsze stają się
“born-digital” (tworzone od podstaw) kolekcje w zapisie cyfrowym nie mające
odpowiedników analogowych. W procesie tworzenia zbiorów cyfrowych
istotną rolę odgrywa współpraca z instytucjami pozabibliotecznymi. Projekty
wynikające z szeroko rozwiniętej współpracy przedstawiają bogate treści oraz
różne formaty – obrazy, tekst, dźwięk oraz mapy. Mapy przeżywają swój
renesans. Są one albo skanowane i udostępniane w formie graficznych obrazów
albo przekształcane w mapy cyfrowe w oparciu o proces geo-referencji
(przypisywania obiektom kartograficznym współrzędnych przestrzennych).
Oto przykłady:
Calisphere, the University of California's free public gateway to a world
of primary sources;
Arial map of UCB campus
AerialPhotos/campus/campus2.html>.
<http://sunsite.berkeley.edu:8085/
5. Archiwizacja i konserwacja zbiorów
Proces archiwizacji i konserwacji zbiorów jest coraz bardziej
powszechny i rozwija sie bardzo dynamicznie. University of Michigan and
Google LSDI skanują ponad 30 000 woluminów tygodniowo. Z taką prędkością
cała kolekcja tej biblioteki ma szansę być przekształcona na zapis cyfrowy
w ciągu pięciu lat. Ponad 20 bibliotek współpracuje z Google w celu
zeskanowania swoich kolekcji.
Microsoft był zainteresowany głównie publikacjami wydanymi przed
rokiem 1923, ale obecnie wycofal sie z prcesu digitalizacji zbiorów bibliotek.
6. Archiwizacja informacji z WWW
Proces archiwizacji informacji z Web-u polega na poszukiwaniu,
gromadzeniu i organizacji źródeł informacji w celu zabezpieczenia ich przed
zniknięciem z WWW. Obecnie staje się on popularnym narzędziem ochrony
ciągle zmieniającej się i ginącej informacji w Web-ie (44% witryn
internetowych znika w ciągu jednego roku).
Największym projektem w kategorii archiwizacji informacji dostępnej
na WWW jest Interent Archive < http://www.archive.org/index.php >; Projekt
Minerva < http://lcweb2.loc.gov/diglib/lcwa/html/lcwa-home.html >
oraz
Federal Depository Library Program – aktywnie uczestniczący
w archiwizacji informacji z federalnych jak i stanowych witryn.
169
7. Fakty dotyczące zasobów elektronicznych
Popularność elektronicznych środków informacji wynika z faktu,
że pracownicy naukowi oraz studenci zdecydowanie preferują elektroniczne
źródła informacji, coraz rzadziej korzystając z drukowanych. Dowiodły tego
wyniki badań przeprowadzone w 155 bibliotekach akademickich na świecie
przez Publishing Communication Group, Inc. Potwierdziły one wzrost
elektronicznych źródeł informacji w kolekcjach bibliotek aż o 91% oraz
wykazały, że 84% bibliotek nie gromadzi już drukowanych odpowiedników
elektronicznych czasopism. (Publishers Communication Group, INC. (2004).
Global Electronic Collection Trends in Academic Libraries: 2004
<http://www.pcgplus.com/Resources/GlobalElTr.pdf>).
8. Obecne trendy w e-kolekcjach
Elektroniczne systemy zarządzania i dostępu do zasobów
elektronicznych zyskują coraz większą popularność, pomagając użytkownikom
nawigować pomiędzy elektronicznymi a drukowanymi źródłami informacji.
Ponadto pomagają w organizacji i kontroli elektronicznych kolekcji,
(Innovative ERM, EBSCO E-Resource Management System, VTLS Verify).
“Open Access” ruch wolnego dostepu do czasopism naukowych rozwija
sie dynamicznie i obecnie przeksztalca sie nowy format ktorym jest “open
scholarship”.
Oprócz gromadzonych elektronicznych czasopism i książek popularność
zyskują elektroniczne zbiory danych ilościowych i jakościowych. Duże
zainteresowanie
wzbudzają
geograficzne
systemy
informacyjne
wykorzystywane w naukach humanistycznych, społecznych, biznesie,
marketingu, planowaniu przestrzennym i inżynierii.
9. Wydatki na e-czasopisma 1995-2003
Total Electronic Serials Expenditures, 1995-2003
Total El e ctron i c Se ri al s Expe n di tu re s , 1995-2003
250,000,000
200,000,000
150,000,000
100,000,000
50,000,000
1995
1996
1997
1998
1999
Year
www.arl.org
2000
2001
2002
2003
Maria A. Jankowska
170
Wydatki na czasopisma elektroniczne wzrosły o ponad 1800% w latach
od 1995 do 2003 (wykres 1).
Wzrost wydatków na elektroniczne czasopisma naukowe powoduje
poszukiwanie nowych sposobów zapewniających ich ciągły dostęp.
Należą do nich:
–
–
–
jednorazowy zakup praw do licencjonowanych, ale starszych
woluminów;
ciągły zakup praw do materiałów licencjonowanych;
archiwalny zakup praw do materiałów licencjonowanych.
Ponadto powstają nowe usługi zapewniające dostęp do elektronicznych
czasopism, które z różnych powodów przestały być prenumerowane przez
biblioteki, jak Post-Cancellation Access PORTICO.
10. Czasopisma naukowe w wolnym dostępie (open access)
Czasopisma w wolnym dostępie (open access) cieszą się dużą
popularnością wśród naukowców i instytucji. Na przyklad, warunkiem
otrzymania grantu z National Institutes of Health – NIH jest deklaracja autorów
o opublikowaniu wyników badań w czasopismach ogólnodostępnych.
Public Access Policy <http://publicaccess.nih.gov/policy.htm> –
czasopisma w wolnym dostępie nadal są traktowane przez biblioteki jako
kolekcje dodatkowe. Ponad 67% bibliotek kataloguje recenzowane
ogólnodostępne czasopisma; ale tylko 9% zrezygnowało z komercyjnych
subskrypcji czasopism, mimo że podobna tematyka była przedstawiona
w czasopismach z wolny dostępem.
11. Usługi informacyjne
Model usług informacyjnych, notujący ponad 34% spadek w latach
1991-2004, uległ przemianie z uwagi na przyrost wyboru elektronicznych
źródeł informacji.
Fakt ten
informacyjnych:
–
–
–
–
–
spowodował
pojawienie
się
nowych
typów
usług
na odległość (virtual reference, IM, chat),
roving reference,
tiered model,
indywidualne konsultacje,
udzielanie informacji połączone z instruktażem,
budowanie przedmiotowych witryn pomagających użytkownikom
samodzielnie wykorzystywać kolekcje (LibGuides-Web2.0 for
Library 2.0).
171
12. Elektroniczne repozytoria uniwersyteckie
Rozbudowały się elektroniczne repozytoria uniwersyteckie, które mają
na celu archiwizację cyfrowych materiałów, wolnych od opłat i umów
licencyjnych, opracowanych przez pracowników uniwersytetów. Repozytoria
te archiwizują i oferują zorganizowany dostęp do cyfrowych artykułów,
raportów, danych statystycznych, wyników badań naukowych, materiałów
do nauczania, a także do prac doktorskich i magisterskich, powstałych
w uczelniach.
13. Przemiany w usługach i infrastrukturze bibliotek akademickich
Technologie cyfrowe zmieniły charakter zbiorów bibliotecznych, dostęp
do nich i usługi oferowane przez biblioteki akademickie. Spowodowały one:
–
przejście z dostępu do informacji na poszukiwanie informacji,
- zmiany sposobu dostarczania informacji,
–
przejście do całościowego zintegrowanego procesu oferowania
informacji.
14. Co możemy powiedzieć o przyszłości ?
Kończąc warto zapytać:
jaka jest przyszłość zasobów elektronicznych w bibliotekach i jakie wynikają
z niej zadania dla bibliotek? Na te trudne pytania brak jednoznacznej
odpowiedzi.
Z pewnością oferta zasobów cyfrowych będzie coraz bogatsza, ale
jednocześnie droższa. W kosztach tych zasobów należy uwzględnić nie tylko
cenę ich zakupu, ale i koszty związane ze sprzętem, zapewniającym dostęp
do zasobów. Przewidywalny kosztorys zakupu nowego sprzętu powinien
uwzględniać także koszty związane ze składowaniem starego sprzętu,
większym zużyciem energii elektrycznej, wody, papieru do drukarek i inne
wydatki operacyjne.
Te dodatkowe elementy zwiększające koszty operacyjne nie mogą być
ignorowane w planach i budżetach bibliotek. Związane z tym decyzje dotyczą
również zagadnienia równowagi społecznej i ekologicznej w bibliotekach, ale
to temat osobnych rozważań.
Na koniec proponuję przeskok w wizję bibliotek przyszłości zbudowaną
w wersji scenariusza “Second life libraries”.
Halina Ganińska
Biblioteka Główna
[email protected]
Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie:
przyczynek do tematu
The digital age to science in Europe
Abstrakt
Od kultury druku do kultury cyfrowej. Cechy kultury cyfrowej w Europie jako nowy wymiar
kultury społecznej.
Co niosą inicjatywy i projekty cyfrowe dla nauki w Europie? Zasoby bibliotek cyfrowych
w krajach europejskich. Europejskie inicjatywy w zakresie bibliotek cyfrowych. Współtworzenie
europejskiej biblioteki cyfrowej. Nowa strategia rozwoju biblioteki cyfrowej dla nauki, nowe
technologie i multijęzyczny dostęp do informacji naukowej.
Czy to koniec kultury druku?
Słowa kluczowe
wiek cyfrowy; kultura druku; kultura cyfrowa; projekty cyfrowe; zasoby cyfrowe; biblioteki
cyfrowe; Europejska Biblioteka Cyfrowa; strategia biblioteki cyfrowej ; nauka; dostęp
multijęzyczny; informacja naukowa
Abstract
From print culture do digital culture.
Attributes of the digital culture in the Europe - a new dimension of a social culture.
Initiatives and digital projects to science in the Europe – what are giving to science? Digital
libraries resources in the European countries.
Europe’s digital libraries initiative. Coauthorship in the European digital library. New strategy to boost the digital economy to science,
new technologies and multilingual access to scientific information.
No future for the print culture?
Key words
digital age; print culture; digital culture; digital projects; digital resources; digital libraries;
European Digital Library; strategy for digital library; science; multilingual access; scientific
information
1. Od kultury druku do kultury cyfrowej1
Wiek 15. rozpoczyna pięć stuleci kultury druku, liczonych od połowy
wieku 15. do połowy wieku 20. Wynalazek druku w Europie łączymy z osobą
Johannesa Gutenberga (ok. 1399-1468), drukarza niemieckiego - który był
1
Przyjmujemy szerokie rozumienie kultury. Kultura , jako całokształt duchowego i materialnego dorobku
społeczeństwa, bywa także utożsamiana z cywilizacją; są to również charakterystyczne dla danego
społeczeństwa wzory postępowania, także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od
tego, co jest biologicznie odziedziczone. W nauce, inaczej niż w języku potocznym, termin „kultura” nie
ma charakteru wartościującego. Kultura materialna to wszelkie wytwory człowieka, technika, umiejętności
praktyczne. Kultura duchowa to : wiedza, literatura, i wszelkiego rodzaju piśmiennictwo, a także wszystko,
co należy co wytworów umysłu, np. filozofia. Za: Wikipedia [online]. [dostęp 1 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://pl/wikipedia.org/wiki/Kultura>.
Wiek kultury cyfrowej dla nauki w Europie: przyczynek do tematu
173
wynalazcą drukowania za pomocą ruchomych metalowych czcionek,
wzorowanego na chińskiej metodzie drewnianych klisz - oraz wydrukowaniem
pierwszej zwanej Biblią Gutenberga - Biblii 42-wierszowej (wyd. w l. 14541456). Niektóre źródła podają, że wynalazcą czcionki ruchomej jest Holender
Laurens Janszoon Coster (ok. 1405-1484), kustosz kościelny w mieście
Haarlem, który miał już przed Gutenbergiem drukować ruchomymi czcionkami,
początkowo drewnianymi, a później ołowianymi i cynowymi2.
W okresie pięciu stuleci podstawowym językiem porozumiewania się
międzyludzkiego był tekst zapisany w postaci druku na papierze. W taki też
sposób powstawało i zachowało się piśmiennictwo naukowe i techniczne. Było
to piśmiennictwo pierwotne i wtórne – książki, czasopisma, od w. 19. także
patenty, normy etc. Pierwszy tytuł czasopisma naukowego to Philosophical
Transactions of the Royal Society oraz Journal des scavans , oba opublikowane
w 1665; w ostatnich 200 latach czasopisma bardzo wyspecjalizowały się,
a bieżące tytuły czasopism naukowych osiągnęły w 1961 roku liczbę 100 000
tytułów3 .
Powstawały także opracowania pochodne, tj. narzędzia wyszukiwawcze, zamieszczane w czasopismach, takie jak wszelkiego rodzaju abstrakty,
indeksy pomocne w bezpośredniej pracy naukowca /badacza oraz serwisy
katalogowe w bibliotekach - tworzone dla użytkowników piśmienn-ictwa/ dla
potrzeb informacyjnych naukowców - przez wyspecjalizo-wany personel
w zakresie informacji naukowej. Oprócz klasycznych źródeł pierwotnych:
książek i czasopism pojawiają się w 20. wieku coraz liczniej patenty i normy
oraz nowe przedmiotowe opracowania: kolekcje typowych referencyjnych
źródeł informacyjnych dla nauki i techniki. W latach 70-tych 20. wieku
wymienia się 23 typy takich źródeł, w tym bazy danych 4. Samych bibliografii
w l. 1950-1970 odnotowuje się około 7005 .
2. Cechy kultury cyfrowej w Europie jako nowy wymiar kultury
społecznej
Druga połowa wieku 20. to początki kultury cyfrowej, której elementy
pojawiają się już w l.50-tych.
W efekcie rozwoju nowych technologii:
–
2
pojawiają się nowe nośniki informacji i komunikacji niepapierowych,
Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław : Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1971. Szp. 549-551; 849-850; 425;
Ilustrowana encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego. Warszawa - Poznań : Klub Wydań Encykl., 2000.
T. 31, s. 303.
3
Purposes in publications. W: Nature. 191, 528 (1961).
4
Rawski, Conrad H. The scientific study of subject literature. W: Proceedings of the Symposium on
Information in the Health Sciences: working for future. Cleveland, Ohio : Case Western Reserve University
Press, 1976 [oraz] Ching-chih Chen. Scientific and technical information sources. Cambridge, Mass. : MIT
Press, 1977. Za: Ching-Chih Chen. Scientific and technical libraries. W: Encyclopedia of library and
information science. New York – Basel : M. Dekker, Inc., 1979. Vol. 27, s. 10.
5
Atkin, Pauline A. Bibliography of use surveys 1950-1970. London : The Library Association, 1971.
Za Ching-chih Chen. Scientific..., 1979. Op. cit., s. 11.
Halina Ganińska
174
takie jak hipertekst, CD, sieć komputerowa lokalna i rozległa oraz
komunikowanie się przez pocztę elektroniczną i obecnie daleko nowsze
formy zdalnego przekazu i porozumiewania się (np. połączenie telefonii
komórkowej z Internetem, etc.);
– mamy do czynienia z nowymi procesami: automatyzacją bibliotek,
tworzeniem baz danych 6 i katalogów online oraz nowoczesnymi
serwisami informacyjnymi: bibliograficznymi, SDI (selektywną
dystrybucją informacji; ang. selective dissemination of literature),
DOCLINE (ang. dokument delivery online) i innymi referencyjnymi
serwisami specjalistycznymi adresowanymi do wyrafinowanych grup
użytkowników i użytkowników indywidualnych.
Z końcem wieku 20.
– powstają serwisy pełnotekstowe: czasopism elektronicznych,
a następnie także książek elektronicznych, oferowane dla świata nauki
przez wyspecjalizowane instytucje komercyjne;
– pojawia się ruch otwartego dostępu do wiedzy znany jako Open Access
(OA): w zakresie czasopism naukowych Open Access Journals;
– oraz szerzej jako repozytorium tworzone przez same instytucje, które są
twórcami zasobów wiedzy instytucjonalnych lub dziedzinowych;
– rozpoczyna się proces digitalizacji zasobów drukowanych
i powstawania bibliotek cyfrowych w bibliotekach dysponujących
zasobami drukowanymi i rękopiśmiennymi, a także bibliotek
cyfrowych regionalnych, narodowych i europejskich.
–
Powstaje także rynek usług w zakresie dostarczania kopii artykułów
z elektronicznych wersji czasopism drukowanych i czasopism elektronicznych
(e-only) oraz rynek książek elektronicznych i usługa druku na żądanie (print-on
demand). Ale także – z drugiej strony – nowe kwestie prawne: potrzeba
określania, jak dalece można zapewniać jak najszerszy dostęp zdalny
do literatury naukowej i dokumentacji badań naukowych. Stąd potrzeba
uzyskiwania licencji na udostępnianie określonych, specjalistycznych dla nauki
baz danych (zarówno bibliograficznych jak i tekstowych) oraz tworzenia
przepisów prawnych szanujących prawa autorskie twórców.
Tak więc piśmienniczy dorobek naukowy utrwalony przede wszystkim
na papierze – jako istotny dorobek kultury społecznej – w sposób rewolucyjny,
na miarę rewolucji przemysłowej 18. wieku (?), jest rozszerzany i rozwijany
zarówno poprzez zapis cyfrowy z wieloma typami formatów zapisu cyfrowego
jak i nowy wymiar czasu informacyjnego i przestrzeni informacyjnej
/cyberprzestrzeni.
6
Kompletny spis baz danych w Stanach Zjednoczonych i Europie zawiera przewodnik z 1976 roku:
Willliams, Marta; Rouse, Sandra, oprac. Computer-readable bibliographic data bases – a directory and data
sourcebook. W: ASIS. Washington, DC, 1976.
175
Mamy zatem do czynienia z wkraczaniem do dorobku kultury
społecznej i do powszechnej świadomości takich zjawisk jak mediacja
i medializacja7, technoetyka8 i ekranologia9 oraz interaktywność ponad
lokalnym horyzontem10.
Także z powstawaniem transkulturalnego i transdyscyplinarnego
rozumienia świata i wiedzy11 oraz transdyscyplinarności w nauce12.
7
„Mediacja to aspekt technologii powiększający uniwersum percepcji . Mediacja prowadzi nas w nowe
obszary, przedstawia nowe światy, poszerza horyzonty poprzez udostępnienie przestrzeni kiedyś
niedostępnych. Poszerza nasze otoczenie, pogłębia komunikację, wzbogaca środowisko. Medializacja jest
funkcjonalną i pojęciową reinterpretacją rzeczywistości z powodu zastosowania technologii w dziedzinach,
których bez niej doświadczaliśmy bezpośrednio. Technologia zmieniła świat taki, jakim go znamy,
oddziałuje na struktury już ugruntowane w naszym historycznym doświadczeniu, przekształca istniejące
biologiczne, fizyczne, kulturalne i ekonomiczne parametry ludzkiej egzystencji. Medializacja interferuje,
nakłada się na nasz ustalony system wartości, zmusza do jego reinterpretacji ,niepokoi, czyni nasze
środowisko kreatywnym, dynamicznym i niestabilnym ”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław,
29 listopada-3 grudnia 2000. WRO Center for Media Art [online] [dostęp 24 lipca 2008 tylko do odczytu].
Dostępny w Internecie <http://wro2000.wrocenter.pl/html/ mediationmedialization_pl.html# >.
8
Roy Ascott, UK. Ponad cyfrowym podziałem: „Suchy silikonowy digital, domena komputerów przenika się
z wilgotnym biologicznym światem organizmów żywych tworząc media wilgotne, które staną się podłożem
sztuki XXI wieku, ponieważ telematyka, biotechnologia i nanoinżynieria wejdą do procesu twórczego
artystów, projektantów, performerów i architektów. Wyznaczającą estetyką stanie się technoetyka, ze
świadomością zarówno przedmiotu jak i podmiotu sztuki. Sztuka zawsze była ćwiczeniem duchowym , bez
względu na to, co wymuszały na niej polityczne i kulturalne ideologie. Rolą ideologii, optymalną, ważną
i żywotną jest zapewnienie narzędzi i środków, dzięki którym możemy realizować nasze duchowe
i kulturowe ambicje ”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada–3 grudnia 2000. Op. cit.
9
Derrick de Kerekhove. Ekranologia: epistemologia mediów audiowizualnych: od fotografii do
Internetu.„ Ekrany stają się uprzywilejowanym obszarem przetwarzania i przedstawiania informacji. Wiele
działań, które przyzwyczailiśmy się uwewnętrzniać ucząc się czytania i pisania jest teraz przez nas
uzewnętrznianych poprzez relacje z ekranami, oknami i klawiaturami i myszkami. Innym ważnym faktem
jest to, że ekrany są najbardziej dostępnym ludziom środkiem dzielenia się powszechnymi procesami
poznawczymi. Jak to się stało i jakie konsekwencje może mieć uzewnętrznianie i podzielanie świadomości
na to jak ukształtujemy swoje umysły w przyszłości?”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada3 grudnia 2000. Op.cit.
10
Szope, Dominika. Interaktywność poza lokalnym horyzontem. „W wyniku techno transformacji
społeczeństwa, w coraz większym stopniu komunikującego się w sieci i bezpośrednio, przetwarzanie
danych i sygnałów zyskuje coraz większą rolę, począwszy od technologii wojskowych do transferu
pieniędzy. Tak więc na widnokręgu danych pojawia się nowe pokolenie artystów medialnych, ukazując
nam krytyczną analizę skutków tych procesów, na których buduje się nasze społeczeństwo. Centrum Sztuki i
Mediów w Karlsruhe (ZKM) określa się jako archiwum wszelkich form artystycznych, mediów i gatunków
sztuki współczesnej, koncentrującym się na śledzeniu i rozwijaniu technologii obrazu i komunikacji, będąc z
tego powodu głównie ośrodkiem badawczym i wytwórczym. Podczas gdy warunki społeczne proponują
rozwój sieci, sieć z kolei stwarza warunki umożliwiające rozwój społeczeństwa informacyjnego.
Poprzedzona i wprowadzona przez telefon i telewizję, sieć tworzy wzmocnienie struktury ponadlokalnej.
Jako najnowszy etap sztuki mediów po komputerowych instalacjach interaktywnych z lat
dziewięćdziesiątych, instalacje sieciowe są dziś w centrum uwagi i umożliwiają pomost pomiędzy
rzeczywistym a wirtualnym, materialnym i niematerialnym, miejscowymi i ponadlokalnymi odniesieniami
czasu i przestrzeni”. W: Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada-3 grudnia 2000. Op. cit.
11
Przybylski, Ryszard K. Odnaleźć się w bazie danych. Transdyscyplinarność w kulturze digitalnej. W:
Od kultury wizualnej do kultury audiowizualnej: perspektywy teoretyczne i paradygmaty metodologiczne
kulturoznawczej refleksji nad mediami: konferencja Poznań, 13-14 maja 2008 „Kulturoznawstwo:
dyscyplina bez dyscypliny?”. Patrz: [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.uczelnia.swps.edu.pl/ogolny/kulturoznawstwo/ konferencje.php> [oraz] O konferencji
„Transdyscyplinarność filmu”. 10 maj 2008 „Transdyscyplinarność wyewoluowała z interdyscyplinarności,
która zakładała przygodny kontakt poszczególnych dziedzin naukowych na ich obrzeżach zainteresowań.
Dziś, gdy coraz jaśniej dostrzegamy złudność mocnych teorii i ściśle wyznaczonych granic dyscyplin,
nieostrość podziałów, wielość i antyautorytatywność spojrzeń, migotliwość pojęć i słabość teorii może być
tylko jak najbardziej wartościowa. Prefiks trans zdaje się najcelniej oddawać ową płynność dyscyplin”. W:
Halina Ganińska
176
3. Co niosą inicjatywy i projekty cyfrowe dla nauki w Europie?
Inicjatywy i projekty kultury cyfrowej dla nauki to przede wszystkim
tworzenie zasobów bibliotek cyfrowych w krajach europejskich trzema
podstawowymi strumieniami.
Mianowicie:
–
–
–
biblioteki cyfrowe powstają w oparciu o strategie i programy tworzenia
środowiska biblioteki cyfrowej powiązanej z e- infrastrukturą
środowiska naukowego 13;
inicjatywy są podejmowane przez pojedyncze biblioteki naukowe
i techniczne, także publiczne o statusie naukowym, lub mające
w zasobach literaturę naukową; inicjatywy dotyczą
własnych
pierwotnych (oryginalnych) zbiorów piśmienniczych: książek
i periodyków (gazet i czasopism) oraz zbiorów specjalnych: szczególnie
trudnodostępnych; w zakresie różnych dziedzin;
a także w wyniku wspólnych inicjatyw miasta, regionu, kraju lub kilku
krajów.
Wskazujemy na biblioteki cyfrowe najwcześniejsze:
•
•
•
•
Projekt Gutenberg http://www.gutenberg.org/ (1971- projekt rozpoczął
Michael Hart ; w 2006 udostępniano 17 tys. książek darmowo);
Biblioteka Europejska 2001-2004 tworzona przez 9 bibliotek
narodowych (ca 2 mln publikacji zdigitalizowanych); w l. 2001-2004
projekt był finansowany przez Komisję Europejską – będzie on
fundamentem Europejskiej Biblioteki Cyfrowej; w projekcie
uczestniczy – od 2007 roku jako partner - Biblioteka Narodowa Polski
http://www.europeana.eu/;
Projekt Runeberg dotyczący nordyckiej literatury i sztuki, wzorowany
na Projekcie Gutenberga (1992-) http://runeberg.org/;
Gallica http://gallica.bnf.fr/ : jest to Biblioteka Narodowa Francji,
tworzona wg kolekcji tematycznych (1999-).
Wreszcie wiadomość z ostatniej chwili: w Polsce powstaje projekt, wg
pomysłu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, pod nazwą Cyfrowa Biblioteka
Publikacji Naukowych Academica; nadzór ma sprawować konsorcjum, w skład
którego wejdą Biblioteka Narodowa i Akademicka Sieć Komputerowa (NASK),
O konferencji „Transdyscyplinarność filmu”. 10 maj 2008 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.staff.amu.edu.pl/~jamnik>.
12
Kaczmarek, Tadeusz T. Regionalizacja i globalizacja w gospodarce światowej; rozdział 5: Znaczenie
badań transdyscyplinarnych; rozdział 6. Odpowiedzialność uczonych za skutki prowadzonych badań, s. 9-11
[online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.kaczmarek.waw.pl/pdf/regionalizacja.pdf>.
13
Np. The British Library: Strategic priority 2 – Build the digital research environment [online] [dostęp 7
września 2008] Dostępny w Internecie: <http://www.bl.uk/cgibin/print.cgi?url
=/about/strategic/digiresenv.html> [oraz] dLibra pierwsze polskie środowisko służące budowie bibliotek
cyfrowych 1999- [online] [dostęp 7 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.dlibra.psnc.pl/>.
177
a środki mają pochodzić z Unii Europejskiej. Przewiduje się w przeciągu
czterech lat udostępnienie co najmniej 170 tys. cyfrowych wersji publikacji
naukowych i publikacji born-digital, obejmujących wszystkie dziedziny wiedzy.
W związku z ww. inicjatywami podejmuje się działania organizacyjnoedukacyjne poprzez :
–
–
–
tworzenie punktów digitalizacji na dużą skalę (pracownie, działy,
instytucje);
organizowanie na poziomie europejskim konferencji, seminariów,
szkoleń i warsztatów, takichże analogicznie w krajach i regionach
Europy; dotyczą one
strategii, programów, a także aspektów
metodycznych, technicznych , prawnych oraz zarządzania dostępem
do bibliotek cyfrowych;
jest także do dyspozycji ogromna literatura światowa, europejska
i krajowa poświęcona tej problematyce.
4. Współtworzenie europejskiej biblioteki cyfrowej (2005-2006)
Europejskie inicjatywy w zakresie bibliotek cyfrowych podjęto w 2005
roku; rozpoczęto realizować je w ramach programów Unii Europejskiej Europa
– Europe’s Information Society.
Komisja Europejska w Brukseli, 25 sierpnia 2006 roku, w dokumencie
IP/06/1124 wzywa państwa członkowskie do utworzenia europejskiej biblioteki
cyfrowej, jako wielojęzycznego punktu dostępu do elektronicznych zasobów
kultury Europy.
„Komisja Europejska wezwała dzisiaj państwa członkowskie UE
utworzenia punktów digitalizacji na dużą skalę, aby przyspieszyć proces
przenoszenia europejskiego dziedzictwa kulturowego do Internetu poprzez
europejską biblioteka cyfrową. W zaleceniu w sprawie digitalizacji oraz
ochrony zasobów cyfrowych Komisja
zachęca państwa członkowskie
do działania w różnych dziedzinach, od zagadnień związanych z prawem
autorskim po systematyczną ochronę zasobów cyfrowych w celu zapewnienia
długoterminowego dostępu do tych materiałów. Naszym celem jest utworzenie
europejskiej biblioteki cyfrowej, wielojęzycznego punktu dostępu do
elektronicznych zasobów kulturowych Europy[…]. Do 2008 r. w europejskiej
bibliotece cyfrowej będą dostępne dwa miliony książek, filmów, fotografii,
manuskryptów i innych dzieł kultury. Liczba ta wzrośnie do przynajmniej
sześciu mln w 2010 r., ale oczekuje się, że będzie o wiele wyższa, jako że do
tego momentu wszystkie biblioteki, archiwa i muzea w Europie będą
prawdopodobnie mogły powiązać swoje zbiory elektroniczne z europejską
biblioteka cyfrową. Dostępność w Internecie bogatego i zróżnicowanego
dziedzictwa kulturowego Europy pozwoli wszystkim obywatelom korzystać
z niego w swoich badaniach, pracy lub rozrywce i dostarczy innowatorom,
artystom i przedsiębiorcom materiałów, których potrzebują do nowych,
kreatywnych działań[…].Komisja już przewidziała wkład finansowany
Halina Ganińska
178
przeznaczony na inicjatywą bibliotek cyfrowych w ramach unijnych
programów badań i rozwoju oraz programu eContentplus Komisja będzie
współfinansować między innymi sieć ośrodków kompetencji w zakresie
digitalizacji i ochrony zasobów cyfrowych. Europejskie biblioteki, muzea
i archiwa zajmują czołową pozycję w wielu projektach, które rozpoczynają się
w tym roku, przyczyniając się do powiększania zasobów europejskiej biblioteki
cyfrowej. Europejska biblioteka cyfrowa jest sztandarowym projektem Komisji
w ramach ogólnej strategii rozwoju gospodarki cyfrowej – inicjatywy i2010”14.
Zrealizowane już programy (w ramach projektów europejskich FP5,
FP6, eTEN oraz eContentplus) dotyczące bibliotek cyfrowych dla nauki
zawarto w broszurze „i2010: Digital Libraries„ (PDF file) – szczególnie
w zakresie:
–
–
–
cyfrowego zabezpieczenia zbiorów pierwotnych;
stworzenia zasobów do zdalnego studiowania (e-learning) oraz
stworzenia zasobów cyfrowych dla e-nauki (e-science)15..
Komisja Europejska, kontynuując wcześniejsze prace w Europie,
przyjęła ogólną strategię w zakresie rozwoju gospodarki cyfrowej , w tym 2010:
Digital Libraries Initiative (DLI) określoną jako i2010 strategy, planując
podejmowanie inicjatywy w dwóch obszarach:
–
–
dziedzictwa kulturowego - obejmując kolekcje bibliotek europejskich,
archiwów i muzeów w celu udostępnienia zatrudnionym,
niepracującym i studiującym;
informacji naukowej (tj. publikacji naukowych i danych badawczych),
jako niezbędnego źródła do wprowadzania innowacji.
W efekcie takiej strategii, np. informacja o Leonardzie da Vinci
powinna zawierać wszystkie formy jego pracy, książki o nim, dokumentacje
z rysunkami, filmy, itp. z różnych krajów członkowskich. Połączenie tych
źródeł stanowi o istocie zmian Europejskiej Biblioteki Cyfrowej16.
Założenia dla informacji naukowej, obejmującej publikacje naukowe
i dane badawcze zawarte są w wystąpieniu Viviane Reding, komisarza Komisji
Europejskiej ds. społeczeństwa informacyjnego i mediów, na konferencji
w Brukseli (16 lutego 2007 roku), pt. Scientific information in the digital age:
how accessible should publicly funded research be?
14
IP/06/1124. Komisja wzywa państwa członkowskie do wzbogacenia zasobów europejskiej biblioteki
cyfrowej. Bruksela, dnia 25 sierpnia 2006. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries /index_en.htm>.
15
i2010: Digital Libraries brochure 2006 (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm> [oraz] IP/08/1255.
Opening soon: a digital library for Europe. Brussels, 11 August 2008 [online] [dostęp 1 września 2008]..
Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/rapid/press
ReleasesAction.do?reference=IP/08/1255&format=HTML&aged=0>
16
Portal EBC [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.theeuropean
library.org/portal/index.htm>.
179
Najważniejsze istotne założenia dotyczą:
–
–
–
technologii ICT i publikacji naukowych;
doświadczeń z otwartego dostępu (open access);
lepszego wykorzystania danych dla nauki, w tym repozytoriów
naukowych;
–
zróżnicowanej sytuacji w krajach członkowskich UE i działań Komisji
w tym zakresie 17.
5. Strategia rozwoju biblioteki cyfrowej oraz polityki wspólnotowej
w badaniach naukowych (2007)
Strategia rozwoju biblioteki cyfrowej oraz polityki wspólnotowej
w zakresie badań naukowych jest skomentowana w dokumencie
„Communication from the Commission to the European Parlament, the Council
and the European Economic and Social Committee on scientific information In
the digital age: access, dissemination and preservation”, którego celem jest
zasygnalizowanie wagi procesu
politycznego dotyczącego dostępu
do informacji naukowej i jej rozpowszechniania oraz strategii konserwacji
informacji naukowej w całej Unii. Wskazuje się na zagadnienia, mające
bezpośredni wpływ na zdolność Europy do konkurowania w obszarze wiedzy.
1) Podnosi się wagę informacji naukowej (publikacji naukowych i danych),
tj. sygnalizuje wagę informacji naukowej w konkurencyjnej gospodarce
opartej na wiedzy; podnosi wagę wiedzy generowanej poprzez badania
naukowe we wszystkich dziedzinach nauki oraz jej rozpowszechnianie
poprzez edukację oraz jej zastosowanie poprzez innowacje.
2) Wskazuje się na dostęp do informacji naukowej i jej rozpowszechnianie
w epoce cyfrowej w trakcie przemian, tj. powstawania nowych rynków,
usług i podmiotów. W tejże epoce mamy do czynienia z argumentami
stron w dostępie do informacji naukowej.
Są to:
a) główne argumenty środowiska badaczy, organizacji badawczych oraz
podmiotów finansujących i bibliotek, których zdaniem:
–
–
17
otwarty dostęp może zwiększyć wpływ badań naukowych i innowacji
poprzez poprawę dostępu do wyników badań i ich szybkie
rozpowszechnianie;
internet powinien obniżyć koszty publikacji naukowych; jednak ceny
czasopism wzrosły, co wpływa na dostęp do informacji naukowej;
SPEECH/07/90. Reding, Viviane. Scientific information in the digital age: how accessible should publicly
funded research be? W: Conference on scientific publishing in the European research area access,
dissemination and preservation in the digital age. Brussels, Friday, 16 February 2007. (PDF file) [online]
[dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities
/digital_libraries/index_en.htm>.
Halina Ganińska
180
–
z kieszeni publicznej pokrywa się koszty badań, weryfikacji wzajemnej
(poprzez wynagrodzenie weryfikatorów) oraz czasopism (np. poprzez
budżety bibliotek); jest naturalne, że podmioty publiczne chcą
wyższego zwrotu ze swoich inwestycji;
b) argumenty wydawców:
–
–
–
nie ma problemu z dostępem; dostęp do informacji naukowej nigdy nie
był tak dobry;
-publikacje kosztują; wydawcy w sposób znaczący podnoszą wartość
procesu badawczego zapewniając jakość artykułów w czasopismach w
najbardziej efektywny możliwy sposób;
rynek wydawniczy jest wysoce konkurencyjny i nie wymaga
interwencji publicznej; źle pojęta interwencja może doprowadzić
do „implozji” obecnego systemu, nie oferując żadnej jasnej
i praktycznej alternatywy;
c) jak również kwestie i wyzwania oraz problemy: organizacyjne, prawne,
techniczne, finansowe – z tym związane, tj.:
–
–
–
–
połączenie repozytoriów europejskich (które stanowią: artykuły,
opracowania robocze, doktoraty, dane badawcze itp.);
- rozwiązanie kwestii praw własności intelektualnej, ochrony baz
danych i danych osobowych;
- zapewnienie postępu w zakresie narzędzi wyszukiwawczych, w tym
zastosowania otwartych standardów;
wzrost cen czasopism; wzrost budżetów na badania (który wyprzedził
wzrost nakładów na rozpowszechnianie badań i na budżety bibliotek);
podatek od wartości dodanej (VAT) naliczany od produktów
cyfrowych.
3) Podkreśla się niezwykle ważną długoterminową konserwację zasobów
cyfrowych, zważywszy na niestabilność z powodu szybkich zmian
sprzętowych i oprogramowań.
4) Dokonuje się przeglądu działań na poziomie europejskim
w zakresie:
a)
b)
c)
d)
18
dostępu do wyników badań finansowanych przez wspólnotę;
współfinansowania przez programy wspólnotowe;
wkładu w przyszłą debatę polityczną;
koordynacji politycznej oraz debaty politycznej ze stronami a interesowanymi 18.
Przytaczam zawartość dokumentu: COM (2007) 56 final. Communication from the Comission to the
European Parlament, the Council and the European Economic and Social Committee on scientific
information in the digital age: access, dissemination and preservation {SEC(2007)181} PDF file [oraz]
Scientific and scholarly information [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index_en.htm>.
181
Multijęzyczny dostęp do informacji naukowej jest także bardzo ważnym
elementem dostępu do informacji naukowej. Służą temu prace UNESCO nad
przewodnikiem terminologicznym “Guidelines for designing terminology
policies now available” [online version]19.
6. Czy to koniec kultury druku?
Obecny czas, który nazywamy epoką cyfrową, nie wyznacza granic
kultury druku. To dopiero początek zachowania kultury druku oraz próby
połączenia kultury druku z kulturą cyfrową20.
Bowiem spodziewany koniec jest zawsze początkiem nowego, coraz
bardziej fascynującego i nieprzewidywalnego21.
Bibliografia
[1] Atkin, Pauline, A. Bibliography of use surveys 1950-1970. London : The Library Association,
1971.
[2] Babik, Wiesław. Digitalizacja zbiorów bibliotecznych i archiwalnych to odpowiedź, ale jakie
jest pytanie? Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej. 2005, t. 13, nr 1, s. 3-7.
[3] The British Library: Strategic priority 2 – Build the digital research environment [online]
[dostęp 7 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.bl.uk/cgi-bin/print.cgi?url=/
about/strategic/digiresenv.html>.
[4] Ching-chih Chen. Scientific and technical information sources. Cambridge, Mass. : MIT
Press, 1977. W: Encyclopedia of library and information science. New York – Basel :
M. Dekker, Inc. , 1979. Vol. 27, s. 10.
[5] Communication from the Comission to the European Parlament, the Council and the
European Economic and Social Committee on scientific information in the digital age:
access, dissemination and preservation {SEC(2007)181}. COM (2007) 56 final. (PDF file)
[oraz] Scientific and scholarly information [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny
w Internecie:
[6] dLibra : Digital Library Framework [online] [dostęp 7 września 2008]. Dostępny
w Internecie: <http://www.dlibra.psnc.pl/>.
19
Guidelines for designing terminology policies now availabe [online version] [dostęp 5 września 2008].
Dostępny w Internecie: <http://portal.unesco.org/> [oraz] Guidelines for terminology policies. Formulating
and implementing terminology policy in language communities / prepared by Infoterm. Paris : UNESCO,
2005. Por. na ten temat: Tomaszczyk, Jacek. Strategie terminologiczne. Zagadnienia Informacji Naukowej.
2008, nr 1 (91), s. 3-12.
20
„Nie” przeciw książce: Gołębiewski, Łukasz. Śmierć książki: no future book. Warszawa : Biblioteka
Analiz, 2008.
21
Lessig, Lawrence. Wolna kultura [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie.
<http://www.wsip.com.pl>.
182
Halina Ganińska
[7] Ganińska, Halina; Ober, Krzysztof; Bajer, Jakub; Pomianowicz, Joanna. Wielkopolska Digital
Library – project : cooperation of region libraries in the field of creation and management
of digital resources [CD-ROM] W: Library Management in Changing Environment, IATUL
Proceedings, Vol. 14 (New series) 2004 [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny
w Internecie :
<http://www.iatul.org/doclibrary/public/Conf_Proceedings/2004/Halina20Ganinska.pdf>.
[8] Gołębiewski, Łukasz. Śmierć książki: no future book. Warszawa : Biblioteka Analiz, 2008.
[9] Guidelines for designing terminology policies now availabe [online version] [dostęp
5 września 2008]. Dostępny w Internecie: <http://portal.unesco.org/> .
[10] Guidelines for terminology policies. Formulating and implementing terminology policy in
language communities / prepared by Infoterm. Paris : UNESCO, 2005.
[11] i2010: Digital Libraries brochure 2006 (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny
w
Internecie:
<http://ec.europa.eu/information_society/activities/digital_libraries/index
_en.htm>.
[12] Kaczmarek, Tadeusz T. Regionalizacja i globalizacja w gospodarce światowej; rozdział 5:
Znaczenie badań transdyscyplinarnych; rozdział 6. Odpowiedzialność uczonych za skutki
prowadzonych badań, s. 9-11 [online] [dostęp 5 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.kaczmarek.waw.pl/pdf/regionalizacja.pdf>,
[13] Kemp, Richard; Meredith, David; Gibbons, Caspar. Database righr anthe ECJ judgment
in BHB v. William Hill : dark hore or non-starter? W: Computer Law and Security Report,
2005, 2, s. 108-118. [online] [dostęp 31 lipca 2008]. Dostępny w Internecie: <http://vls1.icm.
edu.pl/pdflinks/08100513390824896.pdf>.
[14] Komisja wzywa państwa członkowskie do wzbogacenia zasobów europejskiej biblioteki
cyfrowej. IP/06/1124, Bruksela, dnia 25 sierpnia 2006. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca
2008]. Dostępny w Internecie: <http://ec.europa.eu/information_society/activities
/digital_libraries/index_en.htm>.
[15] Konferencja WRO 2000, Wrocław, 29 listopada-3 grudnia 2000. WRO Center for Media
Art
[online] [dostęp 24 lipca 2008 tylko do odczytu]. Dostępny w Internecie:
http://wro2000.wrocenter.pl/html/mediationmedialization_pl.html# >.
[16] Lessig, Lawrence. Wolna kultura [online] [dostęp 1 września 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://www.wsip.com.pl>.
[17] Llewellyn, Richard D.; Pellack, Lorraine J.; Shonrock, Dianan D. The use of electronic-only
journals in scientific research. Issues in Science and Technology Librariansip, Summer 2002
[online] [dostęp 10 października 2002] Dostępny w Internecie: <http://www.istl.org/02summer/refereed.html>.
[18] O konferencji „Transdyscyplinarność filmu”, 10 maj 2008 [online] [dostęp 5 września
2008]. Dostępny w Internecie: <http://www.staff.amu.edu.pl/~jamnik>.
[19] Opening soon: a digital library for Europe, IP/08/1255. Brussels, 11 August 2008 [online]
[dostęp 1 września 2008] Dostępny w Internecie: <http://europa.eu/rapid/pressReleases
Action.do?reference=IP/08/1255&format=HTML&aged=0>
[20] The European Library [online] [dostęp 5 listopada 2008]. Dostępny w Internecie:
<http://search.theeuropeanlibrary.org/portal/en/index.html> .
[21] Przybylski, Ryszard K. Odnaleźć się w bazie danych. Transdyscyplinarność w kulturze
digitalnej. W: Od kultury wizualnej do kultury audiowizualnej : perspektywy teoretyczne
i paradygmaty metodologiczne kulturoznawczej refleksji nad mediami : konferencja
Poznań, 13-14 maja 2008 „Kulturoznawstwo: dyscyplina bez dyscypliny?” [dostęp
5 września 2008] Dostępny w Internecie: <http://www.uczelnia.swps.edu.pl/ogolny
/kulturoznawstwo/konferencje.php>.
183
[22] Rawski, Conrad H. The scientific study of subject literature. W: Proceedings of the
Symposium on Information in the Health Sciences : working for future. Cleveland, Ohio:
Case Western Reserve University Press, 1976.
[23] Reding, Viviane. Scientific information in the digital age: how accessible should publicly
funded research be? SPEECH/07/90. W: Conference on scientific publishing in the European
research area access, dissemination and preservation in the digital age. Brussels, Friday,
16 February 2007. (PDF file) [online] [dostęp 24 lipca 2008]. Dostępny w Internecie:
[24] Tomaszczyk, Jacek. Strategie terminologiczne. Zagadnienia Informacji Naukowej. 2008,
nr 1(91), s. 3-12.
[25] Willliams, Marta, Rouse Sandra, oprac. Computer-readable bibliographic data bases –
a directory and data sourcebook. W: ASIS. Washington, DC, 1976.
ANEKS / ANNEX
Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum - Polskie Biblioteki Cyfrowe
Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum
Polskie Biblioteki Cyfrowe
Agreement on the creation of a Consortium
Polish Digital Libraries
Nowoczesne usługi i aplikacje sieciowe, w tym coraz liczniej
powstające biblioteki i repozytoria cyfrowe, oraz wydawnictwa istniejące tylko
w wersji elektronicznej, stają się podstawą rozwoju społeczeństwa
informacyjnego. Nauka i edukacja zyskują dzięki nim nowe możliwości dla
przechowywania i udostępniania źródeł i zasobów wspomagających badania
naukowe i procesy dydaktyczne. Kolekcje cyfrowe, a także serwisy je
oferujące, stanowią ważny element działań podejmowanych na rzecz
promowania kultury, wspierania rozwoju regionów i turystyki, a także sprzyjają
procesom permanentnego kształcenia i rozwoju społeczeństwa.
Coraz więcej instytucji kultury i nauki dysponuje kadrą, mogącą
współtworzyć biblioteki cyfrowe, a ośrodki akademickie dysponują zapleczem
badawczym wspierającym ich wdrażanie. Podjęcie aktywnej współpracy w celu
zapewnienia lepszych warunków dla wspierania lokalnych inicjatyw,
zmierzających do rozbudowy zasobów cyfrowych oraz do stosowania
najnowszych technologii dla ich udostępniania i przechowywania, a także dla
promowania tych zbiorów i usług skłoniło niżej podpisane jednostki do
wystąpienia z inicjatywą utworzenia konsorcjum – Polskie Biblioteki Cyfrowe.
§1
1 Celem strategicznym konsorcjum jest: zapewnienie wszystkim
zainteresowanym powszechnego i swobodnego dostępu do istotnych
z punktu widzenia nauki, edukacji i kultury zasobów cyfrowych poprzez
rozwój sieci bibliotek cyfrowych, repozytoriów tworzących trwałą
i niezawodną strukturę.
2 Konsorcjum realizuje swe cele poprzez:
a wspieranie poczynań w zakresie tworzenia, gromadzenia, opracowania,
udostępniania i archiwizacji zasobów cyfrowych,
b rekomendację i upowszechnianie standardów międzynarodowych
i dobrych praktyk w zakresie tworzenia, opracowania, udostępniania
i archiwizacji zasobów cyfrowych,
c wspieranie inicjatyw zapewniających wieczystą archiwizację kolekcji
cyfrowych.
3 W realizacji celów, o których mowa w ust. 2, konsorcjum zakłada
następujące priorytety:
a. rekomendacja zaleceń i standardów niezbędnych przy tworzeniu
zasobów cyfrowych,
186
Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie - Biblioteki Cyfrowe
b. wspólne wypracowywanie dobrych modeli i praktyk dla polskich
repozytoriów i bibliotek cyfrowych,
c. wspólne występowanie o środki finansowe na tworzenie zasobów
cyfrowych do odpowiednich instytucji krajowych i europejskich,
d. wspólny udział w projektach polskich i zagranicznych,
e. wspólne wykorzystanie infrastruktury sprzętowo-programowej, jeśli
zajdzie taka potrzeba,
f. występowanie z inicjatywami projektowymi i ustawodawczymi
do odpowiednich organów państwa dla zapewnienia warunków,
w jakich będą mogły powstawać polskie zasoby cyfrowe.
§2
1. Organem decyzyjnym Konsorcjum jest Rada Konsorcjum, zwana dalej
Radą.
2. W skład Rady wchodzi po jednym przedstawicielu każdej z instytucji –
Uczestników Konsorcjum.
3. Każdy Uczestnik Konsorcjum wskazuje członka Rady na rok
kalendarzowy, jednak każdy z Uczestników Konsorcjum może swobodnie
dokonywać zmian przedstawicieli, przy czym każdorazowo wymagane jest
pisemne powiadomienie pozostałych konsorcjantów o dokonanej zmianie.
4. Funkcję Przewodniczącego Rady sprawuje przedstawiciel instytucji
pełniącej w danym roku funkcję jednostki wiodącej Konsorcjum.
5. Zadania Rady obejmują w szczególności:
a. nadzór nad realizacją postanowień niniejszego Porozumienia,
b. koordynację prac w zakresie tworzenia, gromadzenia, opracowania,
udostępniania i archiwizacji zasobów cyfrowych,
c. działanie na rzecz budowy zasobów cyfrowych w kraju,
d. podejmowanie i wspieranie inicjatyw, w szczególności metodycznych
i technologicznych, w zakresie spójności metadanych oraz
swobodnego i łatwego wyszukiwania zasobów w Internecie,
e. inicjowanie współpracy z innymi instytucjami/osobami, których
działanie jest zbieżne z celami Konsorcjum,
f. promowanie konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe w kraju
i za granicą.
6. Zwołanie posiedzenia Rady następuje na uzasadniony wniosek każdego
z członków Rady.
Posiedzenia Rady zwołuje Przewodniczący.
7. Rada podejmuje uchwały zwykłą większością głosów. Wymagane jest
wyrażenie opinii w danej sprawie przez każdego z członków Rady
(w przypadku nieobecności wyrażona na piśmie).
187
§3
Porozumienie ma charakter współpracy sieciowej i informacyjnej. Tym samym,
porozumienie nie ogranicza jakichkolwiek indywidualnych działań
Uczestników w realizacji celów tego porozumienia, nakłada tylko zobowiązania
wzajemnego informowania się o podjętych działaniach.
§4
Postanowienia końcowe:
1. Konsorcjum ma charakter otwarty i może przyjmować nowych uczestników
po wyrażeniu przez nich takiej woli, poprzez podpisanie Deklaracji
przystąpienia do Konsorcjum stanowiącej załącznik do niniejszego
porozumienia.
2. Jednostka Wiodąca Konsorcjum jest wybierana spośród Uczestników
corocznie przez członków Rady Konsorcjum.
3. Na pierwszy rok działania Konsorcjum jako Jednostkę Wiodącą Uczestnicy
wskazują Poznańską Fundację Bibliotek Naukowych.
4. Porozumienie wchodzi w życie z dniem podpisania, na czas nieokreślony.
5. Każdy z Uczestników może wystąpić z Konsorcjum poprzez pisemne
poinformowanie o tym wszystkich Uczestników.
§5
Uczestnicy konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe
188
Porozumienie w sprawie utworzenia konsorcjum Polskie - Biblioteki Cyfrowe
Załącznik
Deklaracja przystąpienia do Konsorcjum – Polskie
Biblioteki Cyfrowe
W imieniu
.......................................................................................................................
deklaruję wolę przystąpienia do Konsorcjum – Polskie Biblioteki Cyfrowe.
Jednocześnie wskazuję na członka Rady Konsorcjum
………………………………………..…
(imię i nazwisko)
...................................
(podpis)
...................................
(miejsce, data)
*****
28 maja 2008 r. w Ośrodku Nauki PAN w Poznaniu odbyło się
spotkanie przedstawicieli wszystkich regionalnych bibliotek cyfrowych w kraju,
którzy zdecydowali się podpisać porozumienie o współpracy. Na mocy tego
porozumienia powstało konsorcjum Polskie Biblioteki Cyfrowe, którego
głównym zadaniem będzie koordynacja prac związanych z rozwojem
krajowych zasobów cyfrowych.
Tekst porozumienia podpisały następujące instytucje, członkowie założyciele
PBC:
Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych
BG Akademia Górniczo-Hutnicza
G i OINT Politechnika Wrocławska
Biblioteka Śląska
BG Uniwersytet Ekonomiczny Kraków
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie
Wojewódzka Biblioteka Publiczna Kraków
Biblioteka Politechniki Krakowskiej
Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego
BG Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej
BG Politechnika Białostocka
BG Uniwersytet Opolski
Wyższa Szkoła Humanitas w Sosnowcu
Politechnika Łódzka
Źródło: Poznańska Fundacja Bibliotek Naukowych
<http://www.pfsl.poznan.pl/bpc.html>
189

Publikacja do pobrania - Biblioteka Politechniki Poznańskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

Biblioteki dawniej i dziś. Hybrydowe, cyfrowe…? Jakie będą i

Bidvoice Issue 2 Polish.indd

proszę odwiedzić naszą stronę o e-mycie węgierskim