podstawy prawa

Spis treści
1. Wiadomości o prawie
1.1. Pojęcie, funkcje i rodzaje prawa
1.1.1. Pojęcie prawa
1.1.2. Funkcje prawa
1.1.3. Rodzaje prawa
1.2. Prawo a inne normy społeczne
1.2.1. Obyczaje, zwyczaje
1.2.2. Normy moralne
1.3. Praworządność
1.4. Norma prawna a przepis prawny
1.5. Tworzenie prawa. Akt prawny
1.5.1. Rodzaje aktów prawnych
1.5.2. Stanowienie aktów prawnych
1.5.3. Publikowanie aktów prawnych
1.6. Obowiązywanie prawa
1.6.1. Pojęcie obowiązywania prawa
1.6.2. Zakresy obowiązywania norm prawnych
1.6.2.1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni
1.6.2.2. Obowiązywanie prawa personalne
1.6.2.3. Obowiązywanie
prawa
w czasie.
Wejście
normy
prawnej
obowiązującej
1.7. Stosowanie i przestrzeganie prawa. Odpowiedzialność prawna
1.8. Systematyka prawa
1.8.1. Pojęcie systemu prawa
1.8.2. Zasady systemu prawa
1.8.2.1. Systematyzacja pionowa
1.8.2.2. Systematyzacja pozioma. Gałęzie prawa
1.9. Stosunek prawny
1.9.1. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego
1.9.1.1. Zdarzenia prawne i ich podział
1.9.1.2. Podmioty stosunku prawnego
1.9.1.3. Przedmiot stosunku prawnego
1.9.1.4. Treść stosunku prawnego
1.10. Źródła prawa
1.10.1. Pojęcie źródeł prawa
1.10.2. Rodzaje źródeł prawa
1.10.2.1. Źródła prawa powszechnie obowiązującego
1.10.2.2. Źródła prawa wewnętrznego
1.10.2.3. Źródła prawa europejskiego
w życie
i utrata
mocy
Słowa kluczowe: prawo, funkcje prawa, rodzaje prawa, norma prawna, przepis prawny, akt prawny,
konstytucja, uchwała, rozporządzenie, derogacja prawa, system prawa, stosunek prawny, zdarzenia, działania,
zachowania, czynności niezgodne z prawem, uprawnienia, obowiązki, źródła prawa.
2
1. Wiadomości o prawie
1.1.
Pojęcie, funkcje i rodzaje prawa
1.1.1.
Pojęcie prawa
Prawo jest regulatorem stosunków społecznych.
Prawo reguluje relacje międzyludzkie, również tym także te, które związane są
z udziałem instytucji publicznych.
Prawo obejmuje więc swoim zakresem i zasięgiem sposoby zachowania się w grupach społecznych.
Stanowi także wyraz wartości oraz potrzeb, mających zasięg społeczny, a podlegających ochronie
i urzeczywistnieniu.
Najbardziej rozpowszechnione jest pojmowanie prawa jako zbioru norm ogólnych,
pochodzących od organów państwa, zabezpieczonych istnieniem przymusu
państwowego.
Definicja ta jest wyrazem dominującej generalnie, pozytywistycznej wizji prawa, zgodnie z którą
źródłem prawa są normy zawarte w aktach normatywnych, wydawanych przez uprawnione do tego
organy państwa.
Obok pozytywistycznej koncepcji prawa funkcjonuje również najbardziej rozpowszechnione,
prawnonaturalne rozumienie prawa. Odwołuje się ono do założenia, że obok prawa zawartego
w aktach normatywnych władzy państwowej, ludzie związani są także prawem naturalnym.
Stanowią je normy bądź ideały niebędące wytworem ludzkiego stanowienia, ale istniejące
obiektywnie, poza działalnością człowieka. Źródłem tak pojmowanego prawa natury jest albo Bóg,
albo właściwości natury ludzkiej, czy też zasady współżycia w społeczeństwie. Współcześnie za
źródła uznaje się również takie kategorie jak chociażby godność człowieka, ideały kultury, prawa
człowieka. Podstawą powyższych koncepcji prawa naturalnego są więc prawa poznawane
niezależnie od woli czy też świadomości człowieka, nie będące wyrazem prawa objawionego, ale
prawa powoływanego wolą rozumu.
Wskazuje się również we współczesnych ujęciach prawa, że niezależnie od pojęcia prawa
występującego
w aktach
prawnych,
podstawowym
składnikiem
każdego
prawa
są
zasady
sprawiedliwości i racjonalności, jak chociażby: zasada równości wobec prawa, zakaz wszelkiej
dyskryminacji, wolność słowa i zrzeszania się, prawo do rzetelnego i uczciwego procesu.
W innych ujęciach, także współczesnych, podejmuje się próby definiowania prawa jako procesu
tworzenia i ustalania znaczenia tekstów prawnych. Następuje to w drodze swoistego dialogu między
twórcami prawa (jakimi są organy je tworzące), wykonawcami prawa (do których należą jego
fachowi wykonawcy, jak chociażby organy państwa) oraz końcowymi adresatami tych przepisów,
3
czyli obywatelami państwa. Treść i znaczenie prawa jest ustalane więc w wyniku współdziałania
wielu podmiotów, w drodze swoistego, dorozumianego porozumienia.
Zasadniczą cechą każdego prawa jest jego normatywny charakter "który różni się
wyraźnie od charakteru opisowego prawa. Normatywność prawa wskazuje bowiem na
pewne wzory zachowań uznawanych za obowiązujące, wiążące, zmuszające do
określonego sposobu postępowania. Zawarte są one w normach prawnych, czyli regułach,
zasadach, przykazaniach, ujętych w aktach prawnych w postaci przepisów prawa.
Porządek prawny państwa polskiego określony jest regułami prawa pozytywnego. Za źródła
prawa pozytywnego przyjmuje się normy prawne zawarte w aktach normatywnych. Pochodzą
one od instytucji państwa uprawnionych do tworzenia prawa. Do aktów tych należą: konstytucja,
ustawy oraz rozporządzenia i zarządzenia, jako akty wydawane na podstawie upoważnień
ustawowych. Do źródeł prawa obowiązujących w Polsce zalicza się również normy prawa
międzynarodowego publicznego, które zostały przyjęte przez Sejm jako normy prawa polskiego
wewnętrznego. Nie mają zastosowania — jako podstawy porządku prawnego obowiązującego na
terytorium państwa polskiego — normy prawne pochodzące z innych systemów, jak prawo
naturalne czy zwyczajowe (zob. pkt 1.5, s. 12). Nie należą do tego kręgu również zasady słuszności
i sprawiedliwości, normy moralne czy religijne, chyba że sam tekst prawny powołuje się na
poszczególne z nich.
1.1.2.
Funkcje prawa
Funkcje prawa kojarzone są często z jego celami, wynikającymi z normy prawnej ustalonej przez
jej prawodawcę. Związane jest to ze skutkami, jakie wywierać mogą określone normy oraz
instytucje prawne przez swoje istnienie, ale również działanie wobec swojego otoczenia, jakim jest
społeczeństwo oraz wchodzące w jego skład poszczególne jednostki.
W stosunku do takiego ujęcia wskazać można na odpowiednie rozróżnienia funkcji prawa, zależne
od przyjętych kryteriów, ale pokazujące równocześnie bogactwo ich możliwych interpretacji.
Wskazuje się zwykle na stabilizacyjną bądź dynamizującą funkcję prawa. Pierwsza z nich
sprowadza się do utrwalania istniejącego w społeczeństwie porządku politycznego, gospodarczego
etc. Druga zaś polega na wskazywaniu zmian w życiu społecznym.
Poza tymi funkcjami występuje także funkcja ochronna prawa, mająca na celu ochronę prawem
wartości istotnych w życiu społecznym, oraz funkcja organizacyjna, polegająca na tworzeniu
instytucjonalnych warunków życia społecznego, jak chociażby tworzenie organów i instytucji
publicznych ustroju państwa. Ponadto wyróżnić można funkcję represyjną, sprowadzającą się do
stosowania katalogu określonych dolegliwości w stosunku do tych, którzy naruszyli określone
w przepisach prawa zasady powinnego zachowania się w społeczeństwie. Obok niej występuje
4
funkcja wychowawcza prawa, mająca na celu wyrobienie w adresatach norm trwałych
przekonań, skłonności bądź nawyków do przestrzegania prawa.
W innym rozumieniu funkcji prawa wskazuje się na funkcję kontrolną, polegającą na poddaniu
kontroli zachowań ludzkich, mającej na celu wzrost poczucia pewności i bezpieczeństwa członków
społeczeństwa. Oprócz niej podkreśla się istnienie funkcji dystrybutywnej, sprowadzającej się do
stosowania prawa przy odpowiednim rozdziale w społeczeństwie dóbr i ciężarów. Ostatnią,
szczególnie jednak ważną funkcją prawa jest regulacja konfliktów. Polega ona na uwzględnianiu
nieuniknionego charakteru konfliktów w stosunkach społecznych, wynikających z niezgodności
interesów, ale także opinii poszczególnych jednostek bądź grup społecznych. Celem działania
prawa, winno więc być rozstrzyganie sporów między ludźmi. Następować to może wskutek
rozwiązań kontraktowych, polegających na wzajemnych uzgodnieniach stron. Innym sposobem
rozwiązywania konfliktów są działania mediacyjno-koncyliacyjne, w których obok podmiotów
będących w konflikcie występuje mediator (koncyliator), będący pomocnikiem i doradcą. Celem
jego działań jest ułatwienie porozumienia stronom sporu, a zwłaszcza wypracowanie formuły
rozwiązania sporu zarówno w zakresie treści, jak i sposobu postępowania, który byłby możliwy do
zaakceptowania przez strony konfliktu. Stosuje się również arbitrażowy sposób rozwiązywania
konfliktów, podczas którego strony dokonują wyboru niezależnego arbitra, którego decyzje —
zgodnie z przyjętym sposobem postępowania — mają charakter wiążący dla stron. Ostatnim
sposobem rozwiązywania sporów jest tryb adjudykacyjny, polegający na stosowaniu z góry
ustalonych procedur i zasad działania. Przykładem takiego postępowania są postępowania przed
sądami powszechnymi.
1.1.3.
Rodzaje prawa
Prawo jako zjawisko społeczne jest zróżnicowane — obejmuje sytuacje o różnym charakterze.
Zróżnicowaniu temu odpowiada wielość kryteriów stosowanych wobec prawa. Dla ich określenia
używane są różne pojęcia szczególne, nieoznaczające jednak tożsamości.
prawa wewnętrzne a prawa międzynarodowe
Jednym z nich jest odróżnianie prawa wewnętrznego od prawa międzynarodowego publicznego.
Pierwsze odnosi się do stosunków na terytorium danego państwa, którego podmiotami są osoby
fizyczne bądź prawne (zob. pkt 1.9.1.2.). Drugie z kolei normuje stosunki między podmiotami
prawa międzynarodowego (państwa, organizacje międzynarodowe). Współcześnie granice między
normami prawa wewnętrznego a międzynarodowego publicznego często się zacierają — ze względu
na przyjmowanie niektórych regulacji pochodzących z konwencji międzynarodowych do prawa
wewnętrznego poszczególnych państw.
prawo publiczne a prawo prywatne
5
Innym kryterium rozróżniania prawa jest stosowanie podziału na prawo publiczne i prawo
prywatne. Oparte jest ono na rozdziale sfer działania obywatela, podlegających zwierzchnictwu
organów państwowych od tej sfery, która wyłączona jest spod władzy publicznej, a należy ona
w całości do sfery prywatnej obywatela.
prawo podmiotowe a prawo przedmiotowe
Odróżnia się również prawo podmiotowe od prawa przedmiotowego. Pierwsze z pojęć, dotyczące
prawa
podmiotowego,
oznacza
wzajemnych relacjach, jak
zbiór
uprawnień
przykładowo
przysługujących
prawo własności
podmiotom
prawa
w ich
czy prawa obywatelskie. Prawa
podmiotowe służą podejmowaniu przez podmioty prawa swobodnych decyzji dotyczących swojego
zachowania, realizacji podjętych działań bądź domagania się od innych podmiotów wykonywania
ciążących na nich obowiązków, wynikających z treści normy prawnej. Przyjmuje się różne kryteria
oceny praw podmiotowych. Według jednej z rozpowszechnionych koncepcji uznaje się, że prawa
podmiotowe są prawami przyrodzonymi, właściwymi człowiekowi, jak liczne wolności i prawa
człowieka. Tego rodzaju prawa podmiotowe są prawami obiektywnymi i nie mogą stanowić
przedmiotu obrotu, albowiem uważa się je za prawa niezbywalne.
Z kolei pojęcie prawa przedmiotowego stosuje się wobec ogółu norm składających się na system
prawa. Obejmuje ono zarówno normy prawne obowiązujące aktualnie, jak i również normy prawa
dawniej obowiązującego, ale również te, które dopiero są postulowane. W tym znaczeniu
przyjmuje się również, że prawa podmiotowe wynikają często z prawa przedmiotowego, będąc
przedmiotem przedmiot regulacji ustawowych wchodzących w skład danego systemu prawa. W tym
sensie prawo podmiotowe i prawo przedmiotowe nie stanowią więc pojęć przeciwstawnych, ale
wzajemnie powiązanych. Taka koncepcja praw podmiotowych jest także jednym z bardziej
rozpowszechnionych sposobów ich rozumienia.
Obok takich możliwości definiowania praw podmiotowych wskazuje się współcześnie, że istnieje
jeszcze szczególny rodzaj praw podmiotowych, jakimi są prawa człowieka. Uzyskały one
powszechną akceptację
ze
względu na zawarcie
ich
w obowiązujących
międzynarodowych
konwencjach, paktach i deklaracjach.
W praktyce stosuje się różne kryteria określenia praw podmiotowych.
1) Pierwszym
kryterium
jest
ich
złożoność.
Wyodrębnia
się
bowiem
prawa
podmiotowe proste, do których zalicza się przede wszystkim liczne prawa i wolności
prawnie chronione, jak chociażby ochrona życia. Obok nich wskazuje się na prawa
6
złożone, stanowiące zespół uprawnień, jak chociażby prawo własności, którego
posiadanie umożliwia korzystanie z licznych innych uprawnień.
2) Drugim
kryterium
oddziaływania.
wyodrębnienia
Można
bowiem
praw
wskazać
podmiotowych
na
prawa
jest
ich
podmiotowe,
zakres
które
są
skuteczne wobec wszystkich, tj. posiadacz tych praw może żądać od wszystkich ich
respektowania. Takim uprawnieniem jest również prawo własności. Z kolei można
wskazać na prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi stronami.
Przykładem mogą być prawa wynikające ze stosunków umownych.
3) Innym kryterium wyodrębnienia praw podmiotowych są prawa posiadające
określone przymioty. Wyróżnić bowiem można prawa podmiotowe majątkowe,
do których zaliczyć można własność oraz prawa podmiotowe osobiste, jak
chociażby nietykalność osobistą.
Jako rodzaje prawa odróżnia się również w praktyce pojęcie prawa materialnego od prawa
formalnego. Pierwsze z nich stosuje się w odniesieniu do ogółu norm prawnych regulujących
stosunki w danym zakresie przedmiotowym, jak choćby prawo cywilne, ujęte w kodeksie cywilnym.
Z kolei prawo formalne, zwane również procesowym, obejmuje normy postępowania stosowane
w odniesieniu do stosunków regulowanych odpowiednim prawem materialnym. Tak więc prawo
procesowe cywilne reguluje postępowanie przed sądami w sprawach wynikających ze stosunków
cywilnoprawnych określonych w prawie cywilnym — jako prawie materialnym.
1.2.
Prawo a inne normy społeczne
Podstawą każdego prawa są określone wartości. W znacznym stopniu decydują one o tym, że
prawo jest również zjawiskiem kulturowym, mającym na celu ochronę tworzących je wartości.
Zachowania członków społeczności poddawane są kontroli ze strony innych systemów. Niektóre z
nich, podobnie jak prawo, mają charakter normatywny. Zaliczyć do nich należy religię, obyczaje,
zwyczaje, moralność.
1.2.1.
Obyczaje, zwyczaje
Normatywny charakter mają sytuacje odwołujące się do pewnych konwencji społecznych. Do takich
konwencji należą obyczaje (zwyczaje), dotyczące zachowań uznawanych za przyjęte bądź też
pojmowanych za dopuszczalne w określonych sytuacjach. Nie występują one w sposób wyraźnie
określony, ale
ich pochodzenie
związane
jest
z istnieniem pewnego
autorytetu, ważnego
środowiskowo dla odbiorców.
Zwyczaje (obyczaje) cechują się trwałym praktykowaniem przez członków grup społecznych
określonych wzorców zachowania. Powstają one anonimowo, spontanicznie, bez udziału władzy
7
publicznej. Stąd najczęściej regulują one relacje w grupach społecznych, a dopiero w dalszej
kolejności relacje członków grupy społecznej z instytucjami sprawującymi w grupie władzę.
1.2.2.
Normy moralne
Podstawą norm moralnych są zewnętrzne zachowania człowieka, jak też jego intencje oraz
postawy, wynikające z obserwacji, dokonywanej przez innych ludzi i poddawane ocenie z pozycji
idei dobra. W tym rozumieniu posiadają one charakter normatywny.
Normy moralne obowiązują nie tylko ze względu na jakiś zewnętrzny nakaz, pochodzący od
jakiegoś autorytetu, ale z nakazu sumienia lub rozumu. Wynikają one z wewnętrznego przekonania
o ich słuszności, sprawiedliwości, niezbędności. Wpajane są człowiekowi w procesie wychowania,
stając się własnymi. Normy moralne nie są z reguły formalnie spisywane, uporządkowane,
ogłaszane.
Funkcjonują
jako
wzorce
podawane
pośrednio
na
przykładach
postępowania
określonych autorytetów. Sankcja za ich naruszenie nie jest sformalizowana, ale występuje
w postaci potępienia bądź odrzucenia ze strony grupy. Normy prawne i normy moralne mogą być
zbieżne.
Relacja treści między normami prawnymi i moralnymi może się pokrywać w niektórych wzorcach
zachowania, wszędzie tam, gdzie normy prawne i moralne uznają wzajemnie pewne zachowania za
zakazane bądź nakazane. Mimo różnych konsekwencji, za naruszenie każdej z norm — obok
sformalizowanej sankcji karnej — będzie występowała sankcja przykładowo towarzyska, piętnująca
określony czyn. Sankcje te będą działały na zasadzie dopełnienia.
Normy moralne i prawne mogą wchodzić także w kolizje. Będzie to miało miejsce w przypadku
rozbieżnych regulacji pewnych sytuacji, kiedy z jednej strony będziemy mieli do czynienia
z zakazem, a z drugiej z dozwoleniem.
Rozpatrywanie związków prawa z moralnością, poza związkami treściowymi, wskazuje także na
związki
funkcjonalne.
Wynikają
one
z wzajemnych
zależności,
stanowiących
rezultat
wzajemnego oddziaływania prawa i moralności. Widoczne są one zwłaszcza w zakresie tworzenia
prawa, podczas którego normy o charakterze moralnym wpływają na decyzje prawodawcy
w procesie tworzenia prawa. Celem prawodawcy jest bowiem często tworzenie prawa zgodnego ze
stanami uznawanymi za wartościowe w danym społeczeństwie, jak zasady sprawiedliwości,
równości wobec prawa etc.
8
1.3.
Praworządność
Pojęcie praworządności związane jest z funkcjonowaniem organów państwa. Sprawowanie bowiem
władzy publicznej w państwie opierać się ma na prawie. Dotyczy to decyzji funkcjonariuszy
publicznych, zobowiązanych do postępowania — zarówno w zakresie treści, formy, jak i trybu —
zgodnie
z obowiązującym
prawem.
Celem
jest
zapewnienie
obywatelom
niezbędnego
bezpieczeństwa, a także stworzenie pewności, że nie zostaną oni pozbawieni istotnych dóbr, jak:
życia, wolność, majątek czy dobre imię. Wskazuje się również na obowiązek działania przez organy
państwa nie tylko zgodnie z obowiązującym prawem, ale również posługiwania się prawem
w sposób zgodny z jego treścią, zwłaszcza gdy dotyczy to stosunków państwa z obywatelem.
Zasada praworządności związana jest ściśle z pojęciem państwa prawa. Idea państwa prawa
dotyczy działań państwa, zwłaszcza wykonujących funkcje władcze. Prawo wyznacza granice
władzy publicznej, polegające na określeniu ich kompetencji, zadań, trybu działania organów.
Nieprzestrzeganie
przez
organy
państwa
prawa
prowadzi
więc
do
naruszenia
zasady
praworządności.
1.4.
Norma prawna a przepis prawny
Prawo jest zbiorem norm stanowiących wypowiedzi wskazujące na określony sposób postępowania
(zachowania). Zawierają one nakaz, zakaz lub dozwolenie, stanowiące wzorzec zachowania,
odtworzony najczęściej z tekstu prawnego. Z wzorca postępowania zawartego w normie wynikają
odpowiednie kryteria pozwalające na uznanie wzorca za wiążący, zgodny z porządkiem prawnym
obowiązującym w państwie.
Stosowane jest też pojęcie przepisu prawnego. W praktyce przepis prawny traktowany jest jako
synonim normy prawnej. Oba pojęcia bywają bowiem zamiennie stosowane. Powstaje w tej
sytuacji pytanie o stosunek normy prawnej do przepisu prawa, a dalej o odróżnienie pojęcia normy
prawnej od przepisu prawnego.
Pojęcie przepisu prawnego odnosi się do tej części danego tekstu prawnego, która
zawiera określoną dyrektywę prawną, jaką jest norma prawna. Przepisy prawne występują
w tekstach prawnych, w zależności od rodzaju tekstu i jego budowy, w postaci
odpowiednich jednostek systematyzacyjnych, jak: artykuły, paragrafy, ustępy, punkty,
litery.
Norma prawna, stanowiąc regułę zachowania, posiada dwie istotne cechy decydujące o jej
charakterze.
9
Normy prawne są regułami generalnymi.
Oznacza to, że treść normy prawnej skierowana jest do ogółu określonych adresatów, a nie do
poszczególnych jednostek. Zawarte w normie nakazy, zakazy, względnie dozwolenia nie dotyczą
adresatów mających zindywidualizowaną tożsamość, ale posiadających określone cechy rodzajowe,
np. pracowników służby zdrowia. Innym sposobem wyodrębnienia adresata nakazu, zakazu czy też
dozwolenia zawartego w normie prawnej będzie odniesienie się do wszystkich podmiotów, które
znajdują się na danym terytorium. Zwrócenie się do nich będzie następowało w sposób najbardziej
ogólny z możliwych. Typowym zwrotem będzie wówczas określenie: „kto”, „ktokolwiek”, „każdy”
etc. Możliwe jest jednak zastosowanie pojęcia generalnego, chociaż jednostkowego, przez
wskazanie
szczegółowych
cech
adresata
normy,
łatwych
do
sprecyzowania,
mimo,
że
niezwiązanych z konkretną osobą. Taka sytuacja będzie miała miejsce wówczas, kiedy zawarty
w normie wzorzec zachowania będzie dotyczył konkretnej osoby, pełniącej określony urząd. Tak
przykładowo mogą być precyzowane uprawnienia bądź obowiązki urzędu prezydenta jako głowy
państwa.
Normy prawne posiadają także cechę abstrakcyjności. W tym przypadku uznaje się, że wzór
zachowania określony jest przez podanie jedynie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech tego
zachowania. Pozwala to na podkreślenie powtarzalności pewnych zachowań, które zdarzyć się
mogą wielokrotnie. Dla oddania istoty określenia takich zachowań stosuje się pojęcia bardziej
ogólne niż szczegółowe. Sformułowania takie zawierają zwroty, które w swoim charakterze mogą
odnosić się do nieokreślonej liczby przypadków w przyszłości.
Cechy generalności i abstrakcyjności norm prawnych odróżniają akty prawne zawierające
normy
prawne
od
aktów
stosowania
prawa,
jak
choćby
orzeczenia
sądowe,
akty
administracyjne. Te bowiem z kolei są zindywidualizowane, odnoszą się do konkretnych sytuacji.
Każda norma prawna posiada własną budowę, stanowiącą odzwierciedlenie zawartego w niej
wzorca postępowania. W skład konstrukcji normy prawnej wchodzą dwa zasadnicze elementy:
hipoteza i dyspozycja. Niekiedy wskazuje się na trzeci element, jakim jest sankcja.
Pierwszy z tych elementów, hipoteza, określa przede wszystkim adresata normy prawnej oraz
warunki i okoliczności, w których powinien się on zachować w sposób przewidziany przez normę.
Z kolei drugi z elementów, dyspozycja, jest tą częścią normy, dzięki której określona zostaje treść
zachowania polegającego na nakazie, zakazie bądź dozwoleniu. Zastosowanie natomiast trzeciego
elementu, jakim jest wspomniana już sankcja, sprowadza się do wskazania konsekwencji, jakie
nastąpią w sytuacji zachowania się przez adresata normy w sposób niezgodny z normą, zwłaszcza
wówczas, kiedy dokonał on jej naruszenia.
10
W praktyce wyodrębnia się również normy niezawierające sankcji. Mają one szczególne znaczenie
w prawie konstytucyjnym, rodzinnym, względnie administracyjnym. Występują więc w sytuacjach,
w których stosowanie sankcji nie jest konieczne. Decyduje bowiem o tym charakter normy,
a zwłaszcza jej przeznaczenie i zastosowanie. Przykładem są normy dotyczące obowiązków
najwyższych organów państwa, których czynności nie są sankcjonowane, albowiem nie stosuje się
wobec nich zwykłej w prawie konstytucyjnym sankcji nieważności czy też bezskuteczności.
1.5.
Tworzenie prawa. Akt prawny
Prawo jest tworzone w procesie swoistej kreacji norm prawnych. Należy przyjąć, że tworzenie
prawa jest zadaniem oraz dziełem ustawodawcy. Stanowi ono proces powstawania prawa w postaci
norm generalno-abstrakcyjnych, stanowiących władczy akt organu władzy państwowej.
Współcześnie
najbardziej
podstawowym
sposobem
powstawania
prawa
jest
stanowienie,
dokonywane przez działania organów kolegialnych bądź jednoosobowych, którym na podstawie
osobnych upoważnień przyznano kompetencje do wydawania nowych przepisów prawa. Przybiera
ono
wówczas
charakter
prawa
pisanego.
Najbardziej
rozpowszechnioną
formą
prawa
stanowionego jest prawo ustawowe. W praktyce jednak wzrasta ilość prawa stanowionego przez
instytucje rządowe i inne organy administracji publicznej. Tworzone jest ono na podstawie
upoważnienia ustawowego, a niekiedy w sposób samoistny — przez wykorzystanie ogólnych
kompetencji.
Poza
stanowieniem
prawo
powstaje
w drodze
różnych
innych
„form
tworzenia
prawa”.
W pierwszym rzędzie należy wskazać na prawo kontraktowe, powstające w drodze umowy.
Odgrywa
ono
istotną
rolę
w prawie
międzynarodowym
publicznym,
opartym
zresztą
na
wzajemnych umowach podmiotów prawa, jakimi są najczęściej państwa. Wzrasta jednak rola
prawa kontraktowego także w stosunkach wewnętrznych. Proces ten nie ogranicza się jedynie do
przypadków mających epokowe znaczenie, stanowiących rodzaj ugody społecznej, jakimi były
przykładowo w najnowszych dziejach polskich porozumienia gdańskie z 1980 r. Wskazać bowiem
należy na fakt konieczności rozwiązywania współcześnie licznych spraw w drodze negocjacji. Udział
organów państwa wynika w tym przypadku nie tylko z braku skuteczności w rozwiązywaniu wielu
problemów, ale jest następstwem konieczności rozstrzygania wielu spraw w drodze negocjacji
z adresatami norm prawnych. Przykładem prawa kontraktowego współcześnie występującego są
układy zbiorowe pracy, zawierane przez przedstawicieli pracowników i pracodawców, określające
powinności stosunku pracy.
Do innych „form tworzenia prawa” zaliczyć należy ponadto prawo precedensowe. Najczęściej
kojarzone jest z anglosaskim systemem prawnym, w którym dopuszcza się możliwość tworzenia
prawa przez sądy. Podkreślić jednak należy, iż stosowanie precedensów, czyli opieranie orzeczeń
sądowych na zawartej w decyzji sądowej normie ogólnej, wpływającej na podejmowanie decyzji
11
przez inne sądy, nie stanowi zasadniczej części prawa. Prawem podstawowym, jak wszędzie, jest
prawo ustawowe, które może także uchylić każdy precedens. Precedensy — jako reguły
decyzyjne, na podstawie których wydawane są kolejne orzeczenia — dopuszcza się jedynie
w określonych przypadkach, kiedy sądy najwyższe wydają orzeczenia zawierające pewną ogólną
prawidłowość.
Problem ten pozornie jedynie dotyczący prawa obcego, posiada jednak coraz większe znaczenie
w bieżącej praktyce sądów, także w Polsce. Generalnie bowiem rola orzeczeń sądowych wzrasta.
Warto wspomnieć o znaczeniu orzeczeń sądów wyższych w tej sprawie, przede wszystkim Sądu
Najwyższego i Najwyższego Sądu Administracyjnego. Podkreśla się wagę wydawanych przez te
sądy orzeczeń jako instrumentów sprzyjających interpretacjom dokonywanym w dalszej praktyce
sądów niższych. Za mające istotne znaczenie — jako akty kształtujące stosunki prawne,
wpływające przez swe interpretacje na zmiany w prawie — uznaje się orzeczenia Trybunału
Konstytucyjnego.
W procesie
badania,
na
podstawie
wnoszonych
wniosków,
zgodności
powstającego (względnie istniejącego już) prawa z ustawą zasadniczą następuje kształtowanie się
prawa poprzez jego utrwalanie w drodze orzeczeń Trybunału bądź wpływanie na zmiany
podejmowane następnie na drodze legislacyjnej.
Za przykład formy tworzenia prawa mającej dawny rodowód wskazać można prawo zwyczajowe.
Odgrywało ono istotną rolę w czasach, kiedy nie dominowało jeszcze prawo stanowione.
Współcześnie rola prawa zwyczajowego została w prawie polskim całkowicie zredukowana. Nie jest
ono w stanie w zmieniającej się stale rzeczywistości sprostać jej potrzebom. Prawo zwyczajowe
oparte jest na zasadzie istnienia pewnej stabilności i trwałości. Podstawą jego powstania jest
bowiem zwyczaj, czyli dość trwałe praktykowanie przez członków danej społeczności określonych
wzorów zachowania się. Takim zwyczajem może stać się przykładowo korzystanie powszechne
z jakiegoś miejsca, pod warunkiem, że zwyczaj ten uzyska sankcję prawa zwyczajowego.
Zwyczaje mogą przekształcić się w prawo zwyczajowe, kiedy upowszechnią się one na tyle, że
zostaną uznane przez państwo za wiążące i obowiązujące. Zmiany jednak współcześnie są zbyt
szybkie, by istniało jeszcze miejsce na utrwalenie się powtarzalnych zwyczajów, które następnie
przyjęte zostałyby przez państwo jako szczególna norma prawa obowiązującego. Tak więc nie
uznaje się prawa zwyczajowego za źródło prawa obowiązującego. Wskazać można jednak na
odwoływanie się przez ustawodawcę do pojęcia zwyczaju, co nie oznacza akceptacji istnienia prawa
zwyczajowego. Zwyczaj ten pojmowany jest jako reguła postępowania akceptowana w pewnych
grupach, mimo że nieuznawana za wiążącą przez organy państwowe. Przykładem są tutaj niektóre
przepisy kodeksu cywilnego podkreślające, że przy interpretacji umów i innych oświadczeń woli
należy brać pod uwagę zwyczaje. Inną sytuacją jest także przepis kodeksu cywilnego wskazujący,
że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, ale także te, które wynikają
z ustawy, zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów. Na przykład jeśli w stałych
stosunkach handlowych między kontrahentami istnieją określone zwyczaje stosowane przez nich
12
stale, to w przypadku ewentualnych sporów wynikających ze stosowania tych stosunków sąd przy
rozstrzyganiu będzie brał pod uwagę obowiązujące dotychczas między kontrahentami zwyczaje
handlowe.
W niektórych państwach, także europejskich (Niemcy, Austria, Szwajcaria, Finlandia), prawo
zwyczajowe stosowane jest subsydiarnie, czyli możliwe jest jego stosowanie w sytuacjach, które
nie są uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne.
W odniesieniu do form tworzenia prawa wskazać można również na kształtowanie się prawa na
podstawie poglądów doktryny prawa. Wpływ prawników, ich poglądów na tworzenie prawa,
zwłaszcza na praktykę, był znany od starożytności. Poglądy te nie stanowiły źródeł prawa, ale
opinie uczonych prawników ważyły często na dokonywanych w praktyce, zwłaszcza sądowej,
rozstrzygnięciach. Istotną rolę odgrywały w przeszłości różne komentarze i podręczniki nauki oraz
stosowania prawa. Także współcześnie wzrasta rola nauki prawa, zwłaszcza w orzecznictwie sądów,
szczególnie
najwyższych.
Wzrasta
również
rola prawników
jako
ekspertów
występujących
w procesach tworzenia prawa, zwłaszcza w działalności legislacyjnej. Sytuacje te pozwalają na
wykorzystanie
poglądów
nauki
prawa
wyrażanych
w stosownych
opiniach,
w procesach
kształtowania prawa. Przykładem może być nieodzowny udział przedstawicieli nauki prawa przy
powstawaniu
tak
istotnych
regulacji,
jakimi
są różne
kodeksy
prawa. Istotne
znaczenie
w kształtowaniu orzecznictwa mają również wydawane do nich komentarze.
1.5.1.
Rodzaje aktów prawnych
Następstwem procesu tworzenia prawa są
akty prawne. Systematyki
ich dokonała we
współczesnym prawie polskim konstytucja z 2 kwietnia 1997 r. Celem tego zabiegu było nie tylko
określenie charakteru aktów prawnych, ustalenie ich typów, ale jednocześnie uporządkowanie
wprowadzonych do systemu aktów prawnych pod względem ich ważności.
Akty prawne podzielone zostały w konstytucji według kryterium ich obowiązywania na:

akty normatywne powszechnie obowiązujące,

akty normatywne wewnętrzne.
Pierwsze z nich są wiążące dla wszystkich. Natomiast drugie obowiązują w stosunkach podmiotów
podległych organowi wydającemu akt o charakterze wewnętrznym (jak chociażby regulamin
działania danej instytucji). Ponadto jedynie w stosunku do aktów normatywnych powszechnie
obowiązujących odnosi się wymóg publikacji, stanowiący nieodzowny warunek obowiązywania tego
aktu. Z kolei wobec aktów wewnętrznych wystarczy ich ogłoszenie, względnie powiadomienie
zainteresowanych.
13
Akty prawne posiadają swoją odpowiednią hierarchię, uzależnioną stosowanym wobec nich
kryterium ważności obowiązywania. Najwyższym i jednocześnie najważniejszym powszechnym
aktem normatywnym jest w prawie polskim konstytucja, będąca ustawą zasadniczą.
Konstytucja to główne źródło prawa, wyznaczające jednocześnie miejsce w hierarchii
pozostałym aktom normatywnym.
Konstytucja może uchylić każdy akt prawny, sama natomiast nie może być uchylona przez
inny akt prawny.
Zmiana
Konstytucji
może
być
dokonana
w szczególnym
trybie,
ustalonym
w jej
treści,
przewidującym znacznie surowsze warunki dokonania zmian aniżeli w przypadku innych ustaw.
Konstytucja określa porządek aktów prawnych, ustalając ich hierarchię. Najważniejszymi aktami
normatywnymi, poza ustawą zasadniczą, są ratyfikowane przez prezydenta za zgodą Sejmu
umowy międzynarodowe oraz ustawy zwykłe. Jeśli nastąpi ratyfikacja, zgodę na jej dokonanie
wyrazi Sejm w stosownej ustawie, tak przyjęta umowa międzynarodowa staje się częścią polskiego
prawa wewnętrznego.
Z kolei ustawy wydawane są przez Sejm, stanowiąc akt normatywny, przewidziany do regulacji
wszystkich spraw. Zostały one zastrzeżone do wyłącznej regulacji w sprawach szczególnie istotnych
dla istnienia i funkcjonowania państwa, zwłaszcza praw i obowiązków obywatelskich, zwanych
materiami ustawowymi. Należą do nich, zgodnie z Konstytucją, prawa i obowiązki obywateli,
przepisy
prawa
karnego,
przepisy
podatkowe
i kwestie
gospodarki
finansowej
państwa,
ustanawianie monopoli, uchwalanie budżetu, wprowadzenie stanów nadzwyczajnych, normy,
dotyczące struktury państwa i samorządów.
Kolejnym aktem normatywnym przewidzianym co do swej ważności w hierarchii aktów prawnych,
są rozporządzenia. Wydawać je mogą przedstawiciele władzy wykonawczej: Prezydent RP, Prezes
Rady Ministrów, ministrowie. Podstawą wydania rozporządzeń są odpowiednie upoważnienia
ustawowe. Akty te mają często charakter aktów wykonawczych w stosunku do przyjętych przez
Sejm ustaw.
Na podstawie upoważnienia ustawowego tworzone są również akty prawa miejscowego,
stanowiące kolejną kategorię aktów normatywnych, ujętych w Konstytucji. Do aktów prawa
miejscowego zaliczają się akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego (np. uchwały rad
gmin) oraz terenowe organy administracji rządowej (np. rozporządzenia wykonawcze i porządkowe
wojewody).
Poza ustawami, rozporządzeniami i aktami prawa miejscowego Konstytucja określa jako źródła
prawa: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia Prezydenta i ministrów. Ponadto traktuje
14
również o uchwałach Sejmu i Senatu, a także innych aktach prawnych. Wszystkie one jednak
mają charakter aktów prawnych wewnętrznych.
1.5.2.
Stanowienie aktów prawnych
Stanowienie prawa jest współcześnie zasadniczym sposobem jego tworzenia. Dokonywane jest ono
w postaci władczego, sformalizowanego i konstytutywnego aktu władzy państwowej upoważnionej
do jego tworzenia. Stanowienie prawa jest procesem mającym świadomy i celowy charakter. Celem
jest powstanie prawa mającego obowiązywać w przyszłości.
Proces tworzenia prawa sprowadza się do kilku etapów. Powstawanie aktu prawnego, zwane
procesem legislacyjnym, rozpoczyna się złożeniem projektu ustawy. Następuje to w drodze
wykonania prawa inicjatywy ustawodawczej, które przysługuje posłom (w liczbie przynajmniej 15
tworzących w tym celu grupę bądź komisji sejmowej), Senatowi, Prezydentowi i Radzie Ministrów,
a ponadto grupie co najmniej 100 000 obywateli posiadających prawa wyborcze. Wykonanie
inicjatywy ustawodawczej i złożenie stosownego projektu powoduje zobowiązanie Sejmu do jego
rozpatrzenia.
Kolejnym etapem prac nad złożonym projektem jest dyskusja zwana czytaniami projektu ustawy.
Przewiduje się zgodnie z procedurą legislacyjną trzy czytania projektu, przy czym zalicza się do
tego procesu także prace nad projektem w komisjach lub na plenum Sejmu oraz zgłaszanie do
projektu poprawek.
Na zakończenie dyskusji nad projektem ustawy odbywa się głosowanie. Dokonywane jest ono
zgodnie
z procedurami przewidującymi
wymogi związane
z odpowiednią do
sytuacji liczbą
głosujących. Istotna jest przede wszystkim minimalna liczba głosujących, zwana quorum (z łac.
‘których obecność jest wystarczająca’). Ustawy w Sejmie przyjmuje się z reguły zwykłą większością
głosów, czyli najwyższą liczbą ważnie oddanych głosów w obecności co najmniej połowy liczby
posłów. W szczególnych przypadkach przewidzianych prawem stosuje się warunki surowsze, zwane
kwalifikowaną większością głosów (czyli
2
/3 bądź
3
/4 ważnie oddanych głosów w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów). W takim trybie uchwala się zmianę Konstytucji.
W Senacie natomiast obowiązuje w głosowaniach zasada bezwzględnej większości głosów, czyli
połowa głosów +1 w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów.
Po głosowaniu marszałek Sejmu zarządza przekazanie uchwalonej ustawy do Senatu, który ma 30
dni na przyjęcie ustawy, wniesienie poprawek, względnie jej odrzucenie. W przypadku uchwały
Senatu po wprowadzeniu poprawek lub odrzuceniu ustawy zostaje ona przekazana z powrotem do
Sejmu. Może on uchwałę Senatu, wprowadzającą poprawki bądź odrzucającą ustawę, przyjąć lub
odrzucić bezwzględną większością głosów. W dalszej kolejności Marszałek Sejmu przekazuje
ustawę do podpisania przez Prezydenta RP.
15
Prezydent może podpisać ustawę i skierować ją do ogłoszenia. Może jednak odmówić podpisania
ustawy
i przekazać
ją
do
ponownego
rozpatrzenia
przez
Sejm,
czyli
zastosować
zawieszające. Sejm z kolei może je obalić jedynie kwalifikowaną większością
3
veto
/5 głosów, co
stanowi dość surowy warunek. W takiej sytuacji Prezydent także dokona podpisania ustawy,
a następnie skieruje ją do ogłoszenia.
1.5.3.
Publikowanie aktów prawnych
Akty normatywne podlegają ogłoszeniu w sposób przewidziany prawem. Ogłoszenie aktu prawnego
jest warunkiem jego obowiązywania. Ogłoszenia aktów prawnych następują w urzędowych
dziennikach promulgacyjnych.
Ustawy po podpisaniu przez Prezydenta są ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Podobnie rozporządzenia
wydane przez Prezydenta Rzeczypospolitej, Prezesa Rady Ministrów, Radę Ministrów, ministrów,
kierujących
działaniami
administracji
rządowej,
przewodniczących
określonych
w ustawach
komitetów. W Monitorze Polskim ogłasza się natomiast zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej, uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady Ministrów, wydawane na podstawie
ustaw. Akty prawne wydawane przez ministrów, a także akty prawa miejscowego są ogłaszane
w dziennikach urzędowych odpowiednich ministrów oraz dziennikach urzędowych lokalnych.
1.6.
Obowiązywanie prawa
1.6.1.
Pojęcie obowiązywania prawa
Pojęcie obowiązywania prawa ma wiele znaczeń. Pojmuje się je przede wszystkim w sensie
normatywnym — jako określenie odnoszące się do norm, które aktualnie obowiązują. Termin
ten obejmuje więc te normy, które zostały prawidłowo ustanowione (tj. przez organ do tego
uprawniony) zgodnie z przewidzianą procedurą oraz zostały właściwie ogłoszone. Jednocześnie
w tym rozumieniu obowiązywania prawa przyjmuje się, że normy te nie zostały uchylone.
W zakresie uchylenia mocy obowiązującej normy prawnej (tzw. derogacji) stosowane są
szczególne zasady. Norma prawna może być bowiem uchylona w sposób wyraźny, przez
jednoznaczne stwierdzenie tego faktu w innym akcie prawnym.
Dopuszczalne jest również milczące uchylenie obowiązującej normy. Dokonuje się tego w oparciu
o tzw. reguły kolizyjne, określające zasady uchylania. Tak więc przyjmuje się, że norma
hierarchicznie wyższa (np. ustawa) uchyla normę hierarchicznie niższą (np. rozporządzenie).
Z kolei w przypadku kolizji normy wydanej wcześniej z normą wydaną później akt wydany później
uchyla normę wcześniejszą, chyba że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt
wcześniejszy (np. rozporządzenie późniejsze nie może uchylić wcześniejszej ustawy). Natomiast
w przypadku kolizji normy o charakterze szczegółowym z normą o charakterze ogólnym zasadą jest
uchylanie przez tę pierwszą normy drugiej.
16
Stosuje się również pojęcie obowiązywania prawa w rozumieniu faktycznym. Uznaje się wówczas,
że obowiązują tylko normy stosowane przez organy państwa. Z takim pojęciem obwiązywania
prawa wiąże się problem długotrwałego niestosowania bądź nieprzestrzegania jakiejś normy.
Następuje wówczas problem tzw. odwyknienia stosowania prawa (łac. desuetudo ‘odejście
ustawy lub zwyczaju w zapomnienie’), sprowadzający się do utraty przez państwo zainteresowania
w stosowaniu danej normy, która przestaje być chroniona przymusem państwowym.
Pojęcie obowiązywania prawa występuje także w rozumieniu aksjologicznym, uznającym, że
ważne są tylko te normy, które są zgodne z podstawowymi wartościami lub normami
etycznymi, takimi jak: sprawiedliwość, słuszność, zasady moralności etc.
Praktyka współczesna odwołuje się do elementów wszystkich pojęć obowiązywania prawa, przy
czym najważniejsze znaczenie posiadają elementy z zakresu normatywnego pojęcia obowiązywania
prawa.
1.6.2.
Zakresy obowiązywania norm prawnych
1.6.2.1.
Obowiązywanie prawa w przestrzeni
Powszechnie przyjętą zasadą jest obowiązywanie prawa na całym terytorium państwa, którego
organy owo prawo ustanowiły, chyba że mamy do czynienia z państwami federalnymi (np. Stany
Zjednoczone Ameryki Północnej). Wówczas można mieć do czynienia z prawem obowiązującym
w jego poszczególnych częściach. Za terytorium państwa przyjmuje się obszar lądowy, przestrzeń
pod tym obszarem, pas powietrzny nad tym obszarem oraz morskie wody przybrzeżne. Do
terytorium państwa zalicza się również pokłady statków powietrznych, morskich i kosmicznych.
Wyłączone spod obszaru państwa są tereny, na których zlokalizowane są placówki dyplomatyczne
państw obcych.
1.6.2.2.
Obowiązywanie prawa personalne
Zasadą powszechną jest również podleganie przez wszystkich, którzy znajdą się na obszarze
danego państwa, jurysdykcji tego państwa. Wyłączone spod jurysdykcji państwa przyjmującego
są jedynie osoby posiadające immunitet dyplomatyczny. Podkreślić należy, że prawu własnemu
podlegają także obywatele polscy podczas swojego pobytu zagranicą.
1.6.2.3.
Obowiązywanie prawa w czasie. Wejście normy prawnej w życie
i utrata mocy obowiązującej
Przyjęte jest powszechnie obowiązywanie prawa w czasie. Zasadą jest, że norma prawna
obowiązuje od chwili ustalonej przez ustawodawcę. Z reguły momentem wejścia prawa
w życie jest jego ogłoszenie w dzienniku urzędowym przeznaczonym do publikacji odpowiednich
aktów prawnych. Niekiedy moment wejścia normy prawnej w życie określony zostaje w samym
17
akcie prawnym. Ustawodawca wprowadza jednocześnie w przyjętym prawie instytucję zwaną
vacatio legis.
Vacatio legis to czas między ogłoszeniem aktu prawnego, a jego wejściem w życie.
Przeznaczony on jest na zapoznanie się przez adresatów z treścią przyjmowanego prawa
oraz na instytucjonalne przygotowanie się przez organy państwowe do jego stosowania.
W zależności od potrzeb, związanych z przygotowaniem do jego stosowania, okres ten
wynosi zwykle od 2 tygodni do 1 roku.
W szczególnych sytuacjach ustawodawca z góry przewiduje określony czas obowiązywania ustawy,
po którego upływie przestaje ona obowiązywać. W wyjątkowych sytuacjach ustawodawca wiąże
skutki prawne ustawy ze zdarzeniami lub zachowaniami, które miały miejsce przed wejściem
ustawy w życie. Mamy do czynienia wówczas z działaniem prawa wstecz, co nazywa się
retroakcją. Jest to działanie wyjątkowe, stanowiące odstępstwo od powszechnie obowiązującej
zasady, że prawo nie ma mocy wstecznej. Zastosowanie więc retroakcji może nastąpić jedynie
w szczególnych okolicznościach uzasadnionych wyjątkowymi potrzebami.
1.7.
Stosowanie i przestrzeganie prawa. Odpowiedzialność prawna
Stosowanie prawa polega na wydawaniu przez organy państwa decyzji indywidualno-konkretnych
na podstawie norm prawnych. Stosować prawo mogą zarówno organy sądowe, sprawujące wymiar
sprawiedliwości, jak i również organy administracji, wydające wiążące decyzje indywidualne. Tak
więc pojęcie stosowania prawa zastrzeżone jest dla organów publicznych. Zaznaczyć należy, że
stosowanie prawa jest w praktyce korzystaniem z przepisów prawnych oraz zgodnie z nimi.
Następuje to etapami, podczas których organ stosujący prawo podejmuje określone czynności
zmierzające do podjęcia decyzji. Istotne jest również podejmowanie decyzji nie tylko zgodnych
z prawem, ale także właściwych oraz społecznie oczekiwanych.
Początkową czynnością w zakresie stosowania prawa jest wybór przepisu, na podstawie którego
organ podejmie decyzje w konkretnej sprawie. Wyboru dokonuje się spośród obowiązujących
w danej dziedzinie przepisów prawnych. Powoduje to konieczność ustalenia obowiązywania normy
prawnej. W kwestii tej może bowiem dojść do konieczności wyboru jednej normy spośród wielu.
Zabieg ten stanowić będzie kolejną czynność w stosowaniu prawa. W sytuacji pojawienia się wielu
norm zaistnieje potrzeba zastosowania tzw. wykładni prawa.
Wykładnia prawa to odpowiednia interpretacja prawa, zmierzająca do ustalenia
prawidłowego znaczenia przepisu prawnego, pozwalająca na podjęcie decyzji.
18
Potrzeba posłużenia się wykładnią może wynikać również z faktu, że cechą przepisów prawa bywa
ich niejasność, nieostrość, wieloznaczność. Organ stosujący wówczas prawo dokonuje wyboru
właściwej dyrektywy interpretacyjnej, za pomocą której ma miejsce odpowiednia interpretacja
przepisów prawa, pozwalająca na podjęcie decyzji.
Dalszą czynnością w procesie stosowania prawa będzie ustalenie stanu faktycznego. Czynność
ta związana będzie z określeniem tych faktów,
z którymi
związane
będą skutki
prawne.
Konsekwencją tych czynności jest przeprowadzenie odpowiedniego postępowania dowodowego,
mającego na celu uznanie ustalonych faktów za udowodnione. Wyjaśnienie wszelkich okoliczności
faktycznych związanych ze sprawą będzie istotne zwłaszcza w przypadku, kiedy jeden stan
faktyczny będzie podpadał pod kilka norm prawnych. Sytuacja taka, stanowiąca w istocie zbieg
norm, będzie zmuszała do podjęcia decyzji o zastosowaniu właściwej w danej sytuacji normy
prawnej.
Ustalenie stanu faktycznego oraz dokonanie wyboru i interpretacji przepisu prawnego prowadzi do
zastosowania kolejnej w procesie stosowania prawa czynności, jaką jest subsumcja. Polega ona
na zaklasyfikowaniu danego przypadku, czyli ustalonego stanu faktycznego, pod wybraną normę
prawną. Czynność ta otwiera drogę do dokonania kolejnej czynności, jaką będzie określenie
konsekwencji prawnych, które norma prawna wiąże z ustalonym stanem faktycznym. Ostatnią
czynnością w procesie stosowania prawa jest sformułowanie i uzasadnienie decyzji.
Pojęciem szerszym od stosowania prawa jest przestrzeganie prawa. Pojmowane jest ono jako
obowiązek wszystkich adresatów norm, zarówno osób fizycznych, osób prawnych, wszelkich
jednostek organizacyjnych, występujących w stosunkach prawnych, ale również organów władzy
publicznej.
Podstawą
pojęcia
przestrzegania
prawa
jest
bowiem
przestrzeganie
prawa
obowiązującego, w tym rozumieniu przede wszystkim prawa pozytywnego.
Wskazać jednak można również na przeciwną do przestrzegania prawa kategorię pojęciową:
nieprzestrzegania prawa. Odnosi się ona do zachowań polegających na naruszeniu prawa lub
jego złamaniu, ale także na zachowaniach sprowadzających się do omijania lub obejścia prawa.
W pierwszym przypadku mamy do czynienia z zachowaniem opisanym wyraźnie w normie
zakazującej, względnie z zachowaniem nierealizującym ustalonego w normie nakazu. W drugim
przypadku omijanie prawa odpowiada sytuacji osiągnięcia celu zabronionego normą prawną przez
zastosowanie innej normy niż norma obchodzona. Korzystający z tej drogi dokonują z reguły
korzystnej dla siebie interpretacji, wykorzystując niejasności języka prawnego oraz luki w prawie.
Z kwestiami przestrzegania prawa, jak również stosowania prawa, wiąże się pojęcie
odpowiedzialności prawnej. Polega ono na ponoszeniu następstw własnych, a niekiedy cudzych,
zachowań, które przewidziane są przez normę sankcjonującą ich negatywne skutki. Dotyczy ta
kwestia również odpowiedzialności za skutki wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność
19
prawna nie łączy się z zachowaniami człowieka, lecz z określonymi faktami prawnymi niezależnymi
od woli człowieka.
Wyróżnić można więc dwa rodzaje odpowiedzialności związane z różnymi skutkami prawnymi.
Pierwszym rodzajem jest odpowiedzialność karna, powstająca w wyniku naruszenia bądź
złamania normy prawnej zakazującej lub nakazującej określone zachowanie. Drugim rodzajem
odpowiedzialności jest odpowiedzialność cywilna, przewidziana za czyny nie tylko własne, ale
również cudze (czyny i czynności prawne), za zachowania zwierząt.
Poza zachowaniami wynikającymi z winy występuje również możliwość odpowiedzialności na
zasadzie
ryzyka,
jakim
może
być
prowadzenie
określonej
działalności.
Tego
rodzaju
odpowiedzialność występuje w przypadku chociażby prowadzonej działalności gospodarczej.
W ramach odpowiedzialności cywilnej istnieją dwa oddzielne typy odpowiedzialności. Pierwszy typ,
zwany odpowiedzialnością z tytułu deliktu, czyli czynu niedozwolonego, jest odzwierciedleniem
odpowiedzialności zawinionej za wyrządzoną szkodę innej osobie. Przykładem może być szkoda
powstała
wskutek
odpowiedzialność
powstałego
zniszczenia
z tytułu
wskutek
rzeczy.
Drugim
niewykonania
czynności
lub
prawnej.
typem
odpowiedzialności
nienależytego
Przykładem
mogą
cywilnej
wykonania
być
jest
obowiązku
skutki
związane
z niewykonaniem umowy.
W praktyce wskazać można na inne jeszcze, poza odpowiedzialnością karną i cywilną, rodzaje
odpowiedzialności prawnej, wiążące się z innymi sferami działania. Należą do nich odpowiedzialność
służbowa, odpowiedzialność parlamentarna, odpowiedzialność konstytucyjna.
Pierwsza jest odpowiedzialnością z tytułu wykonywanych obowiązków służbowych, ponoszoną przez
pracowników
bądź
też
pracodawcy
w związku
innych
funkcjonariuszy.
z dokonanymi
Stanowi
naruszeniami
ona
tych
ich
odpowiedzialność
obowiązków.
Druga
wobec
jest
odpowiedzialnością polityczną, ponoszoną przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec
Sejmu. Podstawą tej odpowiedzialności jest niezgodność działania władzy wykonawczej z wolą
parlamentu. Skutkiem tej niezgodności może być odwołanie rządu bądź jego poszczególnych
członków w drodze zastosowania votum nieufności. Trzeci rodzaj odpowiedzialności związany jest
z odpowiedzialnością najwyższych funkcjonariuszy państwa (prezydenta, premiera, ministrów) za
czyny niezgodne z konstytucją lub ustawami. Ten rodzaj odpowiedzialności jest odpowiedzialnością
indywidualną, mającą kontekst karny. Orzekanie odpowiedzialności konstytucyjnej następuje przez
powołany w tym celu Trybunał Stanu.
1.8.
Systematyka prawa
1.8.1.
Pojęcie systemu prawa
20
Pojęcie systemu prawa odnosi się do kilku możliwych znaczeń. Przede wszystkim wskazać można
na
pojęcie
systemu
prawa
jako
typu
systemu
prawnego,
ukształtowanego
najczęściej
historycznie bądź wyodrębnionego w oparciu o pewne założenia. Poza nim wyodrębnić można
system
prawa
konkretnego,
występującego
w postaci
uporządkowanego
zbioru
norm
obowiązujących w określonych państwach.
System występujący jako typ posiada określony zespół cech charakterystycznych dla porządków
prawnych określonego rodzaju. Rozróżnianie systemów prawa w oparciu o tego rodzaju przesłanki
dokonuje się w drodze stosowania różnych kryteriów. Można więc wskazać, że istnieją systemy
prawa
publicznego
i prawa
prywatnego
stanowiące
jedno
z najbardziej
współcześnie
dystynktywnych rozróżnień, oparte na oddzieleniu sfery publicznej od prywatnej w stosunkach
prawnych.
Rozpowszechnionym kryterium jest rozróżnianie systemów prawa w oparciu o zespół instytucji
i zasad prawnych posiadających podobne korzenie, a także wspólne założenia ideowe. Wyodrębnia
się wówczas systemy prawa, które ukształtowane zostały pod wpływem tradycji oraz oddziaływania
właściwego dla pewnego kręgu kulturowego. Należą do nich na gruncie europejskim: system prawa
kontynentalnego (zwany także romańsko-germańskim) oraz prawa anglosaskiego (common
law). Poza nimi funkcjonują systemy praw afrykańskich, prawa państw Dalekiego Wschodu, islamu,
prawa hinduskiego.
Prawo polskie należy do systemu prawa kontynentalnego, obejmującego w zasadzie prawie
wszystkie państwa europejskie oraz południowoamerykańskie. Do zasadniczych cech tego systemu
należy zaliczyć: uznanie prawa stanowionego za zasadnicze źródło norm, oddzielenie zasad
tworzenia i stosowania prawa, zakaz tworzenia prawa przez sądy, oparcie rozwoju prawa na
tradycji prawa rzymskiego.
Drugi obok prawa kontynentalnego, także wywodzący się z tradycji europejskiej, system common
law występuje w krajach anglosaskich (będących w przeszłości lub obecnie częścią Imperium
Brytyjskiego). Wprawdzie za jego podstawę uznaje się również normy prawa stanowionego, ale
jako inne cechy tego systemu wskazać można brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa,
uznanie możliwości tworzenia prawa przez sądy, a także brak zasadniczej recepcji prawa
rzymskiego jako tradycyjnej podstawy prawa.
1.8.2.
Niezależnie
od
Zasady systemu prawa
przynależności
prawa
danego
państwa
do
określonego
typu
najbardziej
funkcjonującym w praktyce pojęciem systemu prawa jest jednak pojmowanie systemu prawa
w ujęciu konkretnym. Cechą takiego rozumienia sytemu prawa jest jego uporządkowanie,
odnoszące się do prawa jako zbioru obowiązujących norm. Relacje uporządkowania występują
21
w postaci hierarchicznej struktury przepisów prawnych, jak również w ujęciu poziomym — jako
pogrupowane kompleksy norm bliskich sobie treściowo.
1.8.2.1.
Systematyzacja pionowa
Uporządkowanie pionowe oparte jest na systematyce aktów prawnych. Istotą tej systematyki jest
hierarchizacja aktów prawnych odpowiadająca hierarchii organów państwowych. W tym
rozumieniu organy hierarchicznie wyższe mogą tworzyć akty o wyższej mocy prawnej niż organy
hierarchicznie niższe. Na czele tej hierarchii stoi konstytucja jako akt o najwyższej mocy prawej,
tworzony przez Sejm w specjalnym trybie. Dalsze w kolejności są ustawy, także stanowiące
przedmiot regulacji parlamentarnej, a następnie akty podstawowe wydawane na podstawie ustaw
oraz w celu ich wykonania. Najniżej w hierarchii aktów prawnych znajdują się akty prawa
miejscowego, wydawane przez organy samorządu terytorialnego oraz organy administracji
terenowej. Moc ich obowiązywania jest ograniczona terytorialnie.
1.8.2.2.
Systematyzacja pozioma. Gałęzie prawa
W relacjach poziomych prawo dzielone jest na działy zwane gałęziami prawa. Obejmują one
kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju. Proces podziału prawa na
gałęzie, mający swoje historyczne podstawy, uległ w ostatnim czasie intensyfikacji. Zasadniczy
wpływ na ten proces miał rozwój cywilizacyjny. Powoduje on pojawianie się nowych sytuacji
wymagających prawnych regulacji, stających się podstawami pod wyodrębnienie nowych gałęzi
prawa.
Podział prawa na gałęzie oparty jest przede wszystkim na kryterium przedmiotowym, określającym
rodzaj stosunków społecznych oraz przedmiot regulacji. W ten sposób wyróżnia się— jako pierwszą
gałąź — prawo konstytucyjne. Reguluje ono podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego
i społecznego państwa.
Następnie wskazać można, jako odrębną gałąź, prawo administracyjne, związane z władczą
działalnością państwa w różnych dziedzinach życia społecznego (porządek i bezpieczeństwo,
oświata, zdrowie, kultura, przemysł, usługi, świadczenia socjalne). Do prawa administracyjnego
zalicza się również szereg działów szczegółowych prawa, jak prawo budowlane, wodne, sanitarne
etc.
Z kolei prawo cywilne normuje sprawy związane z własnością i innymi prawami rzeczowymi,
zastawem i hipoteką, z zobowiązaniami, wynikającymi ze stosunków umownych, odpowiedzialności,
a także stosunki prawne związane z dziedziczeniem (prawo spadkowe). W ramach prawa cywilnego
wyodrębnić należy również szereg działów, jak: prawo handlowe, prawo autorskie, wekslowe
i czekowe, prawo międzynarodowe prywatne etc. Z prawem cywilnym blisko związane jest prawo
pracy, regulujące zagadnienia z zakresu stosunku pracy, obowiązki pracowników i pracodawców,
ochronę pracowników etc.
22
Z prawa cywilnego wyodrębniło się, jako oddzielna gałąź, prawo rodzinne, obejmujące stosunki
małżeńskie, rodzinne, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, przysposobienie, opiekę.
Podkreślić
należy
również
znaczenie
dynamicznie
rozwijającego
się
prawa
ubezpieczeń,
wyrastającego z prawa cywilnego.
Prawo karne jest gałęzią prawa określającą, jakie czyny są przestępstwami bądź wykroczeniami.
Ustala ono również zasady odpowiedzialności karnej.
Do gałęzi szczególnie ważnych w systematyce prawa należy prawo finansowe. Obejmuje ono
szereg dziedzin wymagających osobnych regulacji, jak funkcjonowanie finansów publicznych,
w tym budżetu, podatków, banków etc.
Jako odrębne gałęzie prawa określić należy także istniejące obok prawa materialnego prawa
postępowań cywilnego, karnego, administracyjnego.
1.9.
Stosunek prawny
Stosunek prawny jest jednym ze stosunków społecznych, który jest regulowany normami
prawnymi. Polega więc on na relacjach między przynajmniej dwoma osobami, których
wzajemne zachowania podlegają określeniu przez normy prawne. Pojęcie stosunku
prawnego służy w prawie do opisania zależności między podmiotami prawa.
Stosunek
prawny
występuje
w dwóch
formach:
stosunku
faktycznego
i stosunku
normatywnego. Pierwszy jest stosunkiem uświadamianym sobie przez strony, czego przykładem
może być zawarcie umowy. Drugi ze stosunków jest stosunkiem nieuświadamianym, następującym
bez udziału woli zainteresowanych. Podstawą jego powstania jest zaistnienie określonych faktów,
jak choćby nabycie praw spadkowych wskutek zdarzenia, na które nie miało się wpływu.
Stosunki prawne występować mogą jako stosunki dwustronne, ale również wielostronne. Wskazać
również można na kilka istotnych elementów składających się na każdy stosunek prawny. Należą
do niego fakty prawne, podmioty stosunku prawnego, przedmiot stosunku prawnego oraz treść
stosunku prawnego.
1.9.1.
Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego
Zaistnienie, zmiana bądź ustanie (wygaśnięcie) stosunku prawnego zależy od pojawienia się
odpowiednich faktów prawnych, czyli zdarzeń wywołujących skutki prawne.
23
1.9.1.1.
Zdarzenia prawne i ich podział
Fakty prawne, jako zdarzenia wywołujące skutki prawne, podlegają podziałowi na odpowiednie
typy. Zasadniczy podział faktów prawnych polega na wyróżnieniu z jednej strony faktów prawnych
następujących niezależnie od woli człowieka, zwanych najczęściej zdarzeniami ― jak chociażby
urodzenie człowieka. Z drugiej strony mamy do czynienia z faktami prawnymi zależącymi od woli
człowieka, zwanymi działaniami bądź zachowaniami, przykładowo popełnienie przestępstwa bądź
zawarcie umowy.
Fakty prawne niezależne od woli człowieka ― zdarzenia.
Fakty prawne zależące od woli człowieka — działania / zachowania.
Pośród działań zależnych od woli człowieka wyróżnić można działania, które nie zmierzają do
wywołania skutków prawnych, ale które z mocy prawa je wywołują, zwane czynami. Obok nich
występują działania zwane czynnościami konwencjonalnymi, które podejmowane są w celu
wywołania skutków prawnych.
Czyny ludzkie, jako działania zależne od woli człowieka, mogą być z kolei działaniami zgodnymi
z prawem
(nakazanymi
lub
dozwolonymi
prawem)
―
jak
chociażby
zapłata
należności
publicznoprawnej. Zauważyć należy, iż w takim rozumieniu, nie każda czynność będzie czynnością
wywołującą skutki prawne. Wiele bowiem czynów człowieka jest prawnie obojętnych ― jak chociaż
przebywanie we własnym domu.
Można jednocześnie wskazać z kolei na liczne czynności niezgodne z prawem. Kategoria ta
obejmuje w szczególności czyny wywołujące odpowiedzialność zarówno karną, jak również
cywilnoprawną. Powodują one odpowiedzialność na zasadzie winy (umyślnej oraz nieumyślnej).
W prawie karnym czynami niezgodnymi z prawem, zróżnicowanymi w zależności od stopnia winy,
są przestępstwa (dzielące się na zbrodnie i występki oraz wykroczenia). Pierwsze z nich —
zbrodnie — są czynami zagrożonymi karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata lub
karą surowszą. Przykładowo zbrodnią jest zabójstwo człowieka, które podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy niż 8 lat, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego
więzienia. Pozostałe przestępstwa — występki — są czynami zagrożonymi karą grzywny, karą
ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Przykładem
występku może być prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka
odurzającego. Kto bowiem znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka
odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
24
Zbrodnię można popełnić wyłącznie z winy umyślnej, czyli wskutek zamiaru bezpośredniego bądź
godzenia się z możliwością popełnienia przestępstwa. Natomiast występek można popełnić także
z winy nieumyślnej, kiedy sprawca nie miał zamiaru popełnienia przestępstwa, ale go dokonał,
albowiem nie zachował należytej staranności, chociaż przewidywał możliwość jego popełnienia lub
mógł ją przewidzieć. Pozostałe czyny niezgodne z prawem są w prawie karnym wykroczeniami,
stanowiącymi czyny traktowane jednak łagodniej niżeli przestępstwa. Do wykroczeń należą choćby
naruszenia prawa w ruchu drogowym. Wykroczenia są zagrożone karami aresztu (od 5 do 30 dni),
karą ograniczenia wolności, karą grzywny (do 5 tysięcy złotych), karą nagany.
W prawie
cywilnym
niedozwolonymi,
natomiast
których
czyny
podstawą
niezgodne
z prawem
odpowiedzialności
jest
nazywane
także
są
wina
czynami
(umyślna
oraz
nieumyślna, polegająca na niedołożeniu należytej staranności wymaganej w wykonaniu czynności).
Przykładem
czynu
niedozwolonego
może
być
spowodowanie
wypadku
samochodowego,
powodujące po stronie sprawcy powstanie obowiązku naprawienia szkody obejmującej koszty
leczenia w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia osoby poszkodowanej. Poza
odpowiedzialnością na zasadzie winy występuje w prawie cywilnym odpowiedzialność właściwa
różnym
typom
odpowiedzialności
obiektywnej,
niezależnej
od
winy
działającego.
Taką
odpowiedzialnością jest odpowiedzialność na zasadzie ryzyka, jak chociażby odpowiedzialność
prowadzących przedsiębiorstwo lub zakład za szkody wyrządzone przez ich działanie. Wyróżnia się
również
w prawie
niewykonanie
lub
cywilnym,
jako
nienależyte
czyny
niezgodne
wykonanie
z prawem,
zobowiązania,
wyrządzenie
zwane
szkody
przez
odpowiedzialnością
kontraktową.
Z kolei czynności konwencjonalne, mające na celu wywołanie określonych skutków prawnych,
dzielą się na akty stosowania prawa, akty tworzenia prawa oraz czynności prawne. Do
aktów stosowania prawa należą czynności władcze organów władzy publicznej związane ze
stosowaniem prawa, do których zaliczyć można wyroki sądowe, decyzje administracyjne. Natomiast
do aktów tworzenia prawa należą czynności władcze organów władzy publicznej związane ze
stanowieniem prawa, jak chociażby uchwalanie ustaw przez Sejm. Z kolei za czynności prawne
uznać należy każde oświadczenie woli stron zmierzające do wywołania skutków prawnych, przy
czym za oświadczenia woli uznaje się wszelkie sygnały (pisemne, ustne, gestem), których celem
jest ustanowienie, zniesienie lub zmiana pewnego stosunku prawnego.
1.9.1.2.
Podmioty stosunku prawnego
Podmiotami prawa są osoby, grupy ludzkie, organizacje. W zależności od gałęzi prawa można
spotkać
się
z różnymi
podmiotami
prawa,
przybierającymi
różną
konstrukcję.
W prawie
konstytucyjnym i administracyjnym podmiotami prawa są obywatele oraz organy państwa. Z kolei
w prawie międzynarodowym publicznym podmiotami stosunków prawnych są państwa, organizacje
międzynarodowe, w niektórych sytuacjach osoby fizyczne. W prawie karnym podmiotem prawa jest
25
państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Podmiotami prawa są
także sprawcy czynów.
Najbardziej rozpowszechnioną konstrukcję podmiotów stosunków prawnych odnaleźć można
w prawie cywilnym. Wyodrębnia się w nim osobne kategorie podmiotów: osoby fizyczne oraz
osoby prawne. Obok nich uznaje się, że w stosunkach cywilnoprawnych mogą występować
podmioty
niemające
osobowości
prawnej,
ale
posiadające
prawo
do
samodzielnego
dokonywania czynności prawnych.
Podmiotowość osób fizycznych rozpoczyna się wraz z urodzeniem, kończy zaś z chwilą śmierci.
Oznacza ona zdolność uczestniczenia w stosunkach prawnych, czyli zdolność nabywania praw
i obowiązków wobec innych osób. Człowieka nie można pozbawić zdolności prawnej ani jej
ograniczyć.
Inną kategorią przysługującą osobom fizycznym jest zdolność do czynności prawnych. Polega
ona na zdolności do składania oświadczeń woli, czyli nabywania praw
i obowiązków za
pośrednictwem własnych działań. Zdolność do czynności prawnych jest uzależniona od wieku. Nie
mają zdolności do czynności prawnych osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie
ubezwłasnowolnione (czyli pozbawione zdolności do czynności prawnych na skutek choroby
psychicznej, niedorozwoju umysłowego, zaburzeń psychicznych, pijaństwa, narkomanii, które
wykluczałyby zdolność świadomego kierowania swoimi postępowaniami). Osoby pozbawione
zdolności do czynności prawnych mogą działać jedynie przez swoich opiekunów — ustawowych,
względnie ustanowionych. Czynności prawne dokonane przez te osoby nie są ważne. Wyjątkiem są
czynności dokonane przez osoby niezdolne do czynności prawnych w drobnych sprawach bieżących,
jak chociażby niewielkie zakupy dla zaspokojenia bieżących potrzeb, np. kupno biletu komunikacji
miejskiej. Warunkiem skuteczności takiej czynności jest jej wykonanie oraz brak rażącego
pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych. Ograniczoną zdolność do czynności
prawnych mają osoby pomiędzy 13 a 18 rokiem życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione.
Ubezwłasnowolnić można jedynie osobę pełnoletnią, na podstawie tych samych powodów co
w przypadku
osób
ubezwłasnowolnionych
całkowicie.
Dla
ubezwłasnowolnionych
częściowo
ustanawia się kuratelę. Osoby o ograniczonej zdolności do czynności prawnych mogą zaciągać
zobowiązania oraz rozporządzać prawem jedynie za zgodą swoich przedstawicieli ustawowych.
Wykluczone jest dokonywanie przez nie niektórych czynności, jak na przykład sporządzanie
testamentów. W nieograniczony natomiast sposób osoby ubezwłasnowolnione częściowo mogą
dokonywać czynności w drobnych sprawach dnia codziennego. Pełną zdolność do czynności
prawnych mają natomiast osoby powyżej 18 roku życia oraz niebędące ubezwłasnowolnione. Mogą
one dokonywać wszystkich czynności prawnych.
Osobami prawnymi są wszystkie jednostki organizacyjne, którym zdolność prawną przyznają
przepisy prawne. Osoby prawne mogą nabywać we własnym imieniu prawa i obowiązki. Pozwala to
26
na posiadanie przez nie majątku, którym to odpowiadają za swoje zobowiązania. Osobom prawnym
nie przysługują jednak pewne prawa właściwe jedynie dla osób fizycznych, jak na przykład
możliwość zawarcia małżeństwa. W przeciwieństwie do osób fizycznych, będących osobami
naturalnymi, osoby prawne są osobami sztucznymi, dlatego mogą wykonywać czynności prawne za
pośrednictwem swoich organów, czyli osób, które działając w imieniu osoby prawnej, mogą
zaciągać zobowiązania i nabywać prawa. Osoby prawne dzielą się na Skarb Państwa, występujący
jako
podmiot
stosunków
cywilnoprawnych,
państwowe
osoby
prawne,
jak
chociażby
przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe oraz inne osoby prawne. Najbardziej zróżnicowana jest
kategoria innych osób prawnych. Zaliczyć do nich można jednostki samorządu terytorialnego,
spółki prawa handlowego, fundacje, banki, partie polityczne, stowarzyszenia.
Osoby
prawne
dzieli
się
przynależności
osoby
podejmowania
decyzji
również
prawnej
do
w osobie
na
dwa
typu
prawnej
typy:
korporacyjny
korporacyjnego
typu
jest
i fundacyjny.
członkostwo.
korporacyjnego
decyduje
Podstawą
O prawie
udział,
do
czyli
odzwierciedlenie miejsca członków w osobie prawnej. Majątek tych osób może powstawać wskutek
udziałów, jak też składek jej członków. Cele osób prawnych typu korporacyjnego mogą być
zarówno gospodarcze (spółdzielnie, spółki prawa handlowego), jak też pozagospodarcze (partie
polityczne, stowarzyszenia). Z kolei podstawą wyodrębnienia osób prawnych typu fundacyjnego
jest majątek. Pochodzi on od fundatora, który wyposaża fundację, określając jednocześnie sposób
i cele jej działania. Poza fundacjami do tego rodzaju osób prawnych zaliczyć należy: banki, szpitale,
muzea etc.
1.9.1.3.
Przedmiot stosunku prawnego
Przedmiotem stosunku prawnego mogą być: rzeczy, inne przedmioty materialne,
przedmioty niematerialne oraz zachowania się. Zróżnicowanie przedmiotów stosunku
prawnego wynika z ich charakteru.
Za rzeczy uznaje się wyłącznie przedmioty materialne. Dzielą się one na rzeczy ruchome
i nieruchome. Do nieruchomości zaliczyć należy grunty, budynki i części budynków. Zasadą jest
również, że wszystko, co znajduje się na gruncie, stanowi jego część składową i nie może być
odrębnym przedmiotem własności. Wyjątkiem są budynki i ich części, które mogą stanowić
odrębny przedmiot własności na podstawie przepisów szczególnych (tzw. nieruchomości budowlane
― jak chociażby mieszkania wykupione). Przeniesienie własności nieruchomości wymaga dla swojej
ważności zachowania formy szczególnej, jaką jest forma aktu notarialnego. Wszystkie inne rzeczy
są ruchomościami.
Do innych przedmiotów materialnych zalicza się między innymi gazy, ciecze, kopaliny. Nie są one
uznawane za rzeczy ze względu na mało zindywidualizowaną i wyodrębnioną postać.
27
Za przedmioty niematerialne uznaje się dobra o charakterze intelektualnym, zwłaszcza utwory
artystyczne oraz naukowe, dobra osobiste (jak godność człowieka, jego dobre imię), pieniądze
(pojmowane jako mierniki wartości), papiery wartościowe.
Zachowania się są przedmiotem stosunku prawnego w szczególnym znaczeniu. Przykładem mogą
być czynności podejmowane wskutek ustaleń dokonanych przez dwie umawiające się strony, jak
choćby czynności związane z przygotowaniami się stron do zawarcia umowy.
1.9.1.4.
Treść stosunku prawnego
Treścią stosunku prawnego są uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku. Z treści stosunku
prawnego wynika więź prawna, wskazująca, która ze stron jest uprawniona do żądania, a która
jest zobowiązana do czegoś. Uprawnienia polegają na możliwości wyboru określonego zachowania
się, powodującego obowiązek drugiej strony do zachowania się odpowiedniego. Z kolei obowiązek
pojmowany jest jako nakazany lub zakazany sposób zachowania się. Zarówno uprawnienia, jak
i obowiązki mogą wynikać z przepisów, a także ze stosunków umownych.
Wskazać można na różne klasyfikacje uprawnień i zobowiązań. Uprawnienia mogą występować jako
proste i złożone. Przykładem pierwszego mogą być uprawnienia właścicieli przedmiotu własności
do korzystania z niego. Samo prawo własności jest w ogóle przykładem uprawnienia złożonego.
Stanowi ono bowiem kompleks uprawnień prostych związanych z przedmiotem własności. Prawo
własności pozwala nie tylko na korzystanie bądź pobieranie pożytków, ale także do rozporządzania
rzeczą.
Z kolei uprawnienie wiążące się z możliwością domagania się od innych osób określonego
zachowania, czyli wypełnienia swojego obowiązku, nazywane jest roszczeniem. Przykładem
roszczenia może być żądanie sprzedawcy zapłaty przez kupującego ceny kupna. Szczególnym
rodzajem uprawnień są przywileje. Pozwalają one podejmować działania w sposób wyłączny oraz
szczególny w stosunku do innych podmiotów.
Odrębnie pośród uprawnień traktuje się kompetencje. Stanowią one często zespół uprawnień
połączonych z obowiązkami. Kompetencje polegają na posiadaniu przez określony podmiot
upoważnienia do dokonywania pewnych czynności jako ważnych i wiążących dla innych. Takie
kompetencje
mogą
przysługiwać
organom
państwa
przy
wydawaniu
określonych
decyzji
administracyjnych, stanowieniu prawa (tzw. kompetencja normatywna). Szczególną postacią
kompetencji są prerogatywy, czyli uprawnienia głowy państwa, jak chociażby w zakresie
podejmowania decyzji niepodlegających kontroli parlamentu.
Wskazuje się również podział uprawnień na pozytywne, związane z nakazem do podjęcia przez
zobowiązanego określonych działań, oraz uprawnienia negatywne, polegające na wprowadzeniu
zakazu wykonywania pewnych czynności przez inne podmioty. Odrębną kategorią pojęciową, którą
28
można łączyć z uprawnieniami, są zezwolenia (dozwolenia). Nie są one związane z obowiązkami
innych osób, ale stanowią stwierdzenie, że określony czyn nie jest ani zakazany, ani nakazany.
Można je więc określić jako uprawnienia do własnych zachowań.
Obowiązki dzielą się na pozytywne (nakazy) oraz negatywne (zakazy). Pierwsze z nich
nakazują dokonanie określonych zachowań, drugie natomiast zakazują ich dokonywania. Obowiązki
są z reguły związane z sankcjami. Istnieją jednak również obowiązki, które nie mają sankcji.
Ustanowione są one z reguły w interesie osoby związanej obowiązkiem. Nie wymagają więc
sankcjonowania. Przykładem takich obowiązków mogą być prawa socjalne. Obowiązki wykonywane
przez organy państwowe mogą nie być zabezpieczone żadną sankcją.
Znana jest również klasyfikacja uprawnień na uprawnienia odnoszące się do konkretnej osoby (jak
chociażby uprawnienia wynikające ze stosunków umownych, skuteczne jedynie między stronami),
ale również uprawnienia odnoszące się do rzeczy (skuteczne wobec wszystkich), jak chociażby
prawo własności.
1.10.
Źródła prawa
1.10.1.
Pojęcie źródeł prawa
Pojęcie źródeł prawa jest wieloznaczne. Najczęściej rozróżnia się źródła prawa pojmowane jako
zjawiska społeczne, gospodarcze, polityczne i ideologiczne, wpływające na treść obowiązującego
prawa. Obok nich wyróżnia się źródła poznania prawa, rozumiane jako wszystkie czynniki
pozwalające na odtworzenie wszelkich informacji o prawie. Przede wszystkim źródłami poznania
prawa będą w tym przypadku „Dzienniki Ustaw” czy „Monitory Polskie”.
Rozpowszechnione jest także pojmowanie źródeł prawa jako norm prawnych, powstałych w wyniku
decyzji organów państwowych tworzących prawo, przybierających formy aktów normatywnych.
Zawierają one w sobie wolę państwa wyrażoną we właściwym trybie oraz we właściwej formie,
którą są odpowiednie akty prawne (np. ustawy, rozporządzenia).
Źródła prawa powstają w drodze stanowienia albo uznania. Źródła prawa stanowionego
powstają w trakcie świadomego i celowego działania organów władzy publicznej
tworzących normy prawne.
Natomiast uznanie prawa następuje wskutek zaakceptowania przez państwo określonej normy
społecznej np. obyczajowej, za normę prawną. Odmianą uznania prawa jest recepcja, polegająca
na przyjęciu obcych norm prawnych jako prawa obowiązującego na swoim terytorium, po
dokonaniu jedynie niewielkich adaptacji.
29
Źródła prawa wchodzą do systemu prawa państwa.
1.10.2.
Rodzaje źródeł prawa
1.10.2.1.
Źródła prawa powszechnie obowiązującego
Źródłami prawa powszechnie obowiązującego są te akty prawne, którym podlegają wszelkie
podmioty na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zaliczają się do nich: Konstytucja, ustawy,
ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia, akty prawa miejscowego wydawane na
obszarze działania organów, które je ustanowiły. Wymienione akty prawne tworzą zamknięty
katalog źródeł powszechnie obowiązującego prawa.
1.10.2.2.
Źródła prawa wewnętrznego
Źródłami prawa wewnętrznego są akty normatywne obowiązujące wewnątrz systemu organów
władzy publicznej. Zalicza się do nich przykładowo uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia
Prezesa Rady Ministrów.
1.10.2.3.
Prawo
europejskie
Źródła prawa europejskiego
nie
jest
jednolite,
jasne
i czytelne.
Stanowi
zespół
norm
prawnych,
powstających w trakcie rozwoju struktur europejskich. Reguluje ono od strony podmiotowej
stosunki pomiędzy państwami członkowskimi, instytucjami wspólnotowymi i unijnymi oraz osobami
prawnymi i fizycznymi. W ujęciu terytorialnym prawa Unii Europejskiej obejmują terytoria państw
członkowskich. Oddziałuje ono również na porządki prawne innych państw europejskich. Natomiast
w rozumieniu przedmiotowym prawa Unii Europejskiej obejmują wskutek swego długoletniego
rozwoju dwa rodzaje praw o różnym zasięgu przedmiotowym.
Pierwszym z praw jest prawo instytucjonalne Unii. W ramach tego prawa określony jest status,
kompetencje i reguły działania organów unijnych (i wspólnotowych) oraz wzajemne stosunki
między porządkami prawnymi Unii i państw członkowskich. Drugim jest prawo materialne. Składa
się na nie prawo gospodarcze Wspólnot. Określa ono podstawowe swobody w działalności
gospodarczej, jaka wykonywana jest na terenie państw członkowskich, reguły konkurencji oraz
zasady integracji finansowej i monetarnej, normy regulujące funkcjonowanie poszczególnych
dziedzin działalności — rolnictwo, kulturę, ochronę zdrowia, prawa konsumenta, politykę
zagraniczną w zakresie bezpieczeństwa, współpracę policyjną, sądowniczą.
Rozwój strukturalny Unii Europejskiej zadecydował o rozwoju systemu prawa pierwotnego oraz
prawa wtórnego Unii Europejskiej. Posiadają one odrębne źródła praw.
Źródła prawa pierwotnego obejmują: normy zawarte w traktatach założycielskich — także
w wersjach zmienianych później — wraz z przyjętymi przez państwa członkowskie protokołami
i oświadczeniami
oraz
w traktatach
akcesyjnych.
Zalicza
się
do
nich
również
umowy
30
międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty Europejskie z państwami trzecimi i organizacjami
międzynarodowymi. Drugim rodzajem źródeł prawa europejskiego pierwotnego są tzw. prawa
zasadnicze Unii Europejskiej — zazwyczaj niepisane, odkrywane w toku orzeczeń Trybunału
Sprawiedliwości, w wyniku czego powstały dwa rodzaje praw zasadniczych: tzw. ogólne zasady
prawne oraz tzw. prawa podstawowe (fundamentalne).
Prawo wtórne obejmuje normy tworzone na podstawie norm prawa pierwotnego przez instytucje
unijne (samodzielnie lub z innymi podmiotami), głównie w celu realizacji traktatowych celów Unii.
Można więc wyodrębnić: prawo stanowione przez instytucje Wspólnot Europejskiej (przede
wszystkim przez Radę Unii Europejskiej lub przez Komisję Europejską).
31