Przedszkole 9

ludzie • miejsca • wydarzenia
Dziecko
w malarstwie
Wystawa Dziecko w malarstwie od XVI do koƒca XIX wieku, prezentowana
w wilanowskiej Oran˝erii, zgromadzi∏a interesujàce przyk∏ady sztuki portretowej i rodzajowej. By∏ to pierwszy tak szeroki wybór dzie∏ malarskich na
ten temat ze zbiorów polskich*.
ANATOL PRZEMYS∏AW PIJANOWSKI
N
a ekspozycj´ z∏o˝y∏o si´ sto szeÊçdziesiàt pi´ç obrazów i miniatur stanowiàcych przeglàd wizerunków
dziecka na przestrzeni czterech stuleci.
„Zespó∏ obrazów wybrany na t´ wystaw´
– napisa∏a Teresa Pocheç-Perkowska, komisarz wystawy – w którym znalaz∏y si´ równie˝
nigdy nie publikowane dzie∏a z »zasobów«
magazynowych, ukazuje dziecko w najrozmaitszych sytuacjach ˝yciowych, zarówno
tych radosnych, rodzinnych, zwiàzanych
z naukà lub zabawà, ale tak˝e smutnych czy
tragicznych. Obok portretów otoczonych
splendorem przedstawicieli rodów królewskich czy magnackich znalaz∏o si´ miejsce
równie˝ dla wizerunków anonimowych dzieci z ubo˝szych warstw spo∏ecznych, nieznanych nawet z imienia ch∏opców i dziewczynek, wiejskich pastuszków czy g´siarek.
Zebrane obrazy prezentujà ró˝ny poziom
artystyczny, od wysokiego – europejskiego,
po przeci´tny – lokalny, ale wszystkie poÊwi´cone sà dzieciom; majà swój wdzi´k,
wyra˝ajà swoisty nastrój ciep∏a i mi∏oÊci,
9/2004
ukazujà kruchà delikatnoÊç, ufnoÊç i bezbronnoÊç ma∏ego cz∏owieka”1.
Dla mi∏oÊników sztuki by∏a to wi´c niecodzienna okazja do zapoznania si´ z mniej
znanymi dzie∏ami malarzy polskich oraz europejskich – francuskich, niemieckich, holenderskich i w∏oskich. Majà one dziÊ, tak˝e
dla historyków wychowania, pedagogów
i psychologów, nieocenionà wartoÊç dokumentacyjnà – sà doskona∏ym êród∏em poznania nie tylko tendencji artystycznych epok,
w których powstawa∏y, ale równie˝ ich kontekstów kulturowych i edukacyjnych, historii,
obyczajów, zmieniajàcej si´ symboliki towarzyszàcej portretowanym dzieciom.
Opracowanie plastyczne wystawy zaprojektowa∏ Andrzej Kreutz-Majewski. Operujàc Êwiat∏em i odpowiednim rozmieszczeniem (ugrupowaniem) eksponatów, nada∏ jej
*
Dziecko w malarstwie od XVI do koƒca XIX wieku ze zbiorów polskich. Muzeum Pa∏ac w Wilanowie,
budynek Oran˝erii, 4 czerwca – 13 wrzeÊnia 2004.
Wystawa pod honorowym patronatem Jolanty KwaÊniewskiej. S∏owo wst´pne: Pawe∏ Jaskanis, dyrektor
Muzeum Pa∏acu w Wilanowie.
1
T. Pocheç-Perkowska, Dziecko w malarstwie od
XVI do koƒca XIX wieku, katalog wystawy, Warszawa 2004, s. 51-52.
527
15
ludzie • miejsca • wydarzenia
ciekawy, „teatralny” charakter. Obrazy podzielono na szeÊç grup tematycznych.
Dziecko w rodzinie
W tej cz´Êci wystawy zgromadzono obrazy
b´dàce pochwa∏à rodziny, podkreÊlajàce jej
znaczenie dla prawid∏owego rozwoju dziecka. Ukazano, jak na przestrzeni wieków
zmienia∏ si´ styl, klimat i sposób przedstawiania dziecka w rodzinie.
W okresie Êredniowiecza dzieci w∏aÊciwie
nie pojawia∏y si´ w malarstwie (wyjàtkiem
by∏y przedstawienia Âwi´tej Rodziny z ma∏ym Jezusem). W renesansie dziecko wyst´puje w malarstwie najcz´Êciej w towarzystwie
osób doros∏ych, w scenach ˝ycia rodzinnego.
Indywidualny portret dziecka pojawi si´ dopiero pod koniec XVI i w wieku XVII. Wówczas (w okresie baroku) dominowa∏y jednak
przede wszystkim uj´cia reprezentacyjne –
wytworny strój, wspania∏a sceneria, bogactwo elementów dekoracyjnych podkreÊlajàcych splendor rodu i pozycj´ portretowanych
– rodziców i dzieci.
Józef Pankiewicz, Portret dziewczynki w czerwonej sukience (Józefy Oderfeldówny), 1897
16
528
Pod koniec XVIII wieku zauwa˝amy
stopniowe odchodzenie od sztywnych uj´ç
portretowanych osób. Dzia∏o si´ tak pod
wp∏ywem sentymentalnych nastrojów epoki
rokoka. Pojawia si´ wówczas wiele obrazów
odzwierciedlajàcych pogodnà atmosfer´ domu rodzinnego i zwracajàcych uwag´ na wi´zi uczuciowe ∏àczàce rodziców i dzieci.
Powy˝sze tendencje znajdà rozwini´cie
w malarstwie rodzajowym XIX wieku, w którym odnajdziemy wiele scen z ˝ycia rodzinnego utrzymanych w bardzo ciep∏ym klimacie.
Nastrój szcz´Êliwego dzieciƒstwa utrwalili na swoich p∏ótnach mi´dzy innymi: Eugen
Klimsch (Szcz´Êcie rodzinne), Arturo Ricci
(Matka i Êpiàce dziecko), Franz Xavier Winterhalter (El˝bieta Krasiƒska z dzieçmi) oraz
Olga Boznaƒska (Imieniny babuni).
Wielkie smutki
Kolejna cz´Êç wystawy przedstawia∏a epitafia
poÊwi´cone zmar∏ym dzieciom oraz portrety
trumienne. Z Muzeum Narodowego w Poznaniu wypo˝yczono Portret trumienny
Jakuba Farqvhara (ok. 1653) – jeden z najwczeÊniejszych samodzielnych, sepulkralnych wizerunków dzieci´cych.
Zwraca∏o tak˝e uwag´ interesujàce z wielu wzgl´dów epitafium El˝biety Reineken
(1676 r.). Dziewczynka trzyma w lewej ràczce czerwony tulipan, w prawej ga∏àzk´ palmowà. Te atrybuty, tak charakterystyczne dla
sztuki barokowej, mówià o jej cierpieniu
i Êwiadczà, ˝e zmar∏a po ci´˝kiej i d∏ugiej
chorobie. Z kolei architektoniczne obramowanie obrazu – belkowanie wsparte na kolumnach o z∏oconych kapitelach – symbolizuje triumf, jakiego dostàpi∏a osiàgajàc
szcz´Êcie wieczne.
Ciekawy, przede wszystkim ze wzgl´du na
kontekst obyczajowy, by∏ równie˝ obraz
z XVIII wieku Dziecko w stroju zakonnym.
W sytuacji zagro˝enia dziecka Êmiertelnà
chorobà, rodzice sk∏adali Êlubowanie, ˝e poÊwi´cà je Bogu, co w praktyce oznacza∏o noszenie przez kilka lat habitu, a w przysz∏oÊci
cz´sto przeznaczenie dziecka do s∏u˝by zakonnej. Ikonografia obrazu, pe∏na znaczeƒ
symbolicznych, wprowadza∏a w kràg tematy-
wychowanie w przedszkolu
ludzie • miejsca • wydarzenia
ki zwiàzanej z nieÊmiertelnoÊcià i ˝yciem
wiecznym. Atrybuty towarzyszàce postaci
dziewczynki to jab∏ko oraz pies.
Temat Êmierci dziecka przewija si´ tak˝e
w malarstwie nast´pnych epok. Bardzo oryginalne jego uj´cie odnajdziemy na przyk∏ad
w twórczoÊci Witolda Pruszkowskiego.
W obrazie Zaduszki (Z tamtego Êwiata), b´dàcym pierwszà cz´Êcià tryptyku (1888), artysta nawiàzuje do wierzeƒ ludowych, wed∏ug których w Dniu Zadusznym dusze
zmar∏ych powracajà na ziemi´ i dopóki nie
zgaÊnie Êwiat∏o Êwiec palàcych si´ na ich grobach, przebywajà wÊród ˝ywych. Dziewczynka, bohaterka obrazu, opuszcza mogi∏´, by
spotkaç si´ z matkà w rodzinnej chacie.
Edukacja, religia, zabawa
Zgrupowane w tym dziale obrazy ukazywa∏y
dzieciƒstwo nie tylko jako czas beztroskiej
zabawy, ale równie˝ poznawania Êwiata, podstawowych norm moralnych i obyczajowych,
a tak˝e zasad wiary.
W atmosfer´ tej cz´Êci ekspozycji dobrze
wprowadza∏ utrzymany w konwencji realistycznej obraz Franciszka Ejsmonda ABC –
pierwsze czytanie, przedstawiajàcy scenk´
w ubogiej ch∏opskiej chacie – wyraênie wyrastajàcy z ducha epoki pozytywizmu i nawiàzujàcy do popularnego wówczas has∏a „pracy
u podstaw”.
Losy dzieci wiejskich uzdolnionych artystycznie, a nie mogàcych rozwijaç swojego
talentu – to temat wielu obrazów dziewi´tnastowiecznych. Dominant´ tej sali stanowi∏y
obrazy Wandalina Strza∏eckiego (Skrzypek),
Jacka Malczewskiego (Janko Muzykant) oraz
Witolda Pruszkowskiego Pastuszek (Grajek),
lewa cz´Êç tryptyku Zaczarowane skrzypce.
Dwa ostatnie obrazy zosta∏y zainspirowane
nowelà Henryka Sienkiewicza Janko Muzykant. Temat wzajemnego przenikania si´
sztuk w XIX i XX wieku to jednak odr´bne
zagadnienie i wymaga∏by oddzielnego opracowania.
Uzupe∏nienie tej cz´Êci ekspozycji stanowi∏y dwa obrazy podejmujàce problem patriotycznego wychowania dzieci – Wojciecha
Gersona (Ogrodnik i ma∏y pu∏kownik) oraz
9/2004
Olga Boznaƒska, Imieniny babuni, 1888–1889
Walerego Eljasza Radzikowskiego (Teofila
Sobieska z synami u grobu Stanis∏awa ˚ó∏kiewskiego).
OsobowoÊç dziecka, alegoria, symbolika
Odr´bnoÊç dziecka, jego psychiki, potrzeb
i zainteresowaƒ dostrze˝ono bardzo póêno,
bo dopiero w po∏owie XVIII wieku. Prze∏omowe znaczenie mia∏o tu ukazanie si´ ksià˝ki Jana Jakuba Rousseau Emil, czyli o wychowaniu, opublikowanej w 1762 roku. Jej autor
zwróci∏ uwag´ na to, ˝e dziecko jest istotà
o odmiennych od doros∏ego potrzebach –
emocjonalnych, ruchowych, zabawowych itp.
Do tego czasu dzieciƒstwo postrzegano jako
niewa˝ny etap mi´dzy narodzinami a wejÊciem cz∏owieka w Êwiat doros∏ych. DoÊç powszechne by∏o twierdzenie, ˝e „dziecko to
nie cz∏owiek”. Zwróçmy uwag´, ˝e mi´dzy
innymi brak by∏o specjalnych ubiorów dla
najm∏odszych. Dzieci nosi∏y stroje, szczególnie w XVII wieku, b´dàce wiernymi, zminiaturyzowanymi kopiami strojów doros∏ych.
Prawdziwa jednak rewolucja w spojrzeniu na dziecko i dzieciƒstwo dokona∏a si´
529
17
ludzie • miejsca • wydarzenia
Franciszek Ejsmond, ABC – pierwsze czytanie
dopiero w po∏owie XIX wieku. Sta∏o si´
tak za sprawà burzliwego rozwoju ówczesnych nauk: filozofii, psychologii i medycyny,
podejmujàcych tak˝e problemy wieku dzieci´cego.
Równie˝ artyÊci tego okresu starajà si´
ukazaç psychik´ dziecka, uchwyciç charakterystyczne cechy jego osobowoÊci, koncentrujàc swojà uwag´ przede wszystkim na jego
Êwiecie wewn´trznym.
Szczególne zainteresowanie dzieckiem
i dzieciƒstwem obserwujemy w okresie
M∏odej Polski. Cz∏owiek „koƒca wieku” rozczarowany do ˝ycia, prze˝ywajàcy kryzys
Êwiatopoglàdowy spowodowany upadkiem
idea∏ów, znu˝enie i l´k przed nadchodzàcà
nowà epokà – ucieka od rzeczywistoÊci.
Jest to ucieczka nie tylko w Êwiat sztuki
i przyrody, ale tak˝e w Êwiat dzieciƒstwa.
Nast´puje swoista mitologizacja dzieciƒstwa
jako „raju utraconego”, najszcz´Êliwszego
etapu w ˝yciu cz∏owieka, krainy, w której
mo˝na odzyskaç równowag´ i wiar´ w sens
codziennych dzia∏aƒ.
Urok Êwiata dzieciƒstwa emanuje z obrazu W∏adys∏awa Podkowiƒskiego Dzieci
w ogrodzie, a tak˝e z mistrzowskich portretów dzieci autorstwa Józefa Pankiewicza,
Artura Grottgera, Aleksandra Kotsisa
i przede wszystkim Stanis∏awa Wyspiaƒskiego. W wyrazie twarzy ma∏ego modela, jego
spojrzeniu i geÊcie szukajà artyÊci nieska˝onej z∏em cywilizacji dzieci´cej idylli – Êwiata
dobra, mi∏oÊci i pi´kna.
18
530
Trudy ˝ycia
Kolejna cz´Êç wystawy przedstawia∏a dzie∏a
ukazujàce inne oblicze dzieciƒstwa. Dziewi´ç obrazów, wÊród nich m. in.: M∏ody ˝ebrak, Adopcja, Sierotka, G´siarka, Pastuszek
przenios∏y zwiedzajàcych w smutny Êwiat sieroctwa, samotnoÊci, niedoli, cierpienia i ubóstwa. To w∏aÊnie owe „trudy ˝ycia” dotykajàce równie˝ najm∏odszych.
Temat dziecka wiejskiego by∏ motywem
dominujàcym w literaturze i sztuce pozytywizmu. Malarzem szczególnie wra˝liwym na
los ubogich dzieci by∏ Aleksander Kotsis
oraz wspomniany Franciszek Ejsmond.
Dziecko wiejskie pojawia si´ tak˝e w twórczoÊci Józefa Che∏moƒskiego oraz Antoniego Gramatyki. Jego G´siarka przyciàga∏a
uwag´ zwiedzajàcych niebanalnym uj´ciem
wizerunku ma∏ej dziewczynki – zal´knionej
i bezradnej. Znakomite by∏y równie˝ dwa
portrety ch∏opców wiejskich. Jeden z nich to
W∏adys∏aw Podkowiƒski, Dzieci w ogrodzie,
1892
Portret ch∏opca Witolda Pruszkowskiego, odznaczajàcy si´ mistrzowskim rysunkiem oraz
niezwykle ciekawà fakturà malarskà, drugi –
Pastuszek Stanis∏awa Lentza, obraz o silnym
∏adunku emocjonalnym.
Ten kràg dzie∏ zamyka∏ Jacek Malczewski.
Wspomnienie m∏odoÊci, obraz utrzymany jeszcze
w konwencji realistycznej, zapowiada ju˝ tak
charakterystyczny dla tego malarza symbolizm.
Splendor nomini
W tym przedziale tematycznym wystawy
zgromadzono reprezentacyjne portrety dzie-
wychowanie w przedszkolu
ludzie • miejsca • wydarzenia
ci z rodzin królewskich, arystokratycznych
i bur˝uazyjnych. Dzieci na nich sà bardzo powa˝ne jak na swój wiek, Êwiadome jednak
swego pochodzenia i blasku nazwiska. Szczególnie na siedemnastowiecznych portretach
o charakterze oficjalnym mo˝emy zaobserwowaç manier´ przedstawiania dziecka jako
„m∏odego doros∏ego”. Stroje, nie odbiegajàce od ubioru doros∏ych, wn´trza pa∏acowe
i liczne rekwizyty sà bardzo wa˝nym êród∏em
informacji o epoce i obyczajach.
Na wystawie znalaz∏y si´ dzieci´ce portrety królewicza W∏adys∏awa Zygmunta, póêniejszego króla W∏adys∏awa IV, synów króla Jana
III, portret Konstancji Poniatowskiej z synkiem, a tak˝e Zbigniewa Ossoliƒskiego z synami, Józefa Sapiehy, Kazimierza Zawiszy,
Zygmunta Krasiƒskiego oraz Radziwi∏∏ów.
WÊród nich umieszczono tak˝e pochodzàcy
z XIX wieku portret córek Leopolda Kronenberga, warszawskiego bankiera i przemys∏owca, p´dzla Józefa Simmlera. Ten ostatni obraz
zdecydowanie wyró˝nia∏ si´ spoÊród prezentowanych w tym dziale. Prze∏amywa∏ reprezentacyjnoÊç i sztywnoÊç innych portretów,
wprowadzajàc du˝o ciep∏a i uroku; malowany
bardzo swobodnie i z ogromnym znawstwem
psychiki ma∏ego dziecka.
***
Wystawie towarzyszy∏ katalog-album
w dwóch wersjach j´zykowych (polskiej i angielskiej), z bardzo dobrymi reprodukcjami
obrazów i ciekawymi tekstami, stanowiàcymi
nie tylko pog∏´biony komentarz do ekspozycji, ale równie˝ samodzielny, rzeczowy i bardzo bogaty materia∏ dotyczàcy omawianego
zagadnienia2.
Zamieszczone w tej publikacji materia∏y
to dla mi∏oÊników malarstwa i znawców tematyki dzieci´cej podstawowa lektura na ten
temat. Zainteresowane osoby znajdà tu równie˝ obszernà literatur´ przedmiotu.
Postscriptum
Na zakoƒczenie wystawy zorganizowano zaj´cia rodzinne. Program zatytu∏owany Czego
9/2004
Jan Matejko, Portret trojga dzieci artysty, 1870
o ˝yciu pastuszka i królewny z obrazów dowiedzieç si´ mo˝na? skierowano do dzieci w wieku 5-8 lat i ich rodziców. Zgromadzone na
wystawie obrazy pozwoli∏y dzieciom dowiedzieç si´, jak wyglàda∏o ˝ycie ich rówieÊników w dawnych czasach i odpowiedzieç na
pytanie zawarte w tytule spotkania.
Sàdz´, ˝e ten pomys∏ powinien zainspirowaç tak˝e nauczycieli przedszkoli, pracujàcych na przyk∏ad z dzieçmi szeÊcioletnimi, do
przeprowadzenia podobnych zaj´ç. Wprawdzie wystawa ju˝ si´ skoƒczy∏a, ale sà powszechnie dost´pne pi´kne, kolorowe albumy z reprodukcjami obrazów, sà dost´pne
zestawy pocztówek, foldery oraz inne materia∏y ilustracyjne. Warto spróbowaç. Pierwsze kontakty dziecka ze sztukà sà bowiem
bardzo wa˝ne dla jego rozwoju. Kszta∏cà
wra˝liwoÊç i smak estetyczny przysz∏ych bywalców muzeów i galerii. Katalog zawiera nast´pujàce teksty: Dorota ˚o∏àdê-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce; Beata
Purc-St´pniak, Aspekty ikonograficzne wyobra˝eƒ
dziecka w malarstwie niderlandzkim od XVI do poczàtku XVIII wieku; Ewa Micke-Broniarek, Kiedy
dziecko sta∏o si´ cz∏owiekiem... O ikonografii dzieci´cej w malarstwie polskim XIX wieku; Teresa Pocheç-Perkowska, Dziecko w malarstwie od XVI do koƒca
XIX wieku.
2
531
19