Sławomir Mrożek „Tango”

lektura z epoki
Sławomir Mrożek „Tango”
Miejsce intelektualisty
w otaczającej go rzeczywistości,
mechanizm powstawania ustroju
totalitarnego, konflikt pokoleń
– to tylko wybrane zagadnienia,
nad którymi przyjdzie nam
pomyśleć, czytając dramat
Mrożka.
Miejsce akcji:
Współczesny inteligencki dom, mieszkanie Stomila
i jego rodziny – zagracone i zaniedbane, gdzie stoi
mnóstwo niepotrzebnych sprzętów.
Bohaterowie:
Artur – 25-letni student trzech fakultetów (m.in. medycyny i filozofii), syn Eleonory i Stomila. „Przyzwoity
młody człowiek”. Inteligentny i zdolny. Jako jedyny
w rodzinie „odpowiednio” ubrany – nosi elegancki
garnitur. Właściwie tylko on dostrzega chaos panujący
w rodzinnym domu. Artur pragnie uporządkować ten
świat, dlatego przede wszystkim sprzeciwia się obecności Edka. Początkowo traktuje „niechcianego gościa”
pogardliwie, nazywając go plebsem, i robi wszystko,
by się go pozbyć. Niestety, nie jest to takie proste,
bo większość domowników jego obecność akceptuje
a nawet uważa za pożądaną. Eugenia z pasją grywa
z Edkiem w karty, a Eleonora zdradza z nim męża. Potem,
kiedy Edek jest mu potrzebny do przejęcia władzy nad
rodziną, Artur korzysta z jego pomocy. Ostatecznie syn
Stomila staje się ofiarą Edka, a swoją śmiercią otwiera
mu drogę do władzy.
Artur dąży do przywrócenia dawnych zasad w swoim domu. W tym celu konstruuje plan polegający na
zastosowaniu formy, która zmusi domowników do
postępowania zgodnie z ustaloną przed wiekami tradycją. Tą formą ma być tradycyjny ślub – z białą suknią,
błogosławieństwem... Gdy wszystko jest już gotowe,
bohater „upija się mądrze” i dociera do niego, że nic
nie wskóra w ten sposób. Modyfikuje więc swój plan
i zamienia formę na ideę. Uznaje, że tylko dzięki totalitarnej władzy może opanować chaos („Tylko władza da
się stworzyć z niczego”). Artur chce zmusić domowników do powrotu do tradycji i by to osiągnąć, nie waha
się użyć terroru. Przy użyciu rewolweru wymusza na
babci błogosławieństwo. Zmusza rodzinę do posprzątania domu i założenia odpowiednich strojów. I wtedy
dowiaduje się o zdradzie przyszłej żony z Edkiem. Chce
go zabić, ale Edek jest sprytniejszy – zabija Artura kolbą
karabinu.
Artur to postać bardzo wybuchowa i dynamiczna.
Miota się i krzyczy, zamiast działać spokojnie. Napady
gniewu wydają się być jednak uzasadnione – Artur nie
może już znieść dziwactw swojej rodziny. Oburza go
chaos i niemoralność świata stworzonego przez ludzi
pokroju Eleonory i Stomila.
Głównym problemem Artura jest niemożność buntu.
Jego rodzina zachowuje się tak niekonwencjonalnie, że
Artur nie ma przeciwko czemu się buntować. Pragnie
więc przywrócenia dawnych zasad, chce mieć tradycyjną rodzinę.
Ala – kuzynka Artura, z którą chce on wziąć tradycyjny
ślub, aby przywrócić dawne zasady. Artur troszczy się
o nią i pilnuje, by Edek nie zbliżał się do niej choćby na
krok. Ta jednak lubi wzbudzać w Arturze zazdrość, a nawet
posuwa się do tego, że mówi mu o zdradzie z Edkiem.
Udaje przy tym, że nie myślała, że Artur się tym przejmie,
skoro chce ożenić się z nią tylko dla zasady.
Stomil – pan domu, mąż Eleonory i ojciec Artura.
Artysta z epoki dzieci-kwiatów. Walczył o zburzenie porządku, aby uzyskać wolność, ale zamiast niej zapanował
w ich życiu chaos i amoralność. Mimo to jest dumny, że
jego pokolenie obaliło wszelkie bariery i konwenanse.
Paraduje w wiecznie rozpiętej piżamie. Podobnie jak
żona zachwyca się prostotą Edka.
Eleonora – to piękna kobieta, choć podobnie jak
mąż nie dba o wygląd. Artystka, wyznawczyni wolności
i przeciwniczka konwenansów, zasad. Jest kobietą nowoczesną. Wyznaje synowi, że ma romans z Edkiem, licząc
chyba po cichu na to, że Artur zmusi ojca do reakcji.
Babcia Eugenia – bardzo nowoczesna, żwawa starsza
pani, ubrana w suknię z trenem i trampki. Podobnie
jak jej brat Eugeniusz czas spędza głównie przy grze
w karty.
Edek – stały bywalec w domu Stomila, gość i lokaj.
Charakterystyczny jest jego wąsik oraz to, że chodzi
w kraciastej koszuli i pomiętych spodniach. Prostak,
cham i gbur, odrażająca postać. Nazywany przez innych
bohaterów dramatu prostakiem i ćwierćinteligentem,
a nawet debilem. Ma romans z Eleonorą, gra w karty
z Eugenią i Eugeniuszem. Z prawie całą rodziną łączą go
poufałe stosunki. Stomil i Eleonora są zafascynowani jego
prostotą. Tak naprawdę to silny i podstępny człowiek,
który umie dopasować się do każdej sytuacji. Obrażany
przez Artura, w ostatniej scenie mści się i zabija młodego
człowieka, by przejąć władzę nad rodziną.
Uniwersalność
dramatu Mrożka
likt pokoleń wyGłównym tematem „Tanga” jest konf
jest tu jednak
zina
Rod
ila.
stępujący w rodzinie Stom
wa. Artu r to
eńst
łecz
spo
rą
iatu
rów noc ześn ie min
iej”, jak powinien
uosobienie tych, którzy wiedzą „lep
y tylko czekają
którz
,
być urządzony świat, a Edek – tych
na swoją okazję.
3
8/2014
Symbolika tanga
w dramacie Mrożka
• Tango to taniec o miłości, zdra
dzie i śmierci.
W dramacie Mrożka mamy też te
tematy. Tylko
finał jest nieco inny – nie umiera koch
anka zabita
przez zazdrosnego partnera, ale
ginie właśnie
Artur. To kochanek – Edek – zabija
rywala w miłości i konkurenta do władzy.
• Ostatnia scena dramatu to tanie
c Edka z Eugeniuszem przy akompaniamencie
tanga – to
wyraz zwycięstwa ludzi pokroju Edka
(bezczelni,
brutalni, cwaniacy bez wykształcen
ia, kierujący
się żądzą władzy) nad inteligencją,
którą reprezentuje Eugeniusz. Wyraz zwycięs
twa anarchii
i świata odartego z wartości nad
tradycyjnym
porządkiem.
• Tango (taniec kultury popular
nej, niskiej, który powstał na przedmieściach Bue
nos Aires)
symbolizuje wszystko to, co głów
ny bohater
usiłował zwalczyć – amoralność,
wyuzdanie
seksualne czy wyższość kultury
masowej nad
prawdziwą sztuką. Kiedyś tango było
dla Stomila
i jego żony Eleonory symbolem
wyzwolenia
od sztucznych, mieszczańskich konw
enansów,
teraz jest symbolem triumfu prym
itywizmu oraz
kultury masowej.
• Motyw tańca w literaturze polskiej:
polonez w „Panu
Tadeuszu”, chocholi taniec w „We
selu”.
Problematyka dramatu Mrożka
Konflikt pokoleń
Temat nie nowy, choć tu ujęty w nieco zaskakujący
sposób. To rodzice reprezentują świat bez wartości,
granic, amoralny, a syn opowiada się za tradycją
i uporządkowaniem. Artur chce wychować awangardowych rodziców w imię konserwatywnych ideałów.
Nie umie jednak odnaleźć idei, na której oparty byłby
jego „nowy” świat.
Dramat o rewolucji
Kiedy tę rodzinę potraktujemy jako obraz społeczeństwa, pojawi się temat rewolucji. Porewolucyjny chaos
reprezentuje pokolenie Eleonory i Stomila. Kontrrewolucja to Artur, który chce przywrócenia świata wartości
i zasad moralnych. A zwycięża... „siła” – bezmyślny,
sprytny, żądny władzy Edek.
Edek to również symbol zwycięstwa taniej, masowej sztuki – jej symbolem jest tu popularne tango, do
którego porywa Eugeniusza.
Kryzys i upadek wartości
Pokolenie Stomila i Eleonory doprowadziło do upadku
tradycyjnych wartości. To świat bez norm, amoralny.
Żądzą liberalizm, wolność seksualna, bezideowość. Niestety, finał dramatu jest pesymistyczny – kryzys wartości
nasila się, bo zwycięża „siła” – prymitywny Edek.
4
Władza i dyktatura
Rewolucja po raz kolejny „zjada własne dzieci”.
Inteligencja inicjuje ją, ale jest zbyt słaba, by utrzymać
władzę. W tym momencie władzę przejmują nieokrzesani, ale sprytni, bezwzględni i brutalni ludzie. „Tango” to
swojego rodzaju przestroga, że nieograniczona wolność
może przerodzić się w anarchię, a ta z kolei utoruje
drogę do władzy systemom totalitarnym.
Aktualność wzorców romantycznych
Artur, wychowany w środowisku bez idei, wartości,
nie ma wewnętrznej siły. Chce naprawiać świat, ma
pozytywne intencje (porównaj choćby z Konradem
z III części „Dziadów”), ale brakuje mu prawdziwej idei
i zdecydowania w działaniu. Jego słabość tkwi także
w nadwrażliwości i kierowaniu się emocjami (to także
łączy go z romantykami). Staje się zwolennikiem tyrańskiej
władzy i znowu przegrywa, bo nie jest dość bezwzględny.
Umiera i to nie dla wielkiej idei, ale z powodu zazdrości.
Romantyczny bunt kończy się klęską, która zostaje podsumowana słowami: „Może to i dla niego lepiej”.
Co jeszcze łączy Artura z bohaterami romantycznymi? To nieszczęśliwy i zdradzony kochanek, samotny
człowiek, którego starań nikt nie rozumie.
Do jakich tematów?
 Wolność
 Moralność, upadek wartości
 Bunt
 Rodzina, konflikt pokoleń
 Władza, rewolucja, totalitaryzm
 Tradycja a nowoczesność
a
 Inteligencja jako grupa społeczn
t w sztuce,
bun
sty,
arty
rola
 Sztuka (jej sens,
)
owa
kultura mas
 Motyw tańca w literaturze
 Eksperyment w teatrze
 Dramat absurdu
Tango jako dramat absurdu
•Mrożek posługuje się groteską, parodią, absurdem
słownym i sytuacyjnym.
• Punktem wyjścia jest niemal realistycznie zarysowana
sytuacja, która przeradza się w ciąg nielogicznych, niezwykłych i absurdalnych w swej wymowie wydarzeń.
•Działania bohaterów zostały pozbawione motywacji
psychologicznej. Bohaterowie przedstawiają pewne
typy zachowań, dlatego niektóre elementy ich osobowości zostają wyolbrzymione.
•Język potoczny, zbliżony do żargonu.
•Absurdalny komizm przejawiający się w kreacji świata,
bohaterów, sytuacji, a nawet w warstwie językowej
utworu.
•Odwrócone tradycyjne role przypisane tragizmowi
i komizmowi – tragizm staje się nośnikiem treści
komicznych, a komizm – tragicznych.