Raport z Panelu Ekspertów Przeprowadzonych w Ramach Zadania

Transkrypt

FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
PI Kontrakt na jakość – Innowacyjne rozwiązania w Gminie
Sopot na rzecz kontraktowania usług społecznych
Nr projektu : POKL.05.04.02-00-C58/11
Biuro projektu: 81-381 Gdynia, ul. Świętojańska 75/10
tel./faks (058) 661 77 27
RAPORT Z PANELI EKSPERTÓW PRZEPROWADZONYCH W RAMACH ZADANIA
1 PROJEKTU
pt „Kontrakt na jakość – Innowacyjne rozwiązania w Gminie Sopot na rzecz
kontraktowania usług społecznych”.
Poniżej przedstawione zostały odpowiedzi na pytania zawarte w scenariuszu paneli
ekspertów
- załącznik 1. Spotkania były realizowane w postaci paneli ekspertów.
Przeprowadzonych na próbie 6 pracowników instytucji świadczących usługi społeczne.
Spotkania odbyły w Sali konferencyjnej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w
Sopocie oraz w siedzibie Fundacji ,,Niesiemy Pomoc” w Gdyni.
Głównym celem projektu jest polepszenie współpracy Gminy Sopotu i lokalnych
organizacji pozarządowych w obszarze świadczenia usług społecznych poprzez
utworzenie, testowanie i przyjęcie do wdrożenia na terenie gminy Sopotu modelu 4
innowacyjnych rozwiązań na rzecz wieloletniego kontraktowania usług społecznych
wzmacniających potencjał wyżej wymienionych podmiotów do realizacji usług w formie
kontraktowania.
Do tej pory nie analizowano efektów społeczno-ekonomicznych kontraktacji usług
społecznych.
Na spotkania zaproszono 6 osób. W spotkaniach uczestniczyło 6 osób. Uczestnikami
spotkań byli: Pracownicy Lokalnych NGO świadczących usługi społeczne, Pracownicy
Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Sopocie, Przedstawiciele Urzędu Miasta Sopot,
przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego w Gdańsku
Pytania i odpowiedzi
Co decyduje o jakości usług społecznych?




kwalifikacje personelu,
rozpoznanie charakteru danego zjawiska, żeby,
skala danego zjawiska,
bardzo dokładne rozpoznanie potrzeb z wszystkimi elementami jakościowymi,
ilościowymi, w tym Klienta i otoczenia, w zależności od tego, jaka to jest usługa
oraz ustalenie powodów, z których te potrzeby wynikają
 profesjonalizm firm
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Strona | 1
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
 standard każdej usługi, gdyż zawarte są tam wszystkie punkty, które mówią o tym,
jak ta usługa miałaby wyglądać
 infrastruktura w rozumieniu technicznym, ludzkim, prawnym (... jeżeli nie ma
instrumentów prawnych do zaspokojenia pewnej potrzeby, to może być ona bardzo
ułomnie zaspokajana, mało tego prawo może być niezgodne z charakterem danej
usługi, często prawo nie nadąża za rozwojem danego zjawiska, czyli jakość i
elastyczność prawa, potencjał organizacji)
 ciągłe oglądanie tej usługi czyli ewaluacja, monitorowanie, analiza feedbacków od
odbiorców tej usługi,
 odpowiedni dobór metod i narzędzi do jej realizacji,
 przejrzyste określenie wymagań zleceniodawcy usługi
 atmosfera polityczna wokół danej usługi,
 reagowanie na zmiany, elastyczność
 ogólna wiedza na temat danego zjawiska,
 charakter zatrudnienia osób, które realizują daną usługę, stałość zatrudnienia,
 środki finansowe przeznaczane na usługę (...dobrej jakości usługi przy
ograniczonym budżecie i bardzo niskiej cenie nie można uzyskać)
 stopień spójności, szczelności i komplementarności systemu, w którym usługa jest
realizowana
Powyższe cechy zawierają się w wystandaryzowanej usłudze społecznej. Za standardem
idzie jakość. W Polsce usługi społeczne generalnie nie są wystandaryzowane, co utrudnia
ocenę ich jakości.
Jakie narzędzia są najbardziej skuteczne do pomiaru jakości usług społecznych? Czy są
one stosowane przez Państwa instytucję/NGO?
Czy w ogóle jakiekolwiek są?
dwa narzędzia: dzienniczek usług opiekuńczych (pomysł Gdyni j jej realizacja), który
wpisał się w standard gdyński oraz ankiety. Klientom obecnie nie jesteśmy w stanie
zaoferować nic więcej, ponieważ i tak nie chcą odpowiadać na ankiety (choć i tak pytania
te są krótkie)
Jeżeli w ogóle aktualnie są wykorzystywane narzędzia do pomiaru jakości usług
społecznych, to są one bardzo powierzchowne, głównie ilościowe.
Strona | 2
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Wydaje się, że dane dotyczące jakości usług społecznych można zebrać metodami bardziej
jakościowymi poprzez zastosowanie konsultacji społecznych, paneli ekspertów, wywiadów
pogłębionych, analizę dokumentów, która jest bardzo rzadko stosowana i
niedowartościowana. Dokumenty źródłowe, strategie, programy zwierają w sobie lokalne
kierunki działań i powinny być ze sobą spójne.
Ponadto, całe oprzyrządowanie do pomiaru jakości usług społecznych wiąże się z takimi
narzędziami, jak: ewaluacja, superwizja, monitorowanie.
Z jednej strony można stworzyć ogólne narzędzie do pomiaru jakości usług społecznych,
gdyż usługi społeczne wykazują pewne cechy wspólne, to jednak należy mieć na uwadze,
że potrzebne są narzędzia dedykowane do konkretnej usługi. Gwarantują wtedy
szczegółowy pomiar jakości usługi danego rodzaju. Dobrze byłoby, żeby te narzędzia były
tak skonstruowane, żeby przy indywidualnym pomiarze danej usługi, można było
uchwycić i porównać usługi społeczne między sobą. Pewnym rozwiązaniem byłoby
stworzenie systemu powiązanych ze sobą narzędzi badających jakość usług społecznych.
Należy pamiętać, że monitorowanie ma o tyle sens , o ile cena nie będzie jedynym
kryterium wyboru oferenta. Nie chodzi o politykę strachu czy wzbudzania lęku, ale jeżeli
podmiot, który realizuje usługę wygra w konkursie czy zapytaniu ofertowym, czy w
przetargu i on wie, że będzie monitorowany we wskazanych obszarach i że na podstawie
tego monitorowania, ewaluacji może dojść do takiej sytuacji, że on w przyszłym roku nie
będzie miał możliwości kontraktowania tej usługi, to on już na bieżąco będzie czuł
konieczność dbania o jakość usługi. To oczywiście zależy od tego istnieją podmiotu, które
mogą realizować usługę.
Ważnym elementem oprzyrządowania systemu badania jakości usług społecznych jest
merytoryczne przygotowanie osób opracowujących narzędzia pomiaru jakości usług oraz
zaplanowanie na ten cel już przed i w trakcie kontraktowania/realizowania usług
społecznych środków finansowych (zarówno po stronie JST jak i NGO/innych
podmiotów). Sposobem wypracowania narzędzi może być realizacja lokalnych programów
polepszania jakości usług społecznych.
W przypadku braku standaryzacji usług społecznych i narzędzi pomiaru ich jakości, w
pierwszej kolejności należałoby dokonać diagnozy potrzeb (np. metodą ekspercką), ,,tego,
co się ma w lokalnej rzeczywistości”. Dobrym rozwiązaniem wydaje się narzędzie
stosowane w Sopocie – wysyłanie do wszystkich NGO zawiadomienia o zgłaszaniu w
określonym terminie, na etapie planowania budżetu na następny rok swoich obszarów do
zagospodarowania, swoich potrzeb. Buduje się w ten sposób program współpracy z NGO,
który stanowi punkt wyjścia dla JST do określenia obszarów współpracy JST z NGO na
przyszły rok.
Strona | 3
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Diagnoza i ewaluacja usługi społecznej decyduje o jej trafności do odbiorcy, co przekłada
się na racjonale i bardziej efektywne gospodarowanie środkami publicznymi. Jednym z
narzędzi analizy potrzeb mogą być projekty/oferty zgłaszane przez NGO-y/podmioty, które
nie wygrywają konkursów, czy przetargów. Przedstawiane przez nie projekty nie powinny
odchodzić w zapomnienie, lecz podlegać dogłębnej analizie i zostać potraktowane jako
zgłoszenie określonej potrzeby o zasięgu lokalnym. Myśląc o narzędziach od strony
samorządu bardzo mocno należy unikać mylenia ewaluacji z kontrolą, bo to jest nagminne,
że później zamiast o jakości usługi zaczyna się sprawdzać dokumenty finansowe i ścieżkę
audytu - wówczas nie chodzi o to, czy sensownie realizujemy projekt tylko czy zgodnie z
budżetem. Po stronie NGO powinno natomiast pojawiać się przekonanie, że sama
ewaluacja jest czymś dobrym dla niej samej.
Potrzeba diagnozy i ewaluacji wśród decydentów rodzi opór z powodu ich nieznajomości i
malej popularności. Jednak diagnoza i ewaluacja jest zbieżna z przyszłym budżetem
zadaniowym. Brak wiedzy i świadomości, obawa przed ,,niewygodną politycznie”
rzeczywistością na powyższy temat stanowi barierę do analizy potrzeb, standaryzacji i
badania jakości usług społecznych. , że to naprawdę jest bardzo ważne,
Na etapie ogłaszania konkursu poprzez specyfikację i środki finansowe JST może niejako
przymusić organizacje do wypracowania i posiadania pewnych baterii narzędzi, które
mogą być częścią oferty świadczenia usług społecznych. NGO odpowiadając na ogłoszenie
konkursowe w swojej ofercie planuje środki na monitoring i ewaluację dając propozycję
mini-raportu metodologicznego, czyli mini pakietu narzędzi ilościowych i jakościowych,
które by pokazywały, chęć mierzenia tego, co robo NGO.
Monitorowanie, ewaluacja, ocena usługi umożliwia wieloletnie kontraktowanie, a to z kolei
umożliwia profesjonalizację usługi społecznej i śledzenie trendów rozwoju. Wymaga
jednak przyjaznego środowiska i kultury współpracy na poziomie lokalnym.
W jaki sposób standaryzacja usług społecznych wpływa na jakość usług społecznych?
Czy są przykłady standaryzacji usług społecznych na terenie województwa pomorskiego?
Jaki jest to rodzaj standardu?
 realizacja usług jest obecnie na bardzo niskim poziomie
Przykłady standaryzacji usług społecznych na terenie województwa pomorskiego
- standardy wypracowane w zakresie bezdomności
Strona | 4
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
- standardy usług opiekuńczych Gdynia i Sopot,
- centra wsparcia wystandaryzowane na poziomie regionalnym i lokalnym. Są opisane
wszelkie rekomendacje
- dla standaryzacji konieczne jest współdziałanie między gminą, województwem a
marszałkiem a nie tylko ograniczanie się do własnego budżetu
- nie zawsze standaryzacja jest dobra np. wiemy czego spodziewać się po noclegowni,
schronisku. Wydaje się że do standaryzacji trzeba być przygotowanym, tzn. standard
stanowi pewnego rodzaju ramę, punkt odniesienia. Rama jednak ogranicza, tzn. nie ma
obrazu poza ramą a w życiu społecznym wiele dzieje się poza ramą. To co widać na
poziomie gminnego standardu wychodzenia z bezdomności: kilka organizacji w Polsce
stara się stworzyć taką metodę pracy z bezdomnymi na różnych polach, która
powodowałaby ich wychodzenie z bezdomności, natomiast widać, że wiele organizacji, ,
które już świadczą tego rodzaju usługi, nie odpowiada standaryzacja z przyczyn
materialnych, kosztowych. Należy pamiętać, że sztywne tworzenie standardu bez jego
ciągłego oglądu może zabić czujność na zmianę społeczną i konieczność dostosowania
standardu. Mówiąc o standardzie i standaryzacji usług trzeba mocno puścić wodze
wyobraźni i go zaplanować na dłużej z możliwością jego dostosowywania do zmieniającej
się rzeczywistości.
Wprowadzenie standardu podnosi jakość usług, normuje niektóre rzeczy, systematyzuje je
ułatwia pracę, ogranicza pole interpretacji zakresu usługi, powodując, że jej zakres jest
jasny i przejrzysty. Co przekłada się na stopień zadowolenia realizatorów usługi i
świadczeniobiorców.
Standaryzacja jest procesem a nie stanem zastanym i do tego jeszcze procesem
dynamicznym, który musi liczyć się ze zmianą. Sposobem wprowadzania zmiany do
standardu jest jego aktualizacja. Standard zakłada, że jest dynamiczny i zazwyczaj lokalny,
czyli do konkretnej sytuacji. Oczywiście prawo upowszechnia standard na daną jst albo na
Polskę, w zależności od tego, kto to prawo stanowi, Należy pamiętać o tym, że jest
standard optymalny, wymarzony , do którego dążymy i jest ten minimalny , którego
przekroczenie jest niemożliwe i nieracjonalne, bo jeżeli usługa znajdzie się poniżej
standardu minimalnego, to oznacza, że nie osiągnie celu. Musi osiągnąć poziom
minimalny, wszystko co pomiędzy minimalnym a optymalnym jest dopuszczalne
Przekroczenie poziomu optymalnego powoduje również, że wydatkowanie publicznych
pieniędzy jest nieuzasadnione. Standard może być w sensie administracyjnym na 3 lata, ale
on pozwala, że jeżeli dokonywana ewaluacja corocznie wykaże zmiany, to w takim i w
takim zakresie może nastąpić zmiana standardów.
Strona | 5
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Idealną konstrukcją do kontraktowania jest istnienie standardów, a w przypadku innych
niewystandaryzowanych usług należałoby w samym kontrakcie zawrzeć element badawczy
i konstruujący, przeznaczyć na ten cel fundusze. Efektem byłaby nie tylko sama usługa ale
też aktualizowany standard. Nie należy kontraktować usługi z NGO, która nie ma nawet
swojego zarysu standardu wewnątrzorganizacyjnego. Jeśli NGO nie ma standardu, oznacza
to, że nie przepracowała usługi. Posiadanie swojego wewnętrznego standardu znaczy, że
organizacja jest profesjonalna. Następnym krokiem byłoby uwspólnienie z innymi
usługami, z innymi NGO, które się tym zajmują. Jest to dodatkowy warunek do startu do
kontraktowania. Warunkiem kontraktowania jest standaryzacja. Należy przyjąć, że ten
standard musi być na wejściu.
W sytuacji, gdy istnieje niebezpieczeństwo, że usługa w ogóle nie będzie realizowana, bo
nie będzie podmiotu, który by miał standard można zastosować warunkowe
kontraktowanie poprzez przedstawienie przez NGO zrębów standardu oraz wyznaczenie
terminu do jego opracowania.
Na co, przy wyborze NGO/innego podmiotu, powinna zwrócić uwagę JST, aby uzyskać
wysokie prawdopodobieństwo realizacji dobrej jakościowo usługi społecznej?






kadra, przygotowanie kadry,
gotowość do wprowadzania standardu,
gotowość na zmiany
gotowośc do współpracy,
odpowiedni potencjał,
doświadczenie,
JST powinna zwracać uwagę na standard - kiedy w pełni będzie opracowana ta usługa, już
po stronie samorządu będzie wiadomo, że dana usługa np. pod tytułem wychodzenie z
bezdomności kosztuje określoną kwotę pieniędzy i decyzją polityczną będzie wtedy to,
czy JST kupuje usługę, która na pewno tego standardu nie będzie spełniała (a będzie
tańsza), czy JST decyduje się poświęcić tyle pieniędzy, bo to jest priorytet, żeby dać na
pełną realizację tego standardu. Wtedy również NGO nie może twierdzić, że środków na
daną usługę jest za mało, bo wypracowany wspólnie standard określa cenę usługi.
Certyfikat jest odpowiedzią na budowanie zaufania między JST a NGO. Instytucja
certyfikująca powinna być brana pod uwagę przy okazji standardu
Strona | 6
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Np. w ochronie zdrowia, jest Centrum Monitorowania Jakości w Krakowie, które jest
odpowiedzialne za akredytację szpitali i taki szpital (jest możliwość prostego przełożenia
na NGO-JST) jest poddawany audytowi, jest mnóstwo procedur do opracowania, ale to są
te standardy i potem następuje kontrola, czy są one wdrożone, czy są stosowane i dostaje
certyfikat akredytacyjny, który w przełożeniu na kontraktowanie z NFZ daje większą ilość
punktów do oceny.
Innym pomysłem jest nap. certyfikację szkół socjalnych w USA, którą prowadziła NGO,
ale na zlecenie władzy publicznej.
W jaki sposób NGO/inny podmiot powinna/ien zadbać, aby przeprowadzane przez nią
działania przekładały się na poprawę/utrzymanie dobrej jakości oferowanej przez
nią/niego usługi społecznej?
- np. poprzez stosowanie ścieżki rozwoju indywidualnego: przeprowadzone są wywiady z
wszystkimi pracownikami, poszukując ich ścieżek rozwoju, ich zainteresowań,
kompetencji, tego, co robią obecnie w NGO. Zadaniem Rady Dyrektorów, jest
dostosowanie ścieżki systemu szkoleń (jest to oczywiście związane też z finansami)
wewnętrznych, czy wysyłaniem na szkolenia wew., zew. , chociażby z ROPSu. Każdy
będzie miał ścieżkę indywidualnego rozwoju i każdy będzie w tym zakresie kierowany na
szkolenia Po roku będzie ewaluacja do czego to doprowadziło i planowanie następnych.
Wchodzą w to również studia letnie czy podyplomowe.
- konieczne jest wytyczenie kierunków działalności NGO, politykę wewnętrzną
zarządzania kadrami. Niewiele NGO ma taki system. Bardzo mało organizacji wysoko
rozwiniętych ma strategię rozwoju, mają plany operacyjne roczne i na tym się kończy ,
czyli nie umieją spojrzeć z punktu widzenia całości organizacji na działanie swoich
poszczególnych podmiotów. Podmioty działają sprawnie, ale to jest wszystko operacyjnie
- poprzez system okresowej oceny pracowników, określenie potrzeb pracownika, ale
wiadomo, że w JST jest to determinowane środkami finansowymi i ilością szkoleń
oferowanych przez województwo też w ramach pracy specyfiki pracy w danym dziale,
- poprzez projety szkoleniowe NGO i powtarzanie tych cykli co kilka lat
- tworzenie planu szkolenia
Strona | 7
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
- bieżąca ewaluacja szkoleń
- moduły, które mówią o wysokiej jakości usługi i przeciwdziałaniu wypaleniu,
- wsparcie psychologiczne, couchingowe.
Dobrze byłoby to na zasadzie dialogu wpisać w to wieloletnie kontraktowanie, razem z
samorządem poustalać wspólne ścieżki zalecanych, rekomendowanych szkoleń dla
pracowników i tematach, które miałyby być realizowane, których NGO ze swojej strony
nie widzi a samorząd dostrzega ich konieczność z punktu widzenia strategicznego, można
byłoby w ten kontrakt to wpisać: ,,wymagane”, ,,zalecane”
- składanie zapotrzebowania szkoleń do województwa przez JST jest tez dużo stosunkowo
ścieżek finansowania w różnych projektach, co roku NGO wypełniają ankietę, druk do
samorządu województwa z zapotrzebowaniem na szkolenia. Mogą z tego korzystać OPS,
cała dystrybucja informacji następuje poprzez OPS
- spotkania bezpośrednie i ilościowe badania ankietowe stosuje się do mierzenia, czy
dobrane szkolenia są dobre, czy należy je zmodyfikować. Jednak nie ma nie ma żadnego
scenariusza wywiadu wystandaryzowanego, są jedynie próby profesjonalizacji działki
edukacyjnej ilościowe a nie jakościowe
Narzędzia do tego, jak te szkolenia przekładają się na jakość usług np. Tzw. pierwszy
panel pretestów badający środowiska Klientów, czyli na ile w wyniku procesu szkoleń
Klienci są zadowoleni z usługi, czy to coś zmieniło czy nie. Później następuje posttest oraz
podsumowanie na konferencji.
- system motywacji do uczestnictwa w szkoleń: np. wybór najlepszej opiekunki roku,
wyróżnienie.
- np. poprzez zastosowanie mini ewaluacji. Po każdym wydarzeniu robimy mini ewaluację
,,przy stołach”: zostało przygotowane mini narzędzie ale nie po to by przepytywać, czy
wypełniać tylko jest sekwencja pytań i tematów , taki kręgosłup a po danej imprezie jest
odpowiedzialna osoba przygotowuje do tej imprezy i według tego (niecała strona)
rozmawiamy o tym.
- Zawsze po wszystkich działaniach są ankiety ewaluacyjne i jak jest duże odstępstwo od
normy, to się to bardziej analizuje , dociera się do osoby, która przyznaje się, że postawiła
np. ,,0”.
Rutynowo jest zbierane zapotrzebowanie na różną tematykę szkoleniową, ale sceptycznie
do tego podchodzą. Są telefony do 5 6 osób z danego szkolenia i taka dłuższa rozmowa z
Strona | 8
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
nimi daje troszkę większy obraz. Natomiast, chętnie uzyskiwane są odpowiedzi (rozmówca
nie jest widziany).
Dużą barierą w tego rodzaju ankietach jest brak czasu (najczęściej), końcówka roku, nie ma
kultury by podsumowywać i oceniać swoja pracę Warto uwspólniać zdanie o swoich
działaniach o organizacji jako takiej, ale to nie wychodzi, strach przed krytyką.
Ważne w kontekście dialogu, żeby przy wieloletnim kontraktowaniu wpisać element
dobrych praktyk, żeby się nie zasklepić gmina Sopot, Gdańsk, czy Gdynia, ale też patrzeć
w koło, co inni zrobili fajnego, co się sprawdziło i równać do najlepszych.
Czy istnieje wspólny system mierzenia jakości między podmiotami realizującymi tę samą
usługę społeczną? Czy dokonywane są badania zmian jakości tej usługi? W jaki sposób?
- dobrze by było, gdyby tak był. Jest tak, że każdy sobie rzepkę skrobie i SA tego
negatywne konsekwencje o tyle, że jeżeli jakaś NGO zrobi fajny raport, fajne badanie, to
jedna podzieli się tym bardzo chętnie, wydrukuje, opublikuje, inna nie trzyma to do
szuflady
- jeżeli są stworzone bazy Klientów przez różne NGO, to jedni się podzielą, zbiorą się
wspólnie a inni mają tendencje do takiego zamykania się, to moje, opatentujmy to, chcemy
być pierwsi
- nie słyszano o takim systemie
- czy takim miernikiem nie będzie standard
- gdyby doszło do opracowania trójmiejskiego standardu, to mógłby być to zaczynek to
tworzenia takich narzędzi.
JST: to wyzwanie przyszłości, warto się zastanowić, czy takie narzędzie nie mogło by być
po stronie samorządu. W Sopocie, dzieje się cos takiego w formie wywiadów
pogłębionych. Jest to badanie wśród usługobiorców i osoba – pracownik opsu
dokonuje analizy tych usług.
Narzędzie powinna być skonstruowana w sposób profesjonalny: nie tylko to powinna być
ankieta, narzędzia badające personel organizacji, powinno zostać skomasowane
narzędzie, by oglądać usługę z kilku stron. Pewną barierą może być nastawienie
usługobiorców, którzy muszą się przyzwyczajać do badania jakości.
Ważnym elementem, jest osoba, która przeprowadza np. ankietę, by nie była
zaangażowana w proces przyznawania tej usługi.
Strona | 9
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
NGO: SPLOT i BORISA – samoewaluacja NGO, dotyczący 5 ser organizacji co
wprowadzono do lokalnych SCOP-ów- podstawowe narzędzie przy pomocy zewnętrznego
trenera, co uświadamia w sposób niezwykły, w którym miejscu znajduje się dana
organizacja i podjęcie decyzji, czy organizacja wchodzi na wyższy poziom, czy pozostaje
na tym, na którym jest, bo to jest wystarczające. Zostało to uznane jako
Chcesz brać udział w poważnej grze, to musisz przejeść startowy pakiet. Jest to
pytanie dla samorządu, kto za to zapłaci. W puli kontraktu powinno być przewidziane
środki na ten cel, przy programie raz na 2 lata powinno być.
Masz prawo do błędu, tylko przyjmij pomoc (otwartość gotowość do pracy)
NGO, która chce w ten system wejść z pełną odpowiedzialnością podpisuje np. deklarację i
wtedy może korzystać z niewielkiego źródła. Kiedyś Batory dawał niewielkie kwoty. Zrób
coś, co spowoduje rozwój Twojej organizacji. Tu można by takie maleńkie źródło
pomyśleć, powiedzmy zaplanować, że rocznie 10 organizacji będzie w taki system
wchodziło i dla nich przygotować takie lekkie wsparcie. To nie jest żadne nadużycie, to
byłoby naprawdę cywilizowany sposób podejścia: ,,wymagamy, ale dajemy szansę
rozwoju” a nie ,,wymagamy ale zrób sobie to sam”
Z jakimi problemami spotyka się NGO; jeżeli chodzi o warunki techniczne, strukturę
57.58
Dopóki organizacje nie będą traktowane partnersko przez samorządy, to trudności
lokalowych nie da się załatwić. W kontekście zarządzania JST czy OPS musi być bardzo
dojrzały w zarządzaniu. Tymczasem jest takie myślenie: ja ci zlecam usługi
JST daje najgorsze zasoby do zagospodarowania, przy czym warunki tego
zagospodarowania wcale nie są proste, ponadto, każda NGO, która dostawała obiekt miała
każdą inną umowę a jedną główną zasadą było to, że nieuzasadniona prawnie
współdzielenie obiektu z inną NGO, jeśli chciała współfinansować – to się jednak po
interwencji NGO zmieniło (nieuzasadnione ograniczenie praw NGO do dysponowania
lokalem i ograniczanie możliwości pozyskiwania środków przez NGO). Po roku umowy
zostały wystandaryzowane.
Jakie obawy wiążą się z wieloletnim kontraktowaniem usług? Jakie mogą Państwo
wskazać inne problemy, bariery występujące przy kontraktowaniu usług społecznych?
Strona | 10
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Jakie są sposoby rozwiązania ww. problemów, które usprawniłyby kontraktowanie usług
społecznych?
Budżet, w jaki sposób za określone pieniądze jesteśmy w stanie zrealizować usługę w tak
długim terminie. Obaw by nie było, gdyby wieloletnie kontrakty miały gwarancje
anektowania. Trzeba wziąć pod uwagę, że zmienia się najniższa krajowa co roku, w
gruncie rzeczy zmieniają się też wynagrodzenia co roku, podobnie koszty utrzymania biur,
sprzętu. Zagrożeniem też jest uzależnienie wynagrodzenia na poziomie mimialnego
wynagrodzenia, jeżeli umowa wieloletnia nie uwzględnia jego wzrostu, szczególnie może
mieć to znaczenie, gdy jest mała ilośc godzin (obawa ze strony NGO).
Pewnym rozwiązaniem są odpowiednie zapisy w umowie np. dot. inflacji
W trzyletnim kontrakcie, wiedząc, że NGO prowadzi wiele różnych przedsięwzięć, dużo
mniejszym problemem jest lekkie niedoszacowanie, lecz lepiej jest wiedzieć, że może ona
być prowadzona, że wszystkie elementy przygotowawcze można by zrobić i lekki wzrost
utrzymania, inflacja nie stanowi problemu. Przy 5-letnich kontraktach jednak obawa w
powyższym zakresie wzrasta. Jeżeli jest kontrakt wieloletni, to NGO jest w stanie się do
tego przygotować nawet ze słabszymi pieniędzmi. Ważna jest pewnośc, że te kontrakty
nastapią, jest ciągłość, NGO jest gotowe podjąć trud przygotowania się finansowego, pod
warunkiem, że ta wyjściowa kwota jest sensownie wyliczona, wynika ze standardu (NGO).
Nigdy nie wiadomo, jaka konkurencja będzie, często te kwoty są tak zaniżane, bo bierzemy
udział w zapytaniu ofertowym, przetargu i często bywa tak, że biorąc pod uwagę
konkurencję, próbujemy dać zejść z kosztów a tak naprawdę Zleceniodawca byłby w stanie
zapłacić, to co naprawdę jest potrzebne, żeby przywoicie funkcjonować (np. projekt
systemowy są pieniądze, następnie nieoczekiwane oszczędności, bo zapytania ofertowe
oferenci tak mocno zeszli z kosztów, by być konkurencyjni, a tak naprawdę to usługi
mogłyby być na bardzo wysokim poziomie, gdyby ta konkurencja w taki sposób nie
przebiegała (JST)
Pewnym rozwiązaniem jest stosowanie klauzul społecznych, choć rodzi to lęk po stronie
Zamawiającego, że później ktoś źle to oceni, że wybrał ofertę lepszą, ale droższą.
Jednak gdyby były standardy ustalone, zaakceptowane, to jest możliwość i konieczność
powołania się na nie (na poziomie gminnym, powiatowym czy wojewódzkim), w związku
z tym nie można pozastandardowo działać i w związku z tym ta cena jest uzasadniona.
Strona | 11
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Stąd problemem jest, że nie wszędzie mamy standardy. Kontrakty bez standardów są nie do
przyjęcia z dwóch powodów: nieracjonalność wydawania publicznych pieniędzy i
zagrożenie dla realizatora, bo według czego ma realizować te usługi
W wieloletnim kontraktowaniu w umowie należy przewidywać i uwzględniać czynniki,
które w czasie ulegają zmianie tzw. przewidywalne): inflacja, minimalne wynagrodzenie,
racjonalne prognozowanie (NGO)
Duże znaczenie ma zaufanie do danej organizacji. Sprawdzone wcześniejszą współpracą.
Stąd lęk, obawa przed młodymi organizacjami oraz budżet ustalany corocznie i rzadko się
wpisuje w wieloletni plan finansowy. Zaufanie, renoma NGO ułatwia decydentom
(Prezydentowi) ,, bronienie” takiej NGO przed różnego rodzaju komisjami (JST)
Konkurencyjność ceny, Obawa tego, że szacując kwotę na dany kontrakt możemy nie
widzieć tąpnięcia w tych kwotach i ryzyko, jakie niesie tak niska kwota oferenta, który
przeszedł, bo on może docisnąć pasa i jakoś przez pierwszy rok dociągnąć, ale w drugim
roku lawinowo może nam to zlecenie zepsuć; że kyteria wyboru oferenta nie będą tak
dopasowane do tego, czego możemy się spodziewać; przy szacunku kosztów firmy, które
dają swoją ofertę, często dają np. 3 razy zawyżoną kwotę niż później, kiedy startują do
przetargu. Powstaje niezdrowa konkurencja. Dopóki jest szacowanie wartości zlecenia, to
jeszcze ta kwota jest w miarę normalna, zapisujemy ją w budżecie a potem kiedy dzieje się
przetarg, to jest dziwnie, pojawiają się pytania : jak oni mogą zrobić to za taką kwotę?
Problemem jest jak zapisać w wieloletnim kontraktowaniu, jakie kryteria nadać, by
uzyskać bezpieczeństwo tą zdrową konkurencję (przedstaw. Biznesu)
Problemem też jest przy wyborze przez JST oferty, gdy cena niska również budzi
podejrzenia JST. Niska cena nie jest gwarantem jakości usługi (JST)
Jeśli jakiś NGO wygra, przy wieloletnim kontraktowaniu i okaże się, że pierwszy rok super
działa, drigi rok gorzej...co w takim wypadku? Jeśli mamy standardy, to musi NGO je
zachować, nie zachowuje, to co wtedy. Czy prawo do popełniania błędów jest tu zasadne?
Ponadto, z jednej strony mamy osoby które potrzebują tych świadczeń , środki które są
przekazane na realizację a tutaj ta jakośc mimo standardów jest niska. Ważne byłoby, żeby
przed taką sytuacją się zabezpieczyć albo jak rozwiązać wtedy umowę, co jest kłopotliwe
dla obu stron (JST)
Ważne jest by problem szybko zauważyć (NGO)
Strona | 12
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Pewnym zabezpieczeniem, jest zawartość standardu w narzędzia kontrolne, zawsze
monitoring, ewaluacja zew. Lub wew.
Jaki okres kontraktowania jest optymalny? 3-5 lat, przy czym przy 5 (klauzule społeczne
zabezp. powinny być) i powinna umowa cechować się elastycznością. Wieloletnie
finansowanie jest atrakcyjne, jednak umowa powinna wówczas charakteryzować się
elastycznością.
Powinna istnieć procedura renegocjowania ktroaktów w sytuacji gdy zaszły znaczące
zmiany realizacji kontraktu. To również powinien przewidywać standard. Standard
powinien określać również procedura.
Zarzut dyskryminacji NGO (przy np. 5letnim kontraktowaniu) i hamowania dynamiki
nowych organizacji, bo na 5 lat zostały zablokowane . (JST)
Pewnym rozwiązaniem jest dostosowanie wielkości ważności zadań do stażu w
realizowaniu usług NGO. Dla utrzymania zdrowej konkurencji i nie hamowania dynamiki
rozwoju NGO można podzielić rynek. Gwarantuje to różne podejścia przy zachowaniu
tego samego standardu. Podzielenia rynku, z punktu widzenia wieloletniego
kontraktowania jest dobre. Biuro do spraw kontraktowania w Belfaście analizują, czy
przekazać to jednej czy kilku NGO.
Częściowo sterowalne, częściowo rynkowo
Ten kto zleca powinien myśleć o hodowaniu następnych wykonawców a nie
monopolizowanie przez jedną NGO
Powinna nastapić zmiana od podejścia finansowego do jakościowego.
System kontraktowania wymaga edukacji wielu róznych od szefów samorządów po od
tych od zamówień publicznych. Obecnie system kontraktowania dzieli się trochę na dziko.
Władze muszą być bezpieczni przy wyborze takiej a nie innej formy kontraktowania.
NGO która wypada z rynku, niezależnie czy 3 czy 5 lat to już wypada. Przez rok trzeba
rozwiązać umowy, bo jeżeli nie ma źródła finansowania, to czy to jest rok czy 5 to nie ma
już znaczenia, bo to i tak wypada się z rynku, trzeba rozwiązać umowy. Ludzie nie będą
czekać rok, czy danej organizacji uda się wygrać konkurs czy nie.
Strona | 13
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Mówimy o instytucji, która przetrwa bądź nie w zależności od tego czy dostanie
sfinansowanie, w takiej sytuacji jako JST nie nalezałoby współpracować.
Niedobrym rozwiązaniem jest, by NGO ,,łapała się wszystkiego” lepsza jes specjalizacja z
punktu widzenia jakości
Ja bym chciał współpracować z instytucjami, które potrafią przetrać, niekoniecznie w
pełnym wymiarze, w 100%, ale jeżeli nie uda im się to mimo to przetrwaja na niższym
poziomie funkcjonowania.: niestety, część ludzi odejdzie, część się ludzi, których dobiera
się do wielkich zleceń nie dostaną zatrudnienia, ważne by NGO miała trzon, który musi się
utrzymać (jak np. w FNP zatrudnionych 200 ludzi na etatach 40. Ten trzon jest o tyle
ważny, że musi się utrzymać, by działalność NGO miała sens, dla nich trzeba ,,wydrzeć”
innym pracę a 160 osób może nie są freelanserami, ale są zapraszani do dużych
kontraktów. NGO nie może być nastawiona w ten sposób, że albo mnie ktoś weźmie, albo
w ogóle przestanę funkcjonować. Oznacza to, że taka NGO nie opiera się na swoim
wewnętrznym pomyśle a na zewnętrznym zleceniu i to jest bardzo ryzykowne. W ogłole
nie powinno być takich instytucji)
UG 5 lat to jest stanowczo za długo. Optymalnie 3 lata a czy 2 czy 3 – jeśli gmina ma
program lokalny np. wsparcia dziecka i rodziny, osób starszych zgodnie z politykami
publicznymi kontraktowanie powinno wpisywać się w okres na który strategia jest
przyjęta, to u latria potem zarządzanie usługą (choć w kontekście usług opiekuńczych
pewnie to nie ma szans, żeby tak było). Dopuszczam możliwość, że może przyjść w gminie
czas, że tej usługi już nie będzie potrzeby na danym rynku (np. streetworking). W tym
kontekście to jest mnóstwo czasu, żeby w życiu społecznym zaszły jakieś zmiany, żeby
mogły przestawić tę usługę. W związku z tym trudno znaleźć jednoznacznie optymalny
czas kontraktowania dla danej usługi. Jakkolwiek ustawimy tę usługę, czy będzie ona
trwała rok, dwa czy trzy, ważne, żeby cały czas ją ogladać i w pewnym momencie ją
wygasić albo skanalizować troszkę inaczej.
NGO: Z punktu widzenia Zleceniodawcy pomijając koszty transakcyjne, które są bardzo
wysokie przy takim poziomie braku zaufania jaki jest w Polsce, to bym to znalazł jako
pewną korzyść. Zleceniobiorca stawia sytuacje tak: za rok może się zmienić wszystko a ja
zostanę z rozdmuchanym aparatem, przygotowaniami ludzi, zainwestuję niewspółmiernie
wiele a wtedy będzie zupełnie inaczej: nie zainwestuję, lecz będę starał się przetrwać ten
rok.
UG: ale to pokazuje, że kotraktowanie wieloletnie musi być bardzo mocno przemyślane
Strona | 14
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
NGO FNP: należy zacząć od tego, które usługi mają być kontraktowane a które nie.
Powinno to wynikać z istoty tej usługi. Wydaje się, że na poziomie gminy trzeba by te
usługi przejrzeć. Takie, które bez względu na to, co się będzie działo i tak muszą być
realizowane i takie, które są
W przypadku niektórych można oszacować i uprawdopodobnić przyszłość (jak np.
przywywająca ilość osób starszych)
Gmina ma swoje zadania i układa je albo wedle swojej wiedzy albo niewiedzy. Ważna jest
bieżąca analiza odbiorców danej usługi (chodzi np. w przypadku dzieci, że w pewnym
wieku przestaną być odbiorcami tej usługi, w związku z tym okres działalności świetlic
można oszacować dla pewnych grup). Wynika to z istoty tej usługi. Program powinien
wynikać z istoty usługi a nie kadencyjności samorządu, czy budżetu, (bo dzisiaj wiemy a
jutro nie bo wtedy wprowadzamy pewneą dzicz). U Duńczyków przygotowania trwają 2
lata do rozpoczęcia pewnej usługi – nie ma krótszego okresu czasu. Jak zabierają się za coś
nowego, to dopiero po 2 latach może paść decyzja – ale wtedy działania stają się
długotrwałe i oczywiście elastyczne (są zapisane wszystkie warunki, kiedy zmiana
nastepuje, kto o niej decyduje, jak to się dzieje że Pan prezydent może podjąć taką zmianę,
komitety, które działają, które wypowiadają się i się ich słucha, niegdzie np. w Polsce nie
funkcjonują zespoły do spraw zatrudnienia i rynku pracy. Są wymuszone ustawą i są po
prostu sztuczne. Natomiast jak powstają oddolne partnerstwa, to zaczyna to funkcjonować.
Np. Rady ds. Osób starych przy prezydenci działające i albo prezydent z nich naprawdę
czerpie, a to kwestia kultury współpracy, , przychodzą powiedzą i to naprawdę jest tam
zrobione czy nie. Są tam organizacje, urzednicy, specjaliści indywidualni, naukowcy. Jeżeli
to działa, a powinno w demokracji działać, skoro jest prawo do wyrażania opinii, to
decydenci biora to pod uwagę a nie dlatego, że są wybory to tej albo tamtej grupie się da.
Pewnie się tego nie wyeliminuje, ale można by ograniczyc, zminimalizować)
JST: Rady społeczne zawsze były traktowane po macoszemu. NGO: Same się tak dawały
traktować. JST: zawsze lepiej jest coś wybudować, czymś się pochwalić jakąś inwestycją
niż czymś co jest naznaczone żmudną pracą, ciężką pracą i ,,utopionymi pieniędzmi”, z
których nie ma zysku
NGO: Należy szukać rozwiązania najbliższego do najlepszego. Te ciała demokratyczne
powinny być brane pod uwage i poważnie traktowane albo się tego po prostu nie da zrobić
Zasada grubego palucha: zrobimy tak, tyle i w taki sposób – a tak się nie da, wtedy sens
naszej pracy jest znikomy
NGO: Na pewno ważną rzeczą, żeby utrzymać personel przy sobie jest odpowiednie
wynagrodzenie np. w Sopocie jest deficyt opiekuńczy, to w Gdyni tego problemu nie ma i
Strona | 15
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
w tej chiwili jest tak, że jak mamy wolna opiekunkę to wysyłamu ja do Sopotu. Jeżeli
można pospisać umowę, najlepiej o pracę to nie ma problemu
NGO: jest pewien poziom minimalny finansowy , który powoduje, ze to zatrudnienie
,,przyzwoitych” ludzi następuje tzn. nie jakiś kompletnie zagubionych nieprzygotowanych,
ale też do tego dochodzi cały system edukacji i szkoleń.
Co zrobić, żeby podnieśc rangę opiekuna: żeby to nie było najniższe z najniższych,
gorszego już nie ma. Pewnym rozwiązaniem byłoby zaproponowanie opiekunkom
samoorganizowania się, by poczuły się kimś ważnym, jakąś nagrodę poza płacą (to, co jest
w Sopocie), POTEM STAŁA PRACA, EDUKACJA, POCZUCIE MISJI I WŁASNEJ
WARTOŚCI. Należałoby doprowadzić do takiej sytuacji, że opiekowanie się drugą starszą
osobą jest czymś wyjątkowym., choć w aktualnej rzeczywistości jest to daleka droga. Ale
wynika to również ze świadomości społeczeństwa. Przede wszystkim opiekunki muszą
uwierzyć w to, że to nie jest tak, jak o nich się mówi.
JST: Dlaczego tak długo zawód pielęgniarki nie cieszył się prestiżem w porównaniu np. z
położnymi? Zawsze pielęgniarki były traktowane na niższym szczeblu. Bo twórczyni
pielęgniarstwa Pani Florence Nightingale (ur. 12 maja 1820 we Florencji, zm. 13 sierpnia
1910 w Londynie), uznawana za twórczynię nowoczesnego pielęgniarstwa) pierwszą grupę
pielęgniarek, które były przeszkolone do udzielania pomocy czy rannym podczas działań
wojennych zrekrutowała z prostytutek. Nightingale wypracowała podstawy, na których
opiera się współczesny wizerunek pielęgniarki. Jej zasługą jest zdefiniowanie metod i
sposobów pielęgnacji chorych i poszkodowanych[1]. W 1860 założyła w Londynie przy
Szpitalu św. Tomasza pierwszą szkołę pielęgniarstwa – The Nightingale Training School
(obecnie: The Florence Nightingale School of Nursing and Midwifery). Więc nobilitacja
trwała setki lat. Natomiast położna to od razu to był ktoś. Podobnie jest z paniami
opiekunkami, które 30 lat temu jak był chyba tylko PCK były kojarzone jako siostry PCK i
były do wszystkiego ,,przynieś, wynieś, pozamiataj, najchętniej cały dom (a Sopocie często
mieszkania to 200 m2.” Podopiecznym się nie zajmowały. Traktowane były w kategoriach
,,służby”.
Podobnie było z pracownikami socjalnymi. Jak nastapił wymóg., że muszą mieć wszyscy
wyższe wykształcenie. Ten proces jednak nastepuje powoli.
Bardzo fajną metodą są punkty edukacyjne, przyznawane, zbierane i za tym idzie płaca.
Warto też jest inwestować w młode pokolenia, ale młodych opiekunek jest mało. (Sandard
może wymagać szkołe w zakresie opieki. Problemem jest jeśli na ten element swojego
standardu nie uzyska się wsparcia z zewnątrz.) Głównie zgłosiły się jednak nie osoby
młode a 50+
Strona | 16
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Ważny jest również sposób myslenia: ważne jest zapenienie finasowego minimalnego
poziomu, ale również formacja duchowa i społeczna, aby młodych ludzi zachęcać do tego
rodzaju zawodu (oddać światu to, czego człowiek na studiach się uczył, ponieważ w to
wierzy). Pomoc starszemu człowiekowi należy traktować jako wartość a nie skazanie.
Ważnym elementem jest tu wychowanie, pokazywanie jaka wartość w społeczeństwie jest
ważna, ich doświadczenie, wiedzę, by nie byli na bocznym torze. Niestety cały system
wymaga odpowiedniej przebudowy. Powinny się wykształcić pewne zręby myslenia muszą
być: chcesz być, to musisz się uczyć, to jest dla niektórych już motywujące a nie że każdą
,,pijaczkę” z ulicy weźmiesz i będzie opiekunką. Wiarygodność organizacji pokrywa się ze
standardem, który np. stawia wymóg określonej szkoły, wykształcenia.
W przypadku usług opiekuńczych: dużo jednak odbiorców chce, żeby opiekunowie nie byli
ludźmi młodymi. Poza tym dawanie pracy osobom 60 +, 50+ też jest wyciągnięciem do
nich ręki i pomocą dla nich samych.
FS: warto też zwrócić uwagę na ogólne trendy kształceni, namawianie na kierunki
techniczne, parcie na innowacyjność, wynalazczość, nowe technologie. Z drugiej strony
mamy grupę 50+, którą trzeba zagospodarować a które z różnych powodów będą wypadały
z rynku pracy. Osoby świadczące usługi opiekuńcze to są typy społeczne, nie nastawione
na wielkjie osiągnięcia, na władze, z wszelkich testów psychologicznych wychodzi im typ
społeczny i dla nich, gdyby były większe wynagrodzenia to one by się bardzo cieszyły, ale
nawet jak są takie małe, to one się cieszą, że ten kawałek serca mogą iść i dać, nie mają już
swoich dzieci lub są dorosłe, soich rodziców przez tę drogę poprowadziły już a mają nadal
potrzebę dawania, opiki, bezpieczeństwa. Są też doświadczenia zagraniczne, które
pokazują, że będą takie grupy pracowników 50+, które będą dedykowane do pewnych
usług, mi. Do usług społecznych opiekuńczych. Nie wiadomo jaki odsetek młodzieży uda
się zgromadzić, raczej ważne byłoby by młodych ludzi pchać dalej, chociażby z tego
względu, że ile można w środowisku Klienta przebywać. Jedni ludzie młodzi czasami
dadzą się zablokować, ,,wypalić”. Generalnie młodzież kończąca szkoły ma duże
oczekiwania finasowe, chce robić coś kreatywnego, rozwijającego. Niekorzystnie to
wypada z planem zatrzymania młodych dla świadczenia usług. Łatwiej przedstawić ścieżkę
rozwoju osobistego w usługach osobie 50+ niż osobom młodym. To pokazuje potencjał tej
grupy 50+. Jest to wyzwanie 50+ to wyzwanie przyszłości – ich zagospodarowanie. I to
jest również wyzwanie dla pracodawcy: by trzymać pracownika w dobrobycie
kwalifikacyjno-zdrowotnym poprzez profilaktyke zdrowotną, różne elementy
standaryzacyjne pokazujące ile możesz pracować by nie zajechać pracownika – tych
elementów będzie coraz więcej. Jeśli chceby utrzymać personel w jakimś dobrostanie.
Strona | 17
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
NGO: Finase działają najlepiej. Ważne, by usługi weszły na trochę wyższy poziom niż
absolutne minimum
JST: Ponadto nie każdej opiekunce jest dane skończyć politechnikę, uniwersytet, zostanie
grupa, która nie wie co ma zrobić z życiem
NGO: coraz ważniejsze i lepsze będzie techniczne uzbrojenie tej pracy, że jedna starsza
osoba będzie w stanie poradzić sobie z druga starszą osobą, będą lepsze przyrządy. Pewne
wymogi techniczne przy sprawowaniu opiki powinny być. Oczywiście wiąże się to z
elementem finasowym. Ważny jest również obieg informacji.
NGO: można zastanowić się, że rozpoczęcie usługi też może zostać uzależnione od
spełnienia minimalnych warunków (jak np. woda, światło, minimalny poziom
bezpieczeństwa fizycznego i zdrowotnego dla pracownika i Klienta). Powinien być chociaż
wyznaczony termin do zaistnienia tych warunków – wówczas dopuszczalna byłaby usługa
w arunkach substandardowych
Ważne w tych działaniach jest angażowanie rodziny, o ile jest.
Obawy, które wiążą się z kontraktowaniem:
Zaufanie, doświadczenie, konkurencyjność, finanse, standardy (ich brak), zapis kryteriów i
związek z ceną, sytuacja rynkowa na rynku pracy (czy dana NGO będzie w stanie usługe
pociągnąć), brak elastycznośc umów wieloletniego kontraktowania, zabezpieczeń
związanych ze zmieniającymi się warunkami gospodarczo-ekonomicznymi, brak ewaluacji
usług, monitorowania, brak podmiotu, który miałby dokonywać ewaluacji, brak wpisanego
rejestru ryzyka wspólnego, sytuacji nadzwyczajnych, środków zaradczych, koszt tych
środków, procedury komunikacji między NGO wykonującymi tę samą usługą, by to nie
było chorej konkurencji, dotyczące zarządzania (brak ich uwspólnienia jako narzędzia)
(podczas już wieloletniego kontraktowania)
FS: gdy mówimy o kontraktowaniu, to skupiamy się na usłudze na danym terenie w danym
okresie, stąd mówimy o wspólnym systemie, wspólnej ewaluacji, monitorowania, czy
analizy ryzyka, pozostałych procedur zarządczych, które mogłyby ułatwić komunikacje,
zarządzanie zasobami
Strona | 18
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Również w przypadku gdy daną usługe świadczy wyłącznie jeden podmiot, to powinien
istnieć model naprawczy, wspierający tę organizację w sytuacji, gdy coś pójdzie nie tak.
Jakie są mocne strony wieloletniego kontraktowania usług społecznych?
- stabilizację zatrudnienia,
- ścieżkę rozwoju,
-planowania rozwoju,
- edukowanie przygotowanie personelu,
- onarzędziowanie się ułatwiające – ważne i kosztowne
- opłaca się wtedy profesjonalizować,
- ogranicza też czas, bo pisanie aplikacji, co rusz to jest utrata czasu. Startowanie w
konkursach pochłania ogromną ilośc czasu.
- powoduje chęć pochylenia się nad standardem, skoro wiadomo, że w sposób wieloletni
będzie się na nim , znim pracować
- w NGO robi się podwójną pracę: w zdobywaniu oferty (pisze się kilka aplikacji –praca),
z których wygrywa jedna oraz starannego wykonania zadania, na które zdobyło się finanse.
Najpierw trzeba się napracować, żeby zdobyć te pieniądze a następnie je wydać.
- wieloletnie kontraktowanie zmniejsza obciążenie praca i powoduje, że można
zastanawiać się nad jakością oferty, sensowniejsza,
- zmienia, polepsza jakość pracy nad ofertą a nie myśli się o tym, żeby przechytrzyć
czytających
- chroni od zmian politycznych,
- roczne to męczące cykanie,
Po stronie JST:
- ograniczenie kosztów, gdyż duża ilośc ludzi jest zaangażowana w konkursy (komisje,
ogłoszenia)
- stabilność realizacji obowiązków ustawowych – zadań nałożonych przez samorząd
- poczycie bezpieczeństwa władz samorządu (włodarza i pracowników)
- dowód współpracy
- istnienia organizacji mocnych, silnych, wiarygodnych a w przyszłości certyfikowanych
Wybranych nie tylko przez urzędników, ale przez społeczne)
Strona | 19
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
- trendy certyfikacji NGO, os®dki wsparcia ekonomii społecznej będą certyfikowane, będą
mogły ubiegać się o środki, będą wystandaryzowane, gwarantują jakość usługi – dobry
przyczynek do budowania zaufania
- JST: podobnie jak w ochronie zdrowia, jest Centrum Monitorowania Jakości w Krakowie,
które jest odpowiedzialne za akredytację szpitali i taki szpital (jest możliwość prostego
przełożenia na NGO-JST) jest poddawany audytowi, jest mnóstwo procedur do
opracowania, ale to są te standardy i potem nastę[puje kontrola, czy są one wdrożone, czy
są stosowane i dostaje certyfikat akredytacyjny, który w przełożeniu na kontraktowanie z
NFZ daje większą ilośc punktów do oceny.
Jednak zbyt dużo rzeczy schodzi na samorządy tendencja jak samorząd czegoś nie zrobi to
rząd tym bardziej Za decentralizacją nie idzie jednak kasa. Na poziomie centralnym
powinny powstawać narodowe programy, którego zadania realizaują samorządy na które
otrzymują s®odki. Obecnie jest tak, że dopóki samorząd się nie upomni, lub nie stanie się
tragedia to dopiero wtedy inicjatywy skutkują. Zadań coraz więcej, pieniędzy mniej.
Regranty – by NGO mogła zajmować się przeprowadzaniem konkursów np. Gniew
Obawa JST: długoletnie kontrakty powodują, że władza ma poczucie, że traci kontrolę,
rozdysponowanie środków postrzegane jest jaki element władzy.
Jakie cechy współpracy JST i NGO/innych podmiotów są kluczowe dla dobrej jakość
usług społecznych?
- partnerstwo po raz pierwszy drugi i trzeci, najważniejsza rzecz,
- otwartość, elastyczność, profesjonalizm, otwartość
W jaki sposób wyobrażają sobie Państwo w bliskiej i dalszej przyszłości wieloletnie
kontraktowanie usług społecznych?
- kontraktujesz i masz
- zawirana jest elastyczna umowa
- trzeba najpierw tę umowę stworzyć jako wzór, wzory dokumentów, narzędzi,
uregulowań, wypracowanych relacji partnerskich, 4 zasadach jakie obowiązują przy
Strona | 20
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
budowaniu standardów: adekwatności, ramowości, elastyczności, komplementarności w
stosunku do już istniejących działań
System kontraktowania, który będzie wchodził musi opierać się na dosyć powszechnych
próbach budowania standaru i przeglądzie usług, które są do zlecania w różnych formach i
ich historię, jak to długo już jest, na jakich zasadach było realizowane, poczatkowo bym
kontraktował na krótsze okresy czasu sprawdzając nawet pilotażowo na ten nieszczęsny
rok (szczególnie z partnerami,z którymi nie było do czynienia) a potem na 3 letnie jako
podstawę (czasami ze względu na charakter usługi to 2 letnia a czasami ze względu na
charakter usługi 3 i pół czy 5-letnia, żeby była ta elastyczność poprzez adekwatnośc
konkretnego rodzaju usługi. Pokusiłbym się o stworzenie takiego ciała na terenie miasta –
grupy kontraktującej, która by się zajmowała różnymi aspektami kontraktowania
(doświadczenia z Belfastu), przekrojowo do rozmaitych rodzajów usług, by nie
pozostawało w rękach branżowej jednostki, czy samorządu, czy wydziału, tylko żeby te
kontrakty miały szerszą otoczke, żeby można było systemowo wymyśleć co do przodu, po
obu stronach jakie są korzyści tego kto jest zleceniobiorca i tego kto jest zleceniodawca, by
utrzymać na rynku ważne podmioty a nie zabić kogoś tą swoja decyzją, żeby ta polityka
była przez kogoś prowadzona, bo z punktu widzenia jednej branżowej usługi można
powiedzieć co mnie to obchodzi, ważne by moja usługa była dobrze wykonana, reszta nie
obchodzi mnie. Takie ciało, (choć trudno powiedzieć jakby miało być zbudowane, na
pewno powinien tam być element społeczny pojawić i bardzo profesjonali ludzie, którzy
się tym zajmują od strony technokratycznej) oraz by co jakiś czas robić szeroki przegląd
usług, które wydaje się będą do kontraktowania potrzebne, że trzeba będzie je opracować
do kontraktowania i innymi usługami, którymi byśmy się nie zajmowali bo mają charakter
incydentalny, są mniej istotne dla funkcjonowania tak dużo pieniędzy się na nie nie
przeznacza, wydaje ich waga jest mniejsza. Oczywiście stadnard wypracowany wspólnie
jako podstawa
Jak powinien przebiegać proces wieloletniego kontraktowania i jaką rolę w
poszczególnych jego etapach powinna w nim odgrywać JST a jaką NGO/inny podmiot?
Na jakie dokumenty powinna mieć wpływ JST/NGO/inny podmiot przy wieloletnim
kontraktowaniu usług?
Wszystkie etapy powinny być realizowane wspólnie, począwszy od diagnozy sytuacji w
danym zakresie, która pokazuje poziom zaspokojenia potrzeb, czy potrzeby zupełnie nowe
i ewentualnie instrumentarium, które można by do tego wymyśleć i na podstawie
potencjału jaki istnieje zbudowanie standardu, bo specyfikacja jest elementem standardu,
powinno być to ujete w standardzie, czyli wspólna dyskusja, przekonywanie się
merytoryczne, oczywiście decyzje podejmuje ten kto płaci i odpowiada za to, ale, ale
Strona | 21
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
podejmuje na podstawie merytorycznie opracowanego materiału, zgodny z prawem i
zaproponowany przez ustawę, ale być może zmodyfikowany formularz samej usługi, który
dałby możliwość opisania tego zgodnie z obowiązującym standardem no i potem kwestia
rozliczeń a także samej umowy (że będzie ona elastyczna, zwrócić uwagę na trudne
elementy w realizacji usługi z możliwością modyfikacji w trakcie, oczywiście to musi być
spiete samooceną, zewnętrznej ewaluacji. Należy dogadać się, w którym momencie ta
zmiana miałaby nastapic. W skali roku trudno byłoby to zrobić, ale jeżeli są znaczące
powody ku temu., ale już po roku budując nową wersję budżetu. Nie do końca JST może
podjąć decyzję o budżecie tej usługi bo nie ma wpływu, bo budżety są roczne i można się
do tych budżetów odnosić, ale przygotowując na nastepny rok pod względem finansowym
powinien zostać dokonany przegląd merytoryczny. Ważna jest weryfikacja, która wynika z
meritum sprawy albo z sytuacji nadzwyczajnej.
Póxniej powinna być zapisana w samej umowie kwestia monitoringu w czasie, sama
ewealucja tej organizacji i chyba wyciaganie wniosków jakaś ewaluacja zewnętrzna i być
może audyt prowadzony służbami samorządu w sensie finansowym, rzeczowym i
jakościowym....koniecznie z kartą oceny jednakową dla wszystkich, wypracowanym
wcześniej narzędziem, żeby było wiadomo, co będzie oceniane
System kontraktowy kojarzy się w ogóle jako system daleko idącej współpracy, zaufanie,
wysoka jakośc usług, wszystko musi być ale wtedy zaczynamy blisko współpracować. W
związku z tym jak sobie ufamy, jak tak samo rozumiemy to zjawisko, tę usługe to jest nam
blisko. Zapis umowny powinien wynikać z charakteru danej usługi. Przy takich warunkach
należało łatwo się dogadać przy takich warunkach, oczywiście w granicach prawa. Ważna
jest również znajomośc specyfiki kontraktowania usług przez radcę prawnego i możliwości
kształtowania dużej elastyczności umowy.
Kontraktowanie to powierzenie w imieniu samorządu zadania z najwyższą starannością w
oparciu o wspólnie wypracowany standard. Nie ma tutaj miejsca na grę, czy próby sił ,,a
my was przycis niemy. Współna inicjatywa powinna zostać sformalizowana (a nie
odwrotnie)
- musimy wiedzieć jakie są procedury. Do tej pory cztaliśmy Wasze wytyczne na stronach
internetowych ogłoszonych jakie macie oczekiwania – albo ktoś się do tych wytycznych
stosuje albo nie, przygotowuje dokumenty do Państwa specyfikacji bądź nie a nie wiemy
jak to się odbywa ze strony samorządu, bo ja na przykład nie wiem, kto przygotowuje taką
specyfikację
- w przypadku usług specyfikację określa MOPS ale w oparciu o współpracę z NGO
Czy chcielibyście mieć Państwo wpływ na specyfikację? Dlaczego?
Strona | 22
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Tak, Nie tyle wpływ, ile brać udział w tworzeniu
Jak Państwo ze swojej strony widzą tworzenie tego kontraktowania, procesu
kontraktowania usług
Czy chcielibyście mieć Państwo wpływ na specyfikację? Dlaczego?
Tak, Nie tyle wpływ, ile brać udział w tworzeniu
W jaki sposób zainicjować wieloletnie kontraktowanie?
Najpierw musi być wola po stronie JST i NGO wspołnego kotraktowania usług. Jak
spowodować wolę? Poprzez wyznaczeni wspólnego kierunku działania na jakość
Należałoby rozpocząć od planu współpracy. Musi być naczelny zapis, który daje nam
możliwość działania na resztę działań. Bo to jest demokratycznie budowany program z
udziałem organizacji Następnie musi być zespół, który będzie nad tym pracował, w skład
którego wchodzą osoby kompetentne, które miały do czynienia, praktycy (w tym związani
z realiami prawnymi)
Jeżeli przygotowujemy wyrafinowaną formułę jaką jest kontraktowanie, to niezależnie od
tego, że wynika to z przepisów prawa, program powinien zawierać zapis wprost, że
powierzenie zadań będzie następowało w formie wieloletnich programów, czyli
wieloletniego kontrakowania, czyli wieloletnich programów, które wspólnie zostaną
przygotowane przez powołany to tego zepsół złożony z przedstawicieli NGO i JST. Taka
klauzula zapis wyznacza kierunek pracy zespołu (budowanie standardu. Kiedyś projekt
pełnomocnika NGO był abstrakcją, nie był oczywisty a w tej chwili jest to zaleceniea
przyszłość zmierza do tego, że będzie to przymus. Tak samo może w przyszłości będzie
biuro do spraw kontraktowania, które będzie znało specyfikę kotraktowania i dany kontrakt
będzie ,,zaopiekowany”, żeby wszystko co najlepsze z obu stron było w nim. Nie chodzi o
to by się wzajemnie ,,punktować” z obu stron, tylko, że prawie nie ma miejsca przy tym
sposobie na konflikt. Tego rodzaju biuro zna głęboko sprawę – zazwyczaj wchodzą w grę
wówczas duże pieniądze, ważne zadania (na początku nie ma co zajmować się mało
ważnymi zadaniami). Wydaje się, że za paręnaście lat po obu stronach będą ludzie
rozumiejący specyfikę i potrzebę kontraktowania. Muszą być do tego liudzie specjalnie
przygotowani. Standard będzie podstawą realizacji. Wykonywanie z ogromną starannościa,
życzliwością i zaufaniem. Jak nie ma zaufania, to nie ma co mówić o kontraktowaniu.
Wtedy to jest pejcz i ganianie się, wymuszanie na sobie róznych rzeczy.
Strona | 23
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
Praca zespołu polegałaby na doszczegóławianiu, dopracowywania szczegółów procesu
kontraktowania a nie budowania tego procesu od początku. Młode organizacje powinny w
tym uczestniczyć na zasadzie prawa zabierania głosu, prawo wysłuchania, co
przeciwdziałałoby tworzeniu się monopolu starszych organizacji na usługi oraz
przeciwdziałałoby rutynie, wskazywanie innych obszarów usług. Jednak nie może być tak,
że ten kto zaczyna dreptać ma te same prawa, kto jest gotowy, w pełni wyćwiczony do
udziału w procesie kontraktowania. Młode organizacje powinny edukować się i
przygotowywać do realizacji standardu, który został opracowany.
Jest tak, ze podmiotyu biorące udział w kontraktowaniu usług próbują dostosować
realizację usługi do swoich możliwości. Istnieje próba ustalenia, że pewniego rodzaju
poziomu dana organizacja nie jest w stanie przeskoczyć. Zwłaszcza jest taki
niebezpieczeństwo przy budowaniu standardu.
Zadaniem naukowców, przedstawicieli JST, (którym jest dbanie o jakość i cenę),
niezależni eksperci mogą pokazywać, że tak się nie da, że dopasowywanie ,,w dół” nie jest
zgodne z minimalnymi wymogami, które trzeba speł nić. Konieczne jest poszukiwanie
takich rozwiązań, które z punktu widzenia usługi są uzasadnione. Wtedy powstaje
przestrzeń do sposobu wprowadzania tego rodzaju rozwiązań (różne dla różnych NGO,
sytuacji). Zasada działania zespołu to solo consensu a nie głosowania.
Natomiast, jeżeli jest standard, wypracowany , to nie można z niego schodzić bez powodu
(wyjątek sytuacje ekstremalne). Oznacza to, że albo NGO jest przygotowana do realizacji
usługi albo nie.
Małe zadania można powierzać małym, młodym organizacjom na krótki próbny roczny
okres, wzorowanie się na standardzie, który nie jest jeszcze wprowadzany. Po roku jak
wszystko jest dobrze można startowac do przetargu kontraktowego
Jak rozpocząć etap kontraktowania w takiej Gminie jak Sopot?
- żeby upowszechnić wiedzę o potrzebie budowania porządkowania swoich usług ,
standaryzacji, żeby potencjalni wykonawcy wiedzieli, że bez tego nie da się długotrwale
współpracować z gminą, nazwijmy to procesem standaryzacji, muszą uporządkować swoje
port folio, które chcieliby z jST. Obowiązejk upowszechniania byłby po stronie samorządu
– samorząd edukuje w tym zakresie organizacje i jak trzeba, (jak to zrobiono w
Małopolsce) dał pieniądze na przygotowanie tych standardów np. w formie grantowania.
Pracę dają NGO porządkując swoje zasoby a trochę pieniędzy na to jest potrzebne.
Jesteśmy na początku drogi kontraktowania – rozmawiamy o tym. Takim narzędziem jest
wyspecjalizowany program
Samorząd po edukacji (cykl szkoleń, pogadanek, o tym, że warto, że trzeba, dał szanse by
wybrane standardy wśród zgłoszonych w jakimś rodzaju konkursie, ale z tych które
Strona | 24
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
miałyby być po przeglądzie co będzie w przyszłości do kontraktowania, poprowadziły
proces standaryzacji przy zachowaniu zasad dot. tworzenia standardu.
Jst mogłaby w specyfikacji zawierać wymóg posiadania minimalnego standardu przez
NGO.
Żeby podczas plenarnych spotkań obok sprawozdań, jednym z punktów , konkursach
grantowych była pogadanka o tym , że samorząd szykuje się do takiego trybu współpracy,
że on będzie wysoko specjalizowany i wymaga, jeżeli ktoś w ogóle o tym myśli , zacząć
się edukować w tym zakresie by umieć to robić. Dobrze byłoby do zleceń dodawać pule
pieniędzy na diagnozę, żeby projekty realizujące usługi zawierały element polepszania
pogłębiania diagnozy i precyzowania jak ta usługa dalej powinna wyglądać, przynajmniej
minimalne zręby standardu, by pokazać elementy myślenia o porządkowaniu tych usług
według zaakceptowanej metodologii
Przy istniejących standardach, zaakceptowanych przez JST (np. usługi opiekuńcze)
konieczna jest sesja upgradujaca usługi, co byłoby do poprawienia po ocenie, ewaluacji.
Nie należy budować zupełnie nowego sta daru i przekreślać to co jest już istniejące. Należy
korzystać z tego co już zostało wypracowane a NGO powinny mieć do tego dostęp
- powinien być tu element pracy nie tylko zapoznajemy się z tym co jest, bo jeżeli inne
NGO nad tym nie popracują to nie będą utożsamiały się ze swoją praca z tym co
proponują. Powinna być mała ewaluacja tego, co ktoś zrobił a bardziej bym to widziała nie
na spotkaniu plenarnym tylko np. w ops na spotkaniu branżowym
- mówiąc o szerokiej edukacji: nie tylko poszukiwanie środków jest ważne foundraising
tylko że ważne jest również pracowanie nad jakością swoich usług, żeby o tym zacząć
myśleć, zwłaszcza że w większości usług nie ma wypracowanego standardu. Myślcie,
budujcie, lepiej wspólnie, gdyż to będzie procentować
Ważne by NGO usłyszały to od przedstawiciela JST: zamierzamy wg tych zasad
wprowadzać standard, jako jeden z elementów późniejszego grantowania, dawania dotacji,
to będzie wiadomo, że to jest ważne, by kasa nie została zmarnowana
-najpierw przegląd usług (by nie wpuszczać w kanał tam, gdzie nigdy się to nie zadzieje w
obecnie rozpoznawanej perspektywie), należy sobie odpowiedzieć na pytanie, jak dalece
JST chce daną sferę uporządkować. Dobrze jest określić sfery: w tej będziemy szli droga
kontraktowania np. 5, 6 8 usług i tu musi być oraz sferę pozostałą, gdzie nie będzie w
okresie 5, 6 lat planów kontaktowania usług – z punktu widzenia polityki samorządu, bo to
się wiąże z pieniędzmi
- pojawia się problem, w jaki sposób przekonać władze, do tego, by zrozumiała, że bez ich
wsparcia finansowego te usługi nie podniosą swojej jakości do poziomu standardu
- wszędzie musi być taka sama droga: albo samorząd wie, że chce uporządkować niektóre
sfery (np. Elbląg świetlice środowiskowe dużo dzieci, dużo obywateli, problem, NGO
Strona | 25
FUNDACJA
NIESIEMY POMOC
SPECTRUM
tel./faks (058) 661 77 27
przekonał standardem, by dzieciaki się nie pogubiły) Ważna jest tu jasna polityka wobec
starszych dzieci itp, kobiet, samotnych mate) Problem zdiagnozowany musi być
rozwiązany, bo inaczej generuje duże koszty, - co pokazuje diagnoza bez NGO dobrze
działających nie będzie systemu dobrze działającego i zainwestować w związku z tym na
najbliższe 5 lat w NGO, by serwis dla nich był dobry, by miały dobre warunki
funkcjonowania (stad np. dwudniowa sesja budowania standardu regionalnego ośrodka
wsparcia NGO za co zapłacą i na co przyzwolenie jest marszałka i dzięki temu zostanie to
prawdopodobnie wdrożone
- obowiązek budowania jakości usług jest po stronie JST i władzy publicznej a oczywiście
bez NGO się tego nie zrobi, bez ich zaangażowania, bo to władza publiczna tak czy inaczej
wydaje publiczne pieniądze. Jeśli mało pieniędzy to jest to byle jak robione i konsekwencją
jest to , że to nieuporządkowane. Jeśli dużo, to uporządkowane, ktoś za to odpowiada.
Jeżeli NGO dostają od sponsorów otrzymują pieniądze, to oni stawiają warunki wykonania
- takie zadanie po stronie JST nie istnieje w katalogu zadań JST
- racjonalność wydawania środków wynika z UOP. Więc jeżeli wydajemy pieniądze a nie
osiągamy odpowiedniego efektu bo jesteśmy z tego nie zadowoleni albo nie robimy
ewaluacji i nie wiemy
- czy jakość usług publicznych jest odpowiedzialnością samorządu?
Standard jest uzasadnieniem racjonalnego dysponowania środkami publicznymi
- przychylne środowisko dla innowacyjnego inicjatywy NGO z budowanie m standardu
Strona | 26

Raport z Panelu Ekspertów Przeprowadzonych w Ramach Zadania

Transkrypt

Podobne dokumenty

Program Forum - LGD Brama na Podlasie

Powiatowy Urząd Pracy w Otwocku

Bezpłatne szkolenia dla organizacji pozarządowych

program szkolenia - kalendarz.ngo.pl

Nowa sieć organizacji pozarządowych w

Program seminarium

1 Nie przegap okazji! Tylko do 13 września trwa rekrutacja do III

odpłatna działalność statutowa, organizacja akcji

Co to jest NGO