Analiza finansowa w badaniu sprawozdania finansowego w Ęwietle

Zeszyty
Naukowe nr
702
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Bronis∏aw Micherda
Katedra RachunkowoÊci Finansowej
Analiza finansowa w badaniu
sprawozdania finansowego
w Êwietle Mi´dzynarodowych
Standardów Rewizji Finansowej
1. Wprowadzenie
Jednym z wielu przejawów funkcjonowania rachunkowości w gospodarce rynkowej, a zarazem ważnym ogniwem rozliczenia się jednostki gospodarczej z jej
otoczeniem społecznym, jest badanie sprawozdania finansowego przez biegłego
rewidenta, spełniającego rolę fachowego i bezstronnego eksperta. Jednostka gospodarcza, prowadząc swoją działalność w otoczeniu, jest zobowiązana do dostarczenia
odpowiednich, rzetelnych informacji o rezultatach swojej działalności oraz o sytuacji, w jakiej się znajduje. Obowiązek rozliczenia się wobec otoczenia wiąże się ściśle z odpowiedzialnością za szeroko rozumiane rezultaty własnego działania i jest
oparty na sprawozdaniu finansowym, po poddaniu wcześniej tego sprawozdania
odpowiedniemu badaniu. Należy też dodać, że dotychczasowe pojęcie „otoczenia”
ograniczone do tzw. otoczenia ekonomicznego, tj. podmiotów, które uczestniczą
w dopływie kapitału, w transakcjach wymiennych oraz w podziale wypracowanych zysków, ulega rozszerzeniu. Rozumiane jest ono aktualnie jako tzw. otoczenie
społeczne, a także środowisko naturalne1. Wydatnie rozszerza to również zakres
rozliczenia i podnosi tym samym rangę badania sprawozdania finansowego.
Rynkowy sposób gospodarowania prowadzi do istotnych zmian w metodyce
badania sprawozdania finansowego. Proces badania sprawozdania finansowego,
zwłaszcza stawiane przed tym badaniem cele, zleceniodawcy, a zarazem adresaci
1
E. Burzym, Rola biegłych księgowych w rozwiniętej gospodarce rynkowej oraz warunki ich
działania, „Rachunkowość” 1992, nr 7.
Bronisław Micherda
6
opinii, odpowiedzialność biegłych rewidentów, a także organizacja i warunki
finansowe badania ulegają istotnym przeobrażeniom. Są one związane oczywiście
ze zmianami prawa. Przejawiają się w nowej regulacji ustawowej, a także w powoływanych na jej podstawie normach wykonywania zawodu biegłego rewidenta.
Istotne wydaje się, zwłaszcza po okresie pewnych doświadczeń, podjęcie dyskusji
w tym zakresie, w której ważnym wątkiem będzie szerokie i poprawne wykorzystanie w tym badaniu procedur analizy finansowej.
2. Zasada kontynuacji działalnoÊci jako przesłanka
wykorzystania analizy finansowej w badaniu
sprawozdania finansowego
Wprawdzie metodyka badania sprawozdania finansowego kładzie nacisk na
wydanie opinii o rzetelności tego sprawozdania, a tym samym o stanie rachunkowości i związanej z nią kontroli wewnętrznej, to ocenie podlegają też wyniki oraz
sytuacja majątkowa i finansowa jednostki gospodarczej, jak również możliwość
kontynuowania przez nią działalności gospodarczej. Zasada kontynuacji działalności, obok zasady memoriału, należy do podstawowych założeń koncepcyjnych
Międzynarodowych Standardów Rachunkowości. Stanowią one: „Sprawozdania
finansowe sporządza się zwykle w oparciu o założenie, że jednostka jest w stanie
kontynuować działalność i będzie ją kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości. Przyjmuje się w związku z tym, że jednostka nie zamierza, ani nie musi
zaniechać działalności gospodarczej lub istotnie ograniczyć jej zakresu. Jeżeli
zamierza lub musi to zrobić, sprawozdanie finansowe może podlegać sporządzeniu według innych zasad, zaś zasady te się ujawnia”2.
Międzynarodowy Komitet Standardów Rachunkowości zaktualizował w 1997 r.
treść MSR 1 „Prezentacja sprawozdań finansowych”, który to standard stosuje się
do sporządzania sprawozdań finansowych zamykających rok obrotowy rozpoczynający się 1 lipca 1998 r. i później. Ważnym elementem MSR 1 jest wyraźne wskazanie celu sprawozdania finansowego i zasad rachunkowości istotnych dla jego
rzetelności. Celem tym jest dostarczenie szerokiemu kręgowi użytkowników podejmujących decyzje użytecznych informacji na temat sytuacji finansowej, wyników
działalności i przepływów środków pieniężnych jednostki. Sprawozdanie finansowe
przedstawia wyniki zarządzania przez kierownictwo powierzonymi mu zasobami.
Przy sporządzaniu sprawozdania finansowego kierownictwo jednostki powinno
dokonać oceny zdolności jednostki do kontynuowania działalności w przyszłości,
która zwykle odpowiada co najmniej dwunastu miesiącom od daty bilansowej,
2
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, IASB, SKwP, Warszawa 2001, s. 61.
Analiza finansowa w badaniu…
7
choć nie musi być do nich ograniczona. Sprawozdanie finansowe powinno być
sporządzone przy takim założeniu3.
IV dyrektywa Unii Europejskiej z dnia 25 lipca 1978 r. w sprawie rocznych
sprawozdań finansowych spółek, formułując w rozdziale 7 „Zasady wyceny”,
obligowała państwa członkowskie do zapewnienia, by do wyceny pozycji rocznych sprawozdań finansowych stosowane były zasady ogólne, wśród których na
pierwszym miejscu założenie, że spółka będzie kontynuowała działalność (art. 31,
pkt 1a)4.
Między ujęciem zasady kontynuacji działalności w polskim prawie o rachunkowości a rozwiązaniami stosowanymi w świecie w zasadzie nie ma różnicy.
Zapisane w tym prawie uzupełnienie akcentuje jednak, że przyjęte założenie
o kontynuacji działalności nie może być w sprzeczności ze stanem faktycznym
lub prawnym. Znowelizowana ustawa o rachunkowości stanowi: „Przy stosowaniu
przyjętych zasad (polityki) rachunkowości przyjmuje się założenie, że jednostka
będzie kontynuowała w dającej się przewidzieć przyszłości działalność w nie
zmniejszonym istotnie zakresie, bez postawienia jej w stan likwidacji lub upadłości, chyba że jest to niezgodne ze stanem faktycznym lub prawnym. Ustalając zdolność jednostki do kontynuowania działalności, kierownik jednostki uwzględnia
wszystkie informacje dostępne na dzień sporządzenia sprawozdania finansowego,
dotyczące dającej się przewidzieć przyszłości, obejmującej okres nie krótszy niż
jeden rok od dnia bilansowego”5.
Niezależnie jednak od tego, czy sprawozdanie finansowe podlega badaniu, czy
też nie, czy istnieje obowiązek jego publikowania, czy nie, odpowiedzialność za
prawidłowość jego sporządzenia, w tym także za zasadność przyjęcia założenia
kontynuacji działalności, spoczywa na kierowniku jednostki. Znowelizowana
ustawa o rachunkowości nakłada obowiązek złożenia stosownej deklaracji w punkcie 5 „Wprowadzenia do sprawozdania finansowego” (dla innych jednostek niż
banki i zakłady ubezpieczeń). W wypadku jednak badającego sprawozdanie finansowe stwierdzenie możliwości kontynuacji działalności należy do zasadniczego
celu procesu badania tego sprawozdania.
Szeroko ten problem naświetlają Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej (MSRF). Standard 570 „Kontynuacja działalności” stanowi, że: „Planując
i przeprowadzając badanie oraz oceniając jego wyniki, biegły rewident powinien
rozważyć, czy założenie kontynuacji działalności, przyjęte przez kierownictwo
do sporządzenia sprawozdania finansowego, jest zasadne”6. Standard podaje, co
3
Ibidem, s. 94.
IV dyrektywa Unii Europejskiej, „Rachunkowość” 1998, nr 6.
5
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591, art. 5, pkt 2.
6
Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej 2001, SKwP, Warszawa 2001, s. 270.
4
Bronisław Micherda
8
może budzić wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, postuluje odpowiednie działania analityczne oraz wskazuje określone formy
informowania o tej kwestii.
Ocenę zdolności jednostki do kontynuowania działalności ma obowiązek
przeprowadzić jej kierownictwo. Jeżeli jednostka była dotychczas rentowna
i posiadała łatwy dostęp do środków finansowych, można tej oceny dokonać bez
przeprowadzania szczegółowej analizy. Dokonywana przez kierownictwo ocena
zasadności założenia kontynuacji działalności powinna uwzględniać objawy, które
mogą budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania
działalności. Standard dzieli je na finansowe, operacyjne i pozostałe7.
Biegły rewident w trakcie badania sprawozdania finansowego powinien ocenić,
już na etapie planowania badania, czy zasadne jest przyjęcie przez kierownictwo założenia kontynuacji działalności. Podczas całego badania winien zaś być
uczulony na dowody dotyczące istnienia zdarzeń lub uwarunkowań, które mogą
budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności, a gdy takie dowody się pojawią, rozważyć, czy wpływają one na szacunek
poszczególnych składników ryzyka badania. Jeżeli kierownictwo nie dokonało
jeszcze oceny lub gdy ocena kierownictwa o zdolności do kontynuowania działalności dotyczy okresu krótszego niż dwanaście miesięcy od dnia bilansowego,
biegły rewident powinien zwrócić się do kierownictwa o rozpoczęcie oceny lub
o przedłużenie jej okresu, a także z zapytaniem, czy wie ono o zdarzeniach lub
uwarunkowaniach dotyczących okresu wybiegającego poza okres objęty oceną
kierownictwa, które mogłyby budzić poważne wątpliwości w tym zakresie.
Jeżeli stwierdzono zaistnienie zdarzeń lub uwarunkowań mogących budzić
poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności,
biegły rewident powinien8:
– dokonać przeglądu planów kierownictwa dotyczących przyszłych działań,
opracowanych na podstawie jego oceny założenia kontynuacji działalności,
– zebrać dostateczne i odpowiednie dowody badania na potwierdzenie lub
zaprzeczenie istnienia istotnej niepewności; służy temu przeprowadzenie uznanych za konieczne procedur, łącznie z oceną efektów, jakie przyniosłaby realizacja
planów kierownictwa i inne czynniki łagodzące,
– uzyskać od kierownictwa pisemne oświadczenia w sprawie jego planów
dotyczących przyszłych działań.
7
8
Ibidem, s. 272.
Ibidem, s. 276.
Analiza finansowa w badaniu…
9
Biegły rewident powinien uzyskać dostateczne i odpowiednie dowody badania
na to, że plany kierownictwa są wykonalne, a uzyskane w ich wyniku efekty wpłyną
na poprawę sytuacji. Standard przewiduje w tym celu określone działania9.
Tak więc na podstawie uzyskanych dowodów badania biegły rewident powinien
osądzić, czy zachodzi istotna niepewność, tzn. zapewnić, by zaprezentowane sprawozdanie finansowe nie wprowadziło w błąd, co do zdolności do kontynuowania
działalności. Standard wskazuje określone formy informowania o tej kwestii10.
Jeżeli sprawozdanie finansowe zawiera właściwie ujawnione informacje, biegły rewident powinien wyrazić opinię bez zastrzeżeń, ale jednocześnie uzupełnić
swe sprawozdanie o akapit objaśniający, w którym należy wskazać, że zachodzi
istotna niepewność spowodowana zdarzeniem lub uwarunkowanie mogące budzić
poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności,
oraz zwrócić uwagę na określony punkt informacji dodatkowej do sprawozdania
finansowego, w której ujawnione zostały te zagadnienia. W skrajnych przypadkach, gdy pojawia się wiele istotnych niepewności znaczących dla sprawozdania
finansowego, biegły rewident może jednak uznać, że właściwe jest odstąpienie od
wyrażenia opinii, a nie dodawanie akapitu objaśniającego.
Jeżeli w sprawozdaniu finansowym nie ujawniono odpowiednich informacji,
biegły rewident powinien stosownie do sytuacji wyrazić opinię z zastrzeżeniem lub
negatywną. W sprawozdaniu biegłego rewidenta powinna się znaleźć wzmianka
o istotnej niepewności mogącej budzić poważne wątpliwości co do zdolności jednostki do kontynuowania działalności.
Jeżeli, według osądu biegłego rewidenta, jednostka nie będzie zdolna do kontynuowania działalności, a sprawozdanie finansowe zostało sporządzone przy
przyjęciu założenia kontynuacji działalności, to rewident powinien wyrazić opinię
negatywną. Jeżeli, pomimo prośby biegłego rewidenta, kierownictwo odmawia
dokonania oceny lub poszerzenia jej zakresu, to powinien on rozważyć potrzebę
sporządzenia sprawozdania biegłego rewidenta w wersji innej niż podstawowa ze
względu na ograniczenie zakresu badania. Również znaczące opóźnienie terminu
podpisania lub akceptacji sprawozdania finansowego przez kierownictwo w stosunku do dnia bilansowego jest istotnym sygnałem w omawianej kwestii.
Kwestia, czy przyjęcie założenia kontynuacji działalności do sporządzania
sprawozdań finansowych jest zasadne, zazwyczaj nie jest brana pod uwagę przy
badaniu jednostek centralnej administracji państwowej ani tych jednostek sektora
publicznego, które mają zagwarantowane finansowanie z funduszy centralnych.
Jeżeli jednak dla danej jednostki takie rozwiązanie może zostać wycofane lub
gdy następuje rezygnacja z finansowania danej jednostki z funduszy centralnych,
9
10
Ibidem, s. 276–277.
Ibidem, s. 277–280.
Bronisław Micherda
10
a tym samym istnienie jednostki jest zagrożone, sugestie standardu mogą stanowić
źródło użytecznych wytycznych11. Wydaje się, że wraz z przemianami w sektorze
publicznym sugestie standardu będą miały coraz większe zastosowanie.
3. Procedury analityczne zalecane w Mi´dzynarodowych
Standardach Rewizji Finansowej
Wypełnienie celów postawionych prawnie przed badaniem sprawozdania
finansowego łączy się, zarówno pośrednio, jak i bezpośrednio, z koniecznością
przeprowadzenia w jego trakcie określonych działań analitycznych. Wskazują na
to wyraźnie Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej (MSRF 520 „Procedury analityczne”) stanowiąc: „Biegły rewident powinien stosować procedury
analityczne na etapie planowania i ogólnego przeglądu. Można też stosować procedury analityczne na innych etapach badania”12. Standard wskazuje też rodzaj
procedur analitycznych i ich cel. Przez procedury analityczne rozumie się analizy
znaczących wskaźników i trendów łącznie z badaniem wykrytych wahań wartości
i zależności, które są niespójne z innymi informacjami lub różnią się od przewidywanych wielkości.
Procedury analityczne obejmują porównanie informacji finansowych jednostki z:
– porównywalnymi informacjami za poprzednie okresy,
– przewidywanymi wynikami jednostki, takimi jak budżety lub prognozy, lub
oczekiwaniami biegłego rewidenta,
– podobnymi informacjami dotyczącymi tej samej branży.
Procedury analityczne obejmują także analizę związków:
– między elementami informacji finansowych, które powinny być dostosowane
do przewidywanego wzorca opartego na doświadczeniu jednostki,
– pomiędzy informacjami finansowymi i odpowiednimi informacjami pozafinansowymi.
Procedury analityczne można przeprowadzać stosując różne metody, od prostych porównań, do złożonych analiz wykorzystujących zaawansowane techniki
statystyczne. Ich wybór standard pozostawia osądowi biegłego rewidenta. Procedury analityczne stosuje się:
– jako pomoc dla biegłego rewidenta przy planowaniu rodzaju, czasu przeprowadzania i zakresu pozostałych procedur badania,
11
12
Ibidem, s. 281.
Ibidem. s. 227.
Analiza finansowa w badaniu…
11
– do badań wiarygodności, jeśli mogą one być bardziej skuteczne lub wydajne
od badań szczegółowych, w celu ograniczenia ryzyka przeoczenia wiążącego się
z określonymi stwierdzeniami zawartymi w sprawozdaniu finansowym,
– do ogólnego przeglądu sprawozdania finansowego na końcowym etapie
badania.
Procedury analityczne na etapie planowania biegły rewident powinien stosować
w celu zrozumienia działalności gospodarczej jednostki i określenia obszarów
potencjalnego ryzyka. Są one pomocne również przy określeniu rodzaju, czasu
przeprowadzania i zakresu pozostałych procedur badania.
Procedury analityczne do badania wiarygodności wiążą się z koniecznością
uwzględnienia przez biegłego rewidenta różnych czynników, takich jak13:
– cele procedur analitycznych oraz stopień, w jakim można polegać na ich
wynikach,
– rodzaj jednostki i stopień uszczegółowienia informacji,
– dostępność informacji, zarówno finansowych, jak i pozafinansowych,
– wiarygodność dostępnych informacji,
– odpowiedniość dostępnych informacji,
– źródło dostępnych informacji,
– porównywalność dostępnych informacji,
– wiedza biegłego rewidenta uzyskana w poprzednich badaniach z uwzględnieniem oceny skuteczności systemów księgowości i kontroli wewnętrznej oraz
rodzajów problemów, które w poprzednich okresach powodowały konieczność
wprowadzania korekt.
Procedury analityczne biegły rewident powinien stosować też podczas ogólnego przeglądu przed zakończeniem lub na zakończenie badania, gdy formułuje
ogólny wniosek, czy obraz przekazany przez sprawozdanie finansowe traktowane
jako całość jest zgodny z jego wiedzą o działalności gospodarczej jednostki.
Wnioski wyprowadzone na podstawie wyników zastosowania tych procedur mają
potwierdzać wnioski sformułowane podczas badania poszczególnych części lub
składników sprawozdania finansowego i pomóc w dochodzeniu do ogólnego
wniosku o wiarygodności sprawozdania finansowego. Mogą one też wskazywać
na obszary wymagające przeprowadzenia dalszych badań.
Stopień zaufania biegłego rewidenta do wyników procedur analitycznych
zależy od następujących czynników14:
– istotności pozycji, których dotyczą,
– zastosowania innych procedur badania ukierunkowanych na osiągnięcie tych
samych celów,
13
14
Ibidem, s. 228–229.
Ibidem, s. 230.
Bronisław Micherda
12
– dokładności, z jaką można przewidzieć oczekiwane rezultaty procedur analitycznych,
– szacunku ryzyka nieodłącznego i ryzyka kontroli.
Jeżeli procedury analityczne wskażą na znaczące wahania wartości lub zależności, które są niespójne z innymi, powiązanymi informacjami lub różnią się
od przewidywanych wielkości, biegły rewident powinien sprawdzić te zjawiska,
uzyskać odpowiednie wyjaśnienia oraz stosowne dowody na potwierdzenie swych
ustaleń.
Zależności pomiędzy poszczególnymi pozycjami sprawozdania finansowego,
tradycyjnie brane pod uwagę podczas badania jednostek gospodarczych sektora
prywatnego, nie zawsze są odpowiednie przy badaniu jednostek administracji państwowej lub innych, niekomercyjnych jednostek sektora publicznego. W jednostkach sektora publicznego mogą natomiast zachodzić zależności innego rodzaju.
Na konieczność działań analitycznych wskazuje również ustawa o rachunkowości: „Celem badania sprawozdania finansowego jest wyrażenie przez biegłego
rewidenta pisemnej opinii wraz z raportem o tym, czy sprawozdanie finansowe
jest prawidłowe oraz rzetelnie i jasno przedstawia sytuację majątkową i finansową,
jak też wynik finansowy badanej jednostki”15. Opracowanie takiej opinii wymaga
ustosunkowania się biegłego rewidenta do tych kwestii, co wydaje się niemożliwe
do realizacji bez ich analizy i oceny.
Oprócz wyrażenia pisemnej opinii biegły rewident jest zobowiązany z mocy
ustawy do sporządzenia finansowego raportu na temat badania. Raport ten powinien zawierać w szczególności: „przedstawienie sytuacji majątkowej i finansowej
oraz wyniku finansowego jednostki, ze wskazaniem na zjawiska, które w porównaniu z poprzednimi okresami sprawozdawczymi w istotny sposób wpływają
negatywnie na tę sytuację, a zwłaszcza zagrażają kontynuowaniu działalności
przez jednostkę”16. Również w tym przypadku wymagania stawiane przed biegłym
rewidentem odnośnie do raportu z badania sprawozdania finansowego wskazują
na konieczność działań analitycznych w ramach jego badania. Rozwinięcie ustawowych norm badania sprawozdania finansowego stanowią normy wykonywania
zawodu biegłego rewidenta.
Wypełnienie zadań postawionych w Ustawie z dnia 19 października 1991 r.
o badaniu i ogłaszaniu sprawozdań finansowych oraz o biegłych rewidentach i ich
samorządzie (Dz.U. nr 111, poz. 480) łączyło się z koniecznością przeprowadzenia w trakcie tego badania działań analitycznych, w tym przeprowadzenia tzw.
przeglądu analitycznego. Potwierdzała to tymczasowa norma nr 2 wykonywania
zawodu biegłego rewidenta podczas badania rocznych sprawozdań finanso15
16
Art. 65, ust. 1.
Ibidem, art. 65, ust. 4, pkt 7.
Analiza finansowa w badaniu…
13
wych, która szczegółowo określała zakres wskaźników finansowych zalecanych
w ramach wymaganego przeglądu analitycznego (ust. 15.7 normy nr 2) podając
treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy).
Nowelizacja prawa o badaniu sprawozdania finansowego prowadzi do objęcia
problematyki badania regulacjami Ustawy z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. nr 121, poz. 591). Rozwinięcie tej problematyki w ustaleniach normy
nr 2 wykonywania zawodu – opinia i raport z badania rocznego sprawozdania
finansowego jednostki innej niż bank lub ubezpieczyciel – również szczegółowo
określa zakres wskaźników finansowych zalecanych w ramach tzw. analizy sytuacji jednostki (odpowiednik tzw. przeglądu analitycznego) (ust. 24.1 normy nr 2)
podając treść poszczególnych wskaźników (załącznik nr 2 do tej normy).
Inaczej do problematyki zalecania procedur analizy finansowej w badaniu
sprawozdania finansowego podchodzą nowe normy wykonywania zawodu biegłego rewidenta z 2002 r.17 Norma nr 1 nie wskazuje zalecanych w tym zakresie
miar wskaźnikowych. Wydaje się, że sytuacja ta ma dwa aspekty. Aspekt negatywny to osłabienie problematyki w regulacjach procesu badania sprawozdania
finansowego. Aspekt pozytywny to możliwość wykorzystania szerokiego zestawu
procedur analitycznych, łącznie z procedurami dotyczącymi nowych składników
sprawozdania finansowego i ze współczesnymi tendencjami w zakresie modyfikacji miar analitycznych.
Nowa norma nr 1 wykonywania zawodu biegłego rewidenta „Ogólne zasady
badania sprawozdań finansowych” wskazuje na konieczność stosowania w sprawach nieuregulowanych w normach i wskazówkach postanowień Międzynarodowych Standardów Rewizji Finansowej („Postanowienia ogólne”) oraz akcentuje
problem możliwości kontynuowania działalności („Cel badania sprawozdań finansowych” i „Szczegółowe problemy badania”).
Nowa norma mówi o przeglądach analitycznych („Sposób badania”), które
polegają na ocenie związków liczbowych i trendów. Pozwalają one na ustalenie
istotnych zmian, odstępstw od oczekiwanych wielkości oraz niezgodności z danymi zebranymi w toku innych badań. Stosowanie tych procedur jest pożyteczne
w szczególności:
– w czasie planowania badania, w celu zrozumienia sytuacji badanej jednostki
i rozpoznania zagadnień (obszarów) obarczonych zwiększonym ryzykiem,
– podczas przeprowadzania szczegółowego badania, w celu oceny poprawności
kształtowania się badanych sald lub transakcji (zdarzeń),
– na zakończenie badania, w celu upewnienia się, że wnioski płynące ze
szczegółowego badania znajdują potwierdzenie w wynikach analizy zbadanego
sprawozdania finansowego.
17
Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Biuletyn nr 53, Warszawa 2002.
Bronisław Micherda
14
Nowa norma zwraca też uwagę na fakt, że złożone systemy zinformatyzowanej
księgowości są na ogół wyposażone w moduły służące analizie i mogą być wykorzystane podczas badania.
Najpełniej problematyka analizy finansowej w badaniu sprawozdania finansowego została wskazana w nowej normie wykonywania zawodu biegłego rewidenta
w regulacji treści raportu, który w jej świetle powinien zawierać „przedstawienie
kluczowych, specyficznych dla jednostki, wielkości bezwzględnych i wskaźników
charakteryzujących jej wynik finansowy oraz sytuację majątkową i finansową
za rok obrotowy i – w miarę możliwości – dwa lata poprzedzające, ze wskazaniem tych czynników, które istotnie negatywnie wpływają na wyniki i sytuację
jednostki, a zwłaszcza poważnie zagrażają możliwości kontynuowania przez nią
działalności w niezmienionym istotnie zakresie”.
Zalecenie to sankcjonuje procedury analityczne w procesie badania sprawozdania finansowego oraz łączy te procedury z zasadą kontynuowania działalności
gospodarczej.
4. Kierunki rozwoju procedur analitycznych przydatnych
w badaniu sprawozdania finansowego
W teorii ekonomii zjawisko upadku jednostek gospodarczych traktowane
jest jako rodzaj naturalnego regulatora systemu ekonomicznego. W gospodarce
rynkowej zasoby społeczeństwa zmieniają swoje zastosowanie z jednego na inne,
uznane za bardziej użyteczne. Pomimo tego pozytywnego aspektu, z punktu
widzenia pojedynczych jednostek związanych z upadającym podmiotem, jest to
zjawisko niekorzystne. Przewidywanie upadku podmiotów ma istotne znaczenie
dla wielu jego kontrahentów, co prowadzi do wykorzystania w tym celu indeksów
Z-score. W ostatnich latach coraz większe znaczenie zaczynają odgrywać modele
Z-score wykorzystywane pomocniczo przez audytorów w celu stwierdzenia, czy
kontynuowanie działalności przez badany podmiot nie jest wątpliwe18.
Jako pierwszy w 1966 r. opublikował model W. Beaver, choć powszechnie
problematyka ta kojarzona jest z modelem opublikowanym w 1968 r. przez
E. Altmana19.
Model W. Beavera opiera się na następujących założeniach:
1) im wyższy stan aktywów płynnych, tym mniejsze ryzyko niewywiązania się
z zobowiązań,
18
T. Stasiewski, Z-score – indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa, „Rachunkowość”
1996, nr 12.
19
Ibidem.
Analiza finansowa w badaniu…
15
2) im większa różnica między dopływem a wypływem środków pieniężnych,
tym ryzyko niewypłacalności mniejsze,
3) im większy udział kapitału obcego w finansowaniu działalności, tym większe
ryzyko niewypłacalności,
4) im wyższe koszty operacyjne (bez amortyzacji), tym większe ryzyko niewypłacalności.
Największą zdolność do prognozowania upadku mają w tym modelu wskaźniki:
1) nadwyżka finansowa (zysk netto + amortyzacja) / zobowiązania ogółem,
2) zysk netto / suma aktywów,
3) zobowiązania ogółem / suma aktywów,
4) kapitał pracujący / suma aktywów,
5) aktywa obrotowe / zobowiązania krótkoterminowe,
6) wskaźnik luki bezkredytowej [(środki pieniężne + krótkoterminowe papiery
wartościowe + należności – zobowiązania krótkoterminowe) / (koszty operacyjne
– amortyzacja) × 360].
O ile w modelu W. Beavera wnioskowanie prowadzi się na podstawie każdego
z sześciu wyżej wymienionych wskaźników z osobna, model prof. E. Altmana
sprowadza je do jednego wymiaru, indeksu Z, na którego wartość wpływają pojedyncze zmienne niezależne. W modelu mają one postać następujących wskaźników finansowych:
X1 – kapitał pracujący / suma aktywów,
X2 – zysk zatrzymany / suma aktywów,
X3 – (zysk brutto + odsetki do zapłacenia) / suma aktywów,
X4 – rynkowa wartość kapitału akcyjnego / księgowa wartość zobowiązań
ogółem,
X5 – przychody operacyjne / suma aktywów.
System wczesnego wykrywania słabych stron jednostek gospodarczych stworzył w 1998 r. J. Baetge z Uniwersytetu Münster20. Model polega na wyodrębnieniu 14 wskaźników zaliczonych do 3 grup rodzajowych, przy czym 7 z nich
dotyczy sytuacji majątkowej, 3 – sytuacji finansowej, a 4 – sytuacji dochodowej
(zyskowności). Wskaźniki te oblicza się przez 5 lat i porównuje z „wartościami
średniobranżowymi” i zagęszcza do „wartości neuronowych”, tzw. indeks solidności i wypłacalności (dostępne jedynie w Instytucie Baetge & Partner). System,
stosowany zgodnie ze specyfiką branży, daje biegłym rewidentom możliwość
rozpoznania słabych miejsc podmiotu i zapobieżenia ewentualnej upadłości.
20
J. Beatge, Bilanzanalyse, Düsseldorf 1998; za: S. Zabłocka, D. Kartum, Przewidywanie
upadłości i bankructwa firm, „Rachunkowość” 2000, nr 2.
Bronisław Micherda
16
W Polsce podjęto próby zastosowania tego typu systemu analizy z pewnymi
modyfikacjami i zastrzeżeniami do przedsiębiorstw uczestniczących w programie
NFI (1994) i spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych (1996)21.
Wyniki wskazują na nieadekwatność modelu Altana do warunków polskich22, zaś
propozycja wskaźników z umownymi rangami w wyrazie procentowym wydaje się
zbyt ogólna23. Z zadowoleniem trzeba jednak odnotować próby budowania funkcji
dyskryminacyjnej w tym zakresie dla warunków polskiej gospodarki24.
Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki
prowadzi do coraz powszechniejszego przekonania, że wynik finansowy oraz
wyprowadzone na jego podstawie wskaźniki rentowności nie odzwierciedlają jednak w wystarczająco dokładny sposób efektywności gospodarowania jednostki
gospodarczej i nie stanowią dostatecznie dokładnej miary do wyceny wartości
podmiotu. Spowodowane jest to faktem, że wartość zysku jest wielkością księgową obliczaną zgodnie z zasadami rachunkowości. W zależności od przyjętego
i dopuszczonego przepisami prawa sposobu wyceny aktywów i pasywów oraz
metody rozliczania kosztów, zysk może osiągać różne wartości za ten sam czas
w tej samej jednostce gospodarczej25.
Wydaje się, że trudności w wykorzystaniu zysku do oceny wartości jednostki
gospodarczej uzasadniają pogląd, iż należałoby zwrócić większą uwagę na wartość nadwyżki pieniężnej. Wielkość ta ma dużo bardziej obiektywny charakter
niż wartość zysku, gdyż przy jej wyliczaniu istnieją dużo mniejsze moż1iwości
manipulacji niż przy wyliczaniu wyniku finansowego. W strukturze nadwyżki
pieniężnej „tkwi” nie tylko dochód wytworzony przez zainwestowany kapitał
(zysk netto, rezerwy), ale też dochód stanowiący zwrot części zainwestowanego
kapitału (amortyzacja)26. Dlatego też uważa się, że nadwyżka pieniężna jest lepszą
miarą efektywności gospodarowania podmiotu niż księgowa wartość zysku.
Zysku nie można utożsamiać z dostępnymi środkami pieniężnymi, których
brak stanowi bezpośrednie zagrożenie dla bytu jednostki gospodarczej. Słusznie
porównuje się tę sytuację z funkcjonowaniem żywego organizmu: „Zysk w tym
21
L. Bednarski, Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa, Zeszyty
Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, Warszawa 1998, nr 46.
22
T. Stasiewski, op. cit.
23
L. Bednarski, op. cit. (płynność bieżąca – 20%, poziom ogólnego zadłużenia – 25%, stopień
pokrycia zobowiązań nadwyżką finansową – 20%, rentowność netto sprzedaży – 18%, rentowność
kapitału własnego – 17%).
24
Por. A. Hołda, Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej
z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh, „Rachunkowość” 2001, nr 5.
25
Por. T. Waśniewski, W. Skoczylas, Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa (artykuł dyskusyjny), „Rachunkowość” 1998, nr 10.
26
Por. E.F. Brigham, Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996, t. 2, s. 94–96.
Analiza finansowa w badaniu…
17
wypadku jest odpowiednikiem pożywienia, a wypłacalność – powietrza, bez
którego organizm nie może istnieć ani chwili”27. Za tezą tą przemawia między
innymi powołanie, a ostatnio rozwinięcie, kolejnego sprawozdania finansowego
o przepływie środków pieniężnych. Stwarza to nowe źródła interesującej oceny
sytuacji finansowej jednostki gospodarczej. Przydatność tego, wyprowadzonego
z „bilansu ruchu”, sprawozdania finansowego wynika z faktu zestawiania w nim
czynników (sił) wskazujących na obszary działalności jednostki gospodarczej,
gdzie pozyskuje bądź traci ona środki pieniężne i ich ekwiwalenty.
Charakter strumieni przepływów pieniężnych pozwala na ogólną ocenę sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, która winna być odpowiednio pogłębiona.
Formą tego pogłębienia może być wykorzystanie wskaźników przepływów
pieniężnych. Wyrazem tego jest propozycja wykorzystywania trzech grup tych
wskaźników28:
– struktury przepływów pieniężnych,
– charakteryzujących wystarczalność gotówki,
– wyrażających wydajność gotówkową jednostki gospodarczej.
Wskaźniki pierwszej grupy charakteryzują strukturę źródeł wpływów środków
pieniężnych z działalności operacyjnej, w tym głównie zysku netto, amortyzacji
i zwolnionych środków własnych. Wskaźniki drugiej grupy są podstawą oceny
zdolności generowania gotówki z działalności operacyjnej, w celu pokrycia niezbędnych potrzeb w zakresie inwestycji w majątku trwałym, spłaty zobowiązań
oraz wypłaty dywidend, i mają postać wskaźnika syntetycznego i wskaźników
szczegółowych. Wskaźniki trzeciej grupy to wskaźnik wydajności gotówkowej
sprzedaży oraz wydajności gotówkowej zaangażowanego kapitału.
Warto dodać, że aktualny wyraz tej koncepcji utrzymuje trzy grupy tych wskaźników (struktury przepływów pieniężnych, wystarczalności środków i wydajności
środków), wzbogacając głównie wskaźniki charakteryzujące strukturę przepływów
środków pieniężnych o dalsze przekroje strukturalne29.
Pomimo wielu zalet nadwyżki pieniężnej jako miernika efektywności gospodarowania i wartości jednostki, istnieje wiele powodów, dla których nie można
zrezygnować z powszechnego stosowania w praktyce gospodarczej miernika
zysku i opartych na nim modeli analizy wskaźnikowej. Dlatego też wydaje się, że
w praktyce gospodarczej równolegle z miernikiem zysku powinien być stosowany
27
T. Kiziukiewicz, Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu firmą,
Ekspert, Wrocław 1995, s. 5.
28
T. Waśniewski, W. Skoczylas, Cash Flow w przedsiębiorstwie. Ustalanie i analiza, Fundacja
Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995, s. 38–42.
29
T. Waśniewski, W. Skoczylas, Jak korzystać ze sprawozdania z przepływu środków pieniężnych, „Rachunkowość” 1999, nr 12.
Bronisław Micherda
18
miernik nadwyżki pieniężnej, jako istotne uzupełnienie i wzbogacenie sporządzanych analiz finansowych30.
Ukierunkowanie celu działalności gospodarczej na wzrost wartości jednostki
prowadzi do zainteresowania miernikami opartymi na wartości kreowanej.
U podstaw tych koncepcji leży przekonanie, że ocena rezultatów działalności
gospodarczej powinna być oparta na miernikach nie zysku księgowego, lecz zysku
ekonomicznego. Zysk ekonomiczny jest zyskiem operacyjnym po opodatkowaniu
pomniejszonym o sumę odpowiadającą opłacie za użytkowany kapitał. Można go
też ustalić mnożąc wartość zainwestowanego kapitału przez różnicę rentowności
tego kapitału i średniego ważonego kosztu kapitału. Jednoznacznie charakteryzuje tę kategorię stwierdzenie: „Stosowany w obowiązujących obecnie systemach
rachunkowości model rachunku okresowego zysku nie uwzględnia ekonomicznej
kategorii opportunity cost, przedstawiającej odsetki od kapitału własnego, którą
uwzględnia się w ekonomicznej koncepcji zysku. Nie istnieje tego rodzaju kategoria kosztów, mimo że panuje zgodna opinia, iż nie ma niczego za darmo”31.
Zysk ekonomiczny mierzy wartość ekonomiczną, którą jednostka gospodarcza
wytworzyła w danym okresie.
Znaczenie kategorii zysku ekonomicznego rośnie w sytuacji coraz wyraźniejszego zainteresowania kapitałem intelektualnym, inwestowaniem w wartości
niewymierne jednostki gospodarczej. Stąd też wypływa zainteresowanie oceną
jednostek gospodarczych przez pryzmat ekonomicznej wartości dodanej.
Ekonomiczna wartość dodana została wprowadzona przez firmę konsultingową
z Nowego Jorku – Stern Steward & Co., jako narzędzie wspomagające korporacje
w maksymalizacji wartości zainwestowanej przez akcjonariuszy. Dotychczasowe
miary wykonania ROI i ROE, nie uwzględniające wartości kapitału intelektualnego, nie sprawdziły się w podejmowaniu decyzji strategicznych. Zaistniała
potrzeba wypracowania miary, która lepiej wspomagałaby ocenę wykonania
zarządzających. Ekonomiczna wartość dodana, zdaniem jej twórców, jest miarą
uwzględniającą wszystkie elementy wpływające na zwiększenie lub zmniejszenie wartości jednostki gospodarczej. Ekonomiczna wartość dodana jest różnicą
pomiędzy wartością sprzedaży netto i sumą kosztów operacyjnych, podatków oraz
kapitału zaangażowanego w daną działalność. Stąd też ogólnie32:
EVA = S – KO – T – K,
30
Do takiej konkluzji dochodzą w przytoczonym artykule dyskusyjnym T. Waśniewski
i W. Skoczylas.
31
M. Dobija, Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1997, s. 343.
32
Ekonomiczna wartość dodana jest współczesnym odpowiednikiem znanej miary, zwanej
zyskiem rezydualnym.
Analiza finansowa w badaniu…
19
gdzie:
EVA – ekonomiczna wartość dodana,
S
– sprzedaż,
KO – koszty operacyjne,
T – podatki,
K – kapitał zaangażowany (obliczony jako iloczyn średnioważonego kosztu
kapitału i kapitału zainwestowanego w daną działalność).
Bogactwo akcjonariuszy maksymalizowane jest przez zwiększenie różnicy
pomiędzy wartością rynkową firmy a wartością kapitału zainwestowanego przez
jej właścicieli. Jest to rynkowa wartość dodana (MVA).
Mierniki opatrzone akronimami EVA i MVA 33 są miernikami koncepcji
zarządzania przez wartość (VBM)34 opartej na wartości dla akcjonariuszy. Istnieją
przesłanki, które skłaniają zarząd do działania na rzecz akcjonariuszy, czyli do
zwiększenia rynkowej wartości spółki. Są to:
– względnie duży udział członków zarządu we własności spółki,
– powiązanie wynagrodzenia członków zarządu ze stopą zwrotu osiąganą
przez akcjonariuszy,
– groźba przejęcia przez inne przedsiębiorstwa,
– konkurencja na rynku pracy dla kadry zarządzającej.
Koncepcja powiększania wartości spółki pod kątem zwiększenia korzyści
akcjonariuszy staje się coraz bardziej popularna. W pewnym stopniu jest to następstwem instytucjonalizacji rynku kapitałowego. Instytucjonalni akcjonariusze dysponujący dużymi pakietami akcji oraz profesjonalną kadrą są w stanie wywierać
naciski na zarządy spółek w celu ukierunkowania zarządzania na zwiększenie
wartości tychże spółek.
5. Podsumowanie
Znaczenie rachunkowości we współczesnej gospodarce rynkowej nie budzi
wątpliwości. Dotyczy to również problematyki badania sprawozdania finansowego
jako ważnego ogniwa rozliczenia się jednostki gospodarczej z jej otoczeniem
społecznym. W badaniu sprawozdania finansowego coraz większego znaczenia
nabiera konieczność oceny możliwości kontynuowania działalności gospodarczej.
Okoliczności te kierują uwagę na szerokie wykorzystanie w procedurach badania
sprawozdania finansowego metodyki oceny jednostek gospodarczych, dorobku
analizy finansowej.
33
34
EVA – Economic Value Added, MVA – Market Value Added.
VBM – Value Based Management.
20
Bronisław Micherda
Ewolucja metodyki oceny jednostek gospodarczych stawia nowe zadania osobom zajmującym się profesjonalnie rachunkowością, a w szczególności biegłym
rewidentom. Dorobek w tym zakresie oczekuje sensownej adaptacji do procesu
badania, rozbudowywanego o nowe treści, sprawozdania finansowego. W dobie
rozwoju rynku kapitałowego, a w związku z tym „przewartościowania” podejścia
do problematyki wyceny i prób wykorzystania koncepcji „wartości godziwej”, niezbędne jest szersze spojrzenie na zagadnienia kwantyfikacji, wykorzystanie teorii
pomiaru i wynikające z niej zalecenia praktyczne35.
Literatura
Bednarski L., Problemy oceny zagrożenia sytuacji finansowej przedsiębiorstwa,
Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej, SKwP, Warszawa 1998, nr 46.
Brigham E.F., Podstawy zarządzania finansami, PWE, Warszawa 1996.
Burzym E., Rola biegłych księgowych w rozwiniętej gospodarce rynkowej oraz warunki
ich działania, „Rachunkowość” 1992, nr 7.
Dobija M., Rachunkowość zarządcza i controlling, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 1997.
Hołda A., Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej
z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zh, „Rachunkowość” 2001, nr 5.
Kiziukiewicz T., Sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych w zarządzaniu
firmą, „Ekspert”, Wrocław 1995.
Krajowa Izba Biegłych Rewidentów, Biuletyn nr 53, Warszawa 2002.
Micherda B., Straty i korzyści ekologiczne, „Rachunkowość” 2000, nr 8.
Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, IASB, SKwP, Warszawa 2001.
Międzynarodowe Standardy Rewizji Finansowej, SKwP, Warszawa 2001.
Stasiewski T., Z-score – indeks przewidywanego upadku przedsiębiorstwa,
„Rachunkowośc 1996, nr 12.
Ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, Dz.U. nr 121, poz. 591.
Waśniewski T., Skoczylas W., Cash Flow w przedsiębiorstwie. Ustalanie i analiza,
Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1995.
Waśniewski T., Skoczylas W., Jak korzystać ze sprawozdania z przepływu środków
pieniężnych, „Rachunkowość” 1999, nr 12.
Waśniewski T., Skoczylas W., Wartość poznawcza nadwyżki pieniężnej przy ocenie
efektywności gospodarowania przedsiębiorstwa, „Rachunkowość” 1998, nr 10.
Zabłocka S., Kartum D., Przewidywanie upadłości i bankructwa firm, „Rachunkowość”
2000, nr 2.
IV dyrektywa Unii Europejskiej, „Rachunkowość” 1998, nr 6.
35
Zwraca na to uwagę autor niniejszego artykułu w recenzji zamieszczonej w „Rachunkowości”
(B. Micherda, Straty i korzyści ekologiczne, „Rachunkowość” 2000, nr 8).
Analiza finansowa w badaniu…
21
Financial Analysis in Auditing a Financial Statement in Light
of International Auditing Standards
The market method of management has led to significant changes in the methodology
of financial statement review. These transformations have manifested themselves in new
regulations and new standards for registered auditors, who are appointed on the basis
of the aforementioned law. The author discusses the application of financial analysis
procedures in this article. The premise for these deliberations is the going-concern
principle, which is strongly emphasized under market conditions. The author closes the
discussion by indicating the development directions for analytical procedures useful in
auditing a financial statement.