1 AGRESYWNA POLITYKA PAOSTW TOTALITARNYCH W

AGRESYWNA POLITYKA PAOSTW TOTALITARNYCH W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM
Totalitaryzm
Demokracja parlamentarna miała w okresie międzywojennym prężnych i dobrze zorganizowanych
przeciwników, cieszących się poparciem części społeczeostwa. Największe zagrożenie dla tego
systemu stanowił totalitaryzm, do którego zalicza się faszyzm (Włochy i Niemcy) i komunizm
(Związek Radziecki). Totalitaryzm, dążąc do całkowitej (totalnej - stąd nazwa) kontroli nad życiem
społeczeostwa, negował zasady demokracji i parlamentaryzmu. W paostwach tego typu istniała
monopartyjnośd - członkowie partii faszystowskiej, jak i komunistycznej, stanowili elitę, obdarzoną
większymi prawami niż pozostała częśd społeczeostwa. Pozycja przywódcy partii była nadrzędna do
wszystkich organów paostwowych, stawał się on wodzem paostwa i narodu (zasada wodzostwa
w faszyzmie i kult jednostki w komunizmie). Przemoc i terror były podstawowym
środkiem
politycznego działania. Miała miejsce teatralizacja
życia publicznego przez organizowanie
masowych uroczystości, które potwierdzały poparcie społeczeostwa dla przywódców. Ideologia
faszystowska i komunistyczna były swoistymi świeckimi namiastkami religii, stąd też cechował je
wrogi stosunek do autentycznych wierzeo. Wydaje się, że dostrzegano w nich konkurencję dla
obowiązujących ideologii. Jedyną znaczącą różnicą między programami jest fakt, że
w przeciwieostwie do komunistów, faszyści nie dążyli do likwidacji własności prywatnej
i mechanizmów wolnorynkowych.
Faszyzm we Włoszech
Niezadowolenie z wyników wojny spowodowało we Włoszech znaczny wzrost nastrojów
radykalnych. Na fali nastrojów nacjonalistycznych i obaw przed komunizmem na scenę polityczną
wkroczył Benito Mussolini. Założył on w roku 1919 Fasci di Combattimento
(Związki Walki),
które opowiadały się za silnym, zarządzanym w sposób scentralizowany paostwem. Ponadto
Mussolini zapowiadał walkę z komunizmem, parlamentaryzmem oraz kontrolę gospodarki przez
paostwo. Utworzona w 1921 roku Narodowa Partia Faszystowska zdobyła 35 mandatów,
a w następnym roku w wyniku "marszu na Rzym" przejęła władzę we Włoszech. Mussolini został
premierem i wkrótce przyjął tytuł duce - wódz. Ustawy wyjątkowe z 1926 roku uczyniły z Włoch
pierwowzór paostwa
totalitarnego. Opierało się ono na zasadzie wodzostwa: wódz narodu, stał
ponad prawem i był źródłem prawa. Zlikwidowano wszystkie partie poza faszystowską. Etatyzm,
czyli silna ingerencja paostwa w życie gospodarcze, pozwalał ingerowad w stosunki między
pracodawcami i pracobiorcami. Odwoływanie się do czasów Imperium Rzymskiego pozwalało na
apoteozę przemocy, podboju i ekspansji, co wiązało się ze wzrostem militaryzmu. Nie dziwi więc
fakt poparcia faszystów przez niemal całe społeczeostwo Włoch.
Komunizm w ZSRR
Po rewolucji październikowej w 1917 roku powstało w Rosji paostwo komunistyczne początkowo
nazywane Rosją Radziecką, a później Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich. Leninowska
teoria, że świadomośd mas musi byd ukształtowana przez elitę rewolucyjną legła u podstaw tego
paostwa, opartego na monopolu partii i upaostwowieniu gospodarki. Partia komunistyczna jako
awangarda proletariatu miała kierowniczą pozycję pozwalającą jej likwidowad krwawo wszelkie
1
objawy opozycji wobec systemu. Służyło temu NKWD (ministerstwo spraw wewnętrznych) i łagry.
Absolutyzowanie roli jej przywódcy, Józefa Stalina , doprowadziło do kultu jednostki. Wszystkie
dziedziny życia publicznego poddano kontroli paostwa i partii. Wszechobecna indoktrynacja
wpływała na kształtowanie postaw jednostek. Życie ludzkie było zorganizowane od dzieciostwa
do śmierci - kolejno przez organizację pionierską, komsomolską i partię komunistyczną.
Przymusowa likwidacja własności prywatnej przez nacjonalizację
przemysłu i kolektywizację
rolnictwa doprowadziła do scentralizowanej gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Program
industrializacji Związku Radzieckiego miał zapewnid temu totalitarnemu paostwu czołową pozycję
gospodarczą, militarną i polityczną w świecie.
Narodowy socjalizm w Niemczech
Twórcą narodowego socjalizmu, niemieckiej odmiany faszyzmu, był Adolf Hitler . W 1919 roku
wstąpił do bawarskiej NSDAP (Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników) i wkrótce został jej
przywódcą. Partia została precyzyjnie zorganizowana według hierarchicznej struktury, na czele
której stał wódz. Nawiązanie kontaktów z miejscowymi przemysłowcami i wojskiem umożliwiło
podjęcie próby obalenia republiki. Nieudany pucz monachijski z 1923 roku zaprowadził Hitlera do
więzienia. Tam napisał on książkę "Mein Kampf", która stała się wykładnią narodowego socjalizmu.
Ideologia ta opierała się na wyższości rasy germaoskiej i jej prawie do rządzenia światem. Za
wszystkie niepowodzenia narodu niemieckiego czyniła odpowiedzialnymi Żydów i komunistów.
Zjednoczone z Austrią, silne militarnie Niemcy miały odrzucid "dyktat wersalski". Popularnośd
wśród mas przyniosły partii radykalne hasła, zapowiadające walkę z kapitalistami i prawdziwą
rewolucję, których Hitler nie miał zamiaru zrealizowad. Pomagały jej nowe metody propagandowe,
opierające się na wielkich wiecach i paradach, utwierdzające przekonanie o sile hitlerowców.
Potwierdza to dynamiczny rozwój partii, która liczyła w 1920 r. zaledwie 64 członków, a w 1932 r. 800 tys. Z NSDAP związane były paramilitarne bojówki: SA (Oddziały Szturmowe) i SS (Drużyny
Ochronne) - gwardia przyboczna Hitlera. Ubrani w brunatne koszule, uzbrojeni SA-mani
szerzyli terror na ulicach i napadali na przeciwników politycznych. W latach wielkiego kryzysu
gospodarczego NSDAP stała się jedną z największych partii politycznych w Niemczech.
III Rzesza
Po wyborach parlamentarnych w początkach 1933 r. NSDAP dysponowała największą frakcją
parlamentarną w Reichstagu. Prezydent Hindenburg 30 stycznia 1933 r. powierzył funkcję kanclerza
Adolfowi Hitlerowi. Wykorzystując podpalenie Reichstagu, uzyskał on specjalne pełnomocnictwa prawo wydawania dekretów i zmiany konstytucji, co umożliwiło tworzenie dyktatorskich struktur
paostwa totalitarnego. Zlikwidowano federalizm, a aparat paostwowy ściśle powiązano z aparatem
partyjnym i podporządkowano kierownictwu partii. NSDAP stała się jedyną legalną partią polityczną.
Po śmierci Hindenburga w 1934 roku Hitler uzyskał pełnię władzy i tytuł "Führera i kanclerza".
Paostwo zyskało oficjalną nazwę, III Rzesza, z nową flagą oznaczoną swastyką. "Tysiącletnia III
Rzesza" stała się paostwem policyjnym, w którym istotną rolę odgrywało GESTAPO, tajna policja
polityczna oraz obozy koncentracyjne dla przeciwników politycznych. Ustawy norymberskie z 1935
roku pozbawiły praw obywatelskich Żydów. Zdecydowana większośd społeczeostwa utożsamiała
się przynajmniej z częścią programu nazistów, więc wiara w wodza i agresywny stosunek do świata
stały się powszechne. Jednośd paostwa, partii i społeczeostwa niemieckiego miało potwierdzad
hasło: "Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer" - "Jeden naród, jedna Rzesza, jeden wódz".
2
Sytuacja międzynarodowa w latach 30-tych
Budowa nowego "Imperium Romanum" i chęd poszerzenia "przestrzeni
życiowej" przez
faszystowskie Niemcy i Włochy wywarły głęboki wpływ na sytuację międzynarodową w latach
trzydziestych. Początek dała jednak Japonia, która realizując hasło "Azja dla Azjatów", po podboju
Mandżurii utworzyła wasalne paostwa Mandżukuo. Niemcy, dopiero po wystąpieniu z Ligi Narodów ,
rozpoczęły "rewizję" traktatu wersalskiego przez wprowadzenie powszechnego obowiązku służby
wojskowej i militaryzację Nadrenii. W tym samym czasie Włochy dokonały podboju Etiopii tworząc
nową kolonię, Włoską Afrykę Wschodnią. Oba paostwa włączyły się po stronie frankistów
w wojnę domową w Hiszpanii, zwalczając republikanów, zakulisowo popieranych przez Związek
Radziecki. Zbliżenie to zaowocowało układem z 25 października 1936 roku, tzw. "osią Berlin Rzym". Podpisany z Japonią pakt antykominternowski przyłączył do "osi" Tokio. Japonia dokonała
w tym czasie inwazji na Chiny. Pasywna polityka appeasementu, prowadzona przez paostwa
zachodnie, ułatwiła Hitlerowi kolejne podboje: Anschluss Austrii , aneksję Sudetów, Czech oraz
zajęcie Albanii przez Mussoliniego. Niemieckie roszczenia terytorialne pod adresem Polski wskazały
następny cel.
Pakt Ribbentrop-Mołotow
Sytuacja polityczna Europy w 1939 roku wskazywała na nieuchronne zbliżanie się wojny niemieckopolskiej. Wobec oznak, że Anglia i Francja tym razem nie pozostaną na uboczu, kluczowego
znaczenia nabierało stanowisko Związku Radzieckiego. Bez ustalenia intencji Moskwy atak
Niemiec na Polskę stawał się wielce ryzykowny. Stalin skorzystał z okazji, by przy pozornie
zachowanej neutralności wobec zbliżającego się konfliktu, uzyskad maksymalne korzyści. Dlatego
od wiosny 1939 roku prowadził równolegle sondażowe rozmowy zarówno z Niemcami, jak Anglią
i Francją. Korzystniejsza okazała się oferta Hitlera i dlatego 23 sierpnia 1939 roku, ku zdumieniu całej
Europy, III Rzesza i Związek Radziecki zawarły pakt o nieagresji, zwany od nazwisk podpisujących
go ministrów paktem Ribbentrop - Mołotow . Jednak ważniejszy od samego paktu był tajny protokół,
w którym dokonano podziału stref wpływów. Najważniejsze jego postanowienia brzmiały: "1.
w wypadku przemian terytorialnych i politycznych na obszarach należących do paostw bałtyckich
(Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa) północną granicę Litwy będzie stanowiła granica wpływów
Niemiec i ZSRR. Obie strony uznają interesy Litwy na obszarze Wilna. 2. W razie zmian terytorialnych
i politycznych na obszarze należącym do paostwa polskiego strefy wpływów Niemiec i ZSRR będą
rozgraniczone mniej więcej wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. 3. Jeżeli idzie o Europę południowowschodnią, to strona radziecka podkreśla swoje zainteresowanie Besarabią. Ze strony niemieckiej
stwierdza się zupełne desinteressement odnośnie tego terytorium".
3