Jan Wiklif i lollardzi

Łukasz Barański
Jan Wiklif i lollardzi
– próba odnowy Kościoła w Anglii i Szkocji w XIV w.
W
szesnastowiecznej Anglii
głosy krytyczne wobec
Kościoła miały przede
wszystkim podłoże materialne.
Z jednej strony coraz bardziej
wzrastały obciążenia podatkowe
ludności związane z przedłużającą się wojną stuletnią z Francją,
z drugiej strony Kościół stale powiększał zakres swego posiadania.
Ten stan rzeczy tworzył przychylną atmosferę dla antyklerykalizmu
i dla radykalnych kaznodziejów wśród
ludu. Nasilenie tych tendencji nastąpiło w latach siedemdziesiątych XIV w.,
kiedy to pierwsi kaznodzieje lollardyzmu wystąpili ze swym przesłaniem.
Od filozoficznego radykalizmu
do 12 postulatów
Wprawdzie początki ruchu lollardów wiążą się z działającą na kontynencie wspólnotą begardów i jednym
z ich przywódców – spalonym na stosie w Kolonii w 1322 r. Walterem
Lollardem, to jednak angielska kon-
tynuacja tego ruchu miała pod koniec
XIV w. już zupełnie oryginalny charakter. W przeciwieństwie do wcześniejszych herezji kontynentalnych,
inicjowanych głównie przez kaznodziejów ludowych w rodzaju Waldusa, ruch angielskich lollardów skupił
się wokół przywódcy zupełnie innego rodzaju – filozofa i teologa, wykładowcy uniwersytetu w Oksfordzie. Poglądy Jana Wiklifa także różniły się znacząco od dorobku dotychczasowych nonkonformistów religij-
Biblia Wiklifa
Słownik
Siła oddziaływania idei Wiklifa była spotęgowana
publikowaniem traktatów teologicznych w języku
angielskim, ale przede wszystkim przekładem Biblii na język narodowy. Pierwsze tłumaczenie dokonane pod kierunkiem Wiklifa ukazało się w 1382 r.
i było dosłowną kopią łacińskiej Wulgaty, zachowującą łacińską gramatykę, styl i kolejność wyrazów. Mimo że to tłumaczenie nie było doskonałe,
zyskało szybko ogromną popularność. Dla inspirowanego teologią Wiklifa ruchu lollardów Pismo
Święte było czymś więcej niż źródłem wiary – było
„prawem Bożym”. Wiklif w swej krytyce Kościoła
doczesnego uznał również prawo kanoniczne za
nieważne, zastępując go Pismem Świętym, jako
jedyną normą postępowania. Krytykując teologię
średniowieczną rozpoczął dysputy teologiczne
w języku angielskim, wprowadzając do niego nową
terminologię. Postulowana przez oksfordzkiego
profesora reforma Kościoła wymagała dogłębnej
znajomości Pisma Świętego, jako jedynego autorytetu w sprawach wiary. Mimo swej językowej
szorstkości, przekład Wiklifa cieszył się popularnością wśród wędrownych kaznodziejów i świeckiej
szlachty. Stopniowo przekład poprawiano i w efekcie powstało dzieło, które stanowi największy dorobek Wiklifa w dziele reformy Kościoła. Biblia
w przekładzie na język krajowy stała się nagle powszechnie dostępnym Bożym przesłaniem, które
przemawiało we własnym imieniu, burząc monopol średniowiecznego Kościoła na wykład Objawienia. Siła oddziaływania tego przekładu nie słabła, nawet gdy pod koniec XV w. w Anglii prawie
całkowicie wytępiono ruch lollardów.
Realizm pojęciowy – pogląd filozoficzny, uznający realne istnienie
10
pojęć ogólnych – uniwersaliów. W teologii wyrażał się w przekonaniu,
że u Boga istnieją realne odpowiedniki pojęć ogólnych, np. dobro.
Przeciwne poglądy reprezentował nominalizm (np. W. Ockham), który
stwierdzał, że pojęcia ogólne to tylko nazwy, które nie istnieją realnie.
Begardzi – przedstawiciele ruchu społeczno-religijnego wcielający
w życie ideał ewangelicznego ubóstwa. Mieszkali w konwentach
i utrzymywali się z pracy fizycznej. Żeńskim odpowiednikiem tego
świeckiego zakonu była wspólnota beginek. Po soborze w Vienne
(1311) potępieni jako przedstawiciele herezji wolnego ducha i poddani prześladowaniom. Ruch zanikł na początku XV w.
Nonkonformizm religijny – odrzucenie doktryny Kościoła (rzymskokatolickiego, ewangelickiego, anglikańskiego) przez jednostki
bądź grupy religijne lub społeczne z niego się wywodzące. Nonkonformiści religijni byli często uznawani przez władze kościelne za heretyków, ekskomunikowani i poddawani prześladowaniom.
Predestynacja – koncepcja teologiczna głosząca, że zbawienie
człowieka (lub jego potępienie) jest określone przedwiecznym wyrokiem Bożym. Najbardziej znanymi reprezentantami tej doktryny byli
św. Augustyn i Jan Kalwin. Nauka ta zakłada zepsucie natury
człowieka przez grzech pierworodny i w konsekwencji prowadzi
do całkowitego zanegowania wolnej woli człowieka w dążeniu
do zbawienia. W doktrynie tej należy podkreślić też Bożą przedwiedzę o odrzuceniu Jego łaski przez człowieka. Z przedwiedzy
wynika Boży wyrok.
Transsubstancjacja (przeistoczenie) – doktryna w teologii rzymskokatolickiej o przemianie substancji chleba i wina w ciało i krew Chrystusa dokonującej się w trakcie sprawowania mszy. Reformacja odrzuciła tę doktrynę przeciwstawiając jej naukę o duchowej obecności Chrystusa w sakramencie (ewangelicy reformowani) i doktrynę konsubstancjacji o przyjmowaniu przez wiernych w Wieczerzy Pańskiej prawdziwego ciała i krwi Chrystusa w prawdziwym chlebie i winie (luteranie).
7/2012
Jan Wiklif
„Prawdziwe cia
ło Chrystus
a nie jest obec
Pod koniec lat siede
ne w Eucharys
mdziesiątych XIV w.
teologia Wiklifa uletii”
ga pewnej radykaliz
Wiklif przedstawił sw
acji. Poza aspektam
i antyklerykalnymi i
e poglądy na temat sa
stulatami reformy in
po- wania się w filoz
kramentów bez wdastytucjonalnej Kościo
oficzne zawiłości.
ła, Wiklif zaczyna co
raz częściej poddaw
ać w wątpliwość równ
Zdaniem Wiklifa sło
wa Jezusa w Wiecze
ież średniowieczne
lary życia religijneg
fi- cy sprawczej, na
rniku nie miały moo – sakramenty. Sz
leż
y
je
rozumieć dosłownie:
cz
ególnym przed- wi
miotem jego kr yt yk
ponadto, jeśli móą, że Chrystus uczyni
i w tym czasie staje
ł swe ciało z chleba,
się kościelne rozu
mienie Sakramentu
- mi słowy to uczyni
to ja pytam, któryOłtarza. Krytyka wy
ł? Nie tymi słowy – Ho
nikała z konsekwent
nie reprezentowane
c est corpus meum,
- oznacza po angielsk
go przezeń stanowisk
co
u This is my body (to
a filozoficznego – re
alizmu oraz z przeko
jest ciało moje), poni
- waż słowa te ozna
nania, że zwierzchn
ecz
ają
dawanie, a nie czyn
icy kościelni wprowa
dzają w błąd wierny
ienie i wypowiedzia
- je po tym, jak podz
ch, by umocnić sw
ł
ielił chleb, a następn
ą władzę nad ludem
Przekonaniom tym
ie rozdał między sw
. uczniów i apostołów
dał wyraz w opublik
yc
h
.
owanym w 1380 r.
śmie De Eucharistia
piNastępnie poddaje
(O Eucharystii). Wik
teologicznej kr yt yce
lif – filozof nie móg
zgodzić się z obowiąz
stanowisko duchoł wieństwa w kwes
ującym od 1215 r. do
tii
ro
zumienia sakramen
gm
nie substancji chleb
atem o przemia- sk
tu Wieczerzy Pańiej: w czym leży wina
a w ciało Chrystusa
w czasie sprawowani
naszego kleru (...) w
mszy. Dogmat o prze
a słów Hoc est corp
tym, że gdy użyją
istoczeniu zakładał
us meum, to znaczy
zniknięcie substanc
ziemskiego chleba i
To jest ciało moje, na
ji wają je słowami ko
jej całkowite zastąpi
zynsekracji lub czynien
enie przez prawdziw
ciało Chrystusa. Reali
ia i gdy są one wypo
e dziane nad chleb
ście z Oksfordu konc
wi
eem
,
oni twierdzą, że nie
epcja ta wydawała się
nie tylko niebiblijna
ma już żadnego chleba, lecz jest ciało Pa
, ale i całkowicie ni
na (...). Dalej dowodz
elogiczna. Wiklif sk
niał się ku nauce o ko
i, że jeżeli przyjmieła- my, iż ciało i krew
nsubstancjacji, czyli
Chrystusa, a więc jeg
sakramentalnej obec
ności Chrystusa w ho
o
cz
łowieczeństwo, jest
ur
zeczywistnione prze
stii, bez zanikania jej
z posługę chleba i wi
własnej substancji.
Poglądy te stały się sz
na
, to trzeba konsekwentnie przyznać,
ybko podstawą do wy
że rzeczy, które nie
toczenia przez inkw
zycję kościelną najci
są
idz
iś Bogiem, mogą
nim stać się jutro.
ęższego działa przeciw
ko Wiklifowi – zarzutu głoszenia herezji.
Powołana w tym celu
Wiara w cielesną ob
ecność Chrystusa w
przez kanclerza uniwersytetu w Oksford
Wieczerzy Pańskiej
jest również dla Wik
zie komisja orzekła
lif
na
a
niezgodna z treścią
przełomie lat 13801381, że przytoczon
Pisma Świętego.
I dlatego musimy wi
e tu poglądy są błęd
erzyć, że był on praw
ne, a ten, kto je pr
paguje, powinien zo
dziwym Bogiem i za
o- razem prawdziw
stać zatrzymany, po
ym człowiekiem, i
zbawiony stanowisk
uniwersyteckich i ek
że wstąpił do nieb
prawdziwy Bóg i pr
skomunikowany. Or
a
jak
o
awdziwy człowiek,
zeczenie to zbiegło
w czasie z wybuchem
i że będzie tam aż
się przyjścia w dniu
powstania chłopskieg
do
końca świata. W tym
o i spowodowało, że
wielu wpływowych św
ży
ciu nie możemy go
wi
em widzieć w ciele,
ieckich odwróciło się
bo
jak jest napisane u
wówczas od Wiklifa,
który tracił w ich oc
Piotra (1 P 1,8), który mówi: „Tego miłu
zach urok bezkompr
jcie, chociaż go nie wi
omisowego antykler
kała, a stawał się co
dzieliście, wierzcie w
y- niego, choć go ter
raz bardziej niebez
az nie widzicie”.
piecznym heretykiem
i prowodyrem buntu
Sakramenty są dla wi
społecznego.
ernych tylko znakiem
Powstałe w tym okre
czy przeszłych, lub rz
lub sensem rzesie kazanie o nieobe
ec
zy, które mają nastą
cności prawdziwego
ciała Chrystusa w Eu
pić.
charystii zyskało du
(wykorzystano fragm
ży rozgłos, gdyż w ni
enty kazania J. Wik
m
lifa
Christ’s Real Body No
t in the Eucharist)
nych średniowiecza. Charakterystyczny dla nich moment nawrócenia, świecka miała przekazywać własność
w jego przypadku oznaczał gwałtow- wraz z urzędem kościelnym godnym na nich poglądy filozoficzne i konne zerwanie z dotychczas przyjmo- kandydatom. Antyklerykalizm Wikli- cepcje na temat sakramentów okswanym poglądem filozoficznym – fa i jego zwolenników znajdował fordzkiego profesora.
nominalizmem, na rzecz skrajnego również wyraz w głoszonej przez
W 1381 r. część wędrownych
realizmu. Biblia w całej rozciągłości nich idei powszechnego kapłaństwa kaznodziejów wzięła udział w postała się dla niego prawdziwym, real- oraz krytyce praktyk kościelnych, wstaniu chłopskim Wata Tylera. Ponym i odwiecznie istniejącym Sło- które nie miały biblijnego uzasadnie- wstanie to wybuchło po wprowawem Bożym. Od radykalizmu filozo- nia. Poglądy te szybko zyskały mu dzeniu nowych podatków przez króficznego przeszedł Wiklif na prze- poparcie wśród szlachty. Ruch lollar- la Ryszarda i miało głównie socjalne
strzeni lat siedemdziesiątych XIV w. dyzmu rekrutował się jednak głów- podłoże, ale powstańcy domagali się
do poglądów antyklerykalnych i po- nie spośród warstwy rzemieślników również konfiskaty ziem kościelnych
stulatów reformy Kościoła. W swym na południu i wschodzie kraju. W tej i ich podziału między chłopów. Midziele De civili dominio (O władzy warstwie szczególny oddźwięk wy- mo początkowych sukcesów, zostało
świeckiej) zawarł koncepcję własno- wołały krytyczne poglądy Wiklifa na krwawo stłumione, gdy doszło do
ści kościelnej. Duchowni, którzy nie zepsucie obyczajów wśród duchow- podziału wewnątrz obozu rebelianzostali uznani przez władzę za god- nych wyższego szczebla oraz potę- tów, wywołanego odmiennymi stanonych pod względem religijnym mieli pienie bogactwa Kościoła. W mniej- wiskami na temat warunków ugody

być przez nią wywłaszczani. Władza szym natomiast stopniu oddziaływały z królem.
7/2012
11
Jan Wiklif
Charyzmatyczny kaznodzieja,
uczony, bezkompromisowy krytyk ówczesnego Kościoła, który
przez swe najwyższe przywiązanie do Pisma Świętego zasłużył
u współczesnych na miano Doctor
evangelicus. Pismo Święte było
dla niego jedynym źródłem wiary i wiernym zapisem Objawienia.
Wiklif przyszedł na świat
około 1328 r. Ukończył uniwersytet w Oksfordzie, uzyskując
w 1360 r. tytuł magister artium.
W 1361 r. objął probostwo
w Fillingham w Lincolnshire,
a w 1363 r. rozpoczął studia teologiczne na uniwersytecie w Oksfordzie. Jego przyjacielem i protektorem był John of Gaunt, brat
księcia Walii Edwarda. W trakcie swych studiów Wiklif doszedł do radykalnych poglądów
teologicznych na gruncie swej filozofii. Początkiem tego procesu
było odrzucenie popularnego
ówcześnie nominalizmu i zwrócenie się w kierunku realizmu.
Kościół widzialny stał się dla
niego jedynie niedoskonałym
odbiciem niewidzialnego Koś
cioła istniejącego odwiecznie w Bożym
zamyśle. Jeżeli
dodamy do tego, że w kwestii zbawienia
i łaski był zwoFord Madox Brown, Proces Wiklifa
lennikiem wywodzącej się od Augustyna kon- pież Grzegorz XI potępił kilkacepcji predestynacji, to łatwo naście jego tez, a w 1381 r. uczynił
możemy zrozumieć, że doczesny to jego uniwersytet, Wiklif muKościół wraz z jego przedstawi- siał zrezygnować z pracy w Okscielami był dla Wiklifa bezuży- fordzie i objął probostwo w Lutteczną i zepsutą namiastką praw- terworth. Rok później synod
dziwego Kościoła niewidzialne- w Londynie potępił jego naukę
go, zaś biskupi, mimo że pełnili jako heretycką. W swym sporze
funkcje zwierzchników Kościo- z Kościołem był gorącym oręła, i tak zostali wybrani przed- downikiem wyższości władzy
wiecznym wyrokiem Bożym na świeckiej nad duchowną, przyzbawienie lub potępienie. Z cza- znając królowi prawo dysponosem w swej krytyce Kościoła wi- wania majątkiem kościelnym
dzialnego posunął się Wiklif do i wzywając wszystkich duchowokrzyknięcia go domem anty- nych do życia w ubóstwie. Zmarł
chrysta. Realizm filozoficzny w 1384 r. na udar mózgu.
zmusił go również do odrzucenia
W 1415 r. sobór w Konstancji
idei transsubstancjacji. Wydaje potępił 45 zdań z dzieł Wiklifa
się, że tymi poglądami zraził do i nakazał ekshumację jego zwłok.
siebie wielu umiarkowanych Na tym samym soborze skazano
zwolenników. Gdy w 1377 r. pa- na śmierć Jana Husa, właśnie m.in.
Postulaty wywłaszczenia majątku
Kościoła zjednywały lollardom zwolenników również wśród rycerstwa,
które rozprowadzało ich pisma i pomogło zdobyć wpływy w centralnej
Anglii i zachodniej Szkocji. W 1393 r.
lollardzi złożyli w parlamencie petycję zawierającą 12 postulatów, proponując m.in. ograniczenie przywilejów
sądowniczych, sekularyzację majątku kościelnego, zakaz prowadzenia
wojen w imię religii, a także negując
potrzebę modlitw za zmarłych, odprawiania egzorcyzmów, poświęcania
miejsc i przedmiotów. Odpowiedzią na
te postulaty było uznanie lollardów za
buntowników i uchwalenie przez parlament w 1401 r. uchwały De haeretico
comburendo, która przewidywała sto12
sowanie wobec zwolenników Wiklifa
kary śmierci. W efekcie rozpoczęły
się prześladowania lollardów.
Szkolnictwo i pisma religijne
Po śmierci Wiklifa przywódcą ruchu został jego dawny sekretarz, John
Purvey. Już w 1388 r. Purvey złożył
królowi Ryszardowi II projekt sekularyzacji dóbr kościelnych, został on
jednak odrzucony. Podobny projekt
przedstawili lollardzi w 1410 r. na forum parlamentu, ale i tym razem nie
zyskał on aprobaty.
Kolejne prześladowania miały
miejsce w 1414 r., po upadku powstania Johna Oldcastle’a, w którym lollardzi uczestniczyli. Po tych wydarzeniach wielu przedstawicieli rycer7/2012
za podzielanie poglądów Wiklifa.
Poglądy te wywarły bezpośrednio wpływ na rozwój husytyzmu
w Czechach, zaś w Anglii jego
zwolennicy, określani mianem
wiklifitów oraz lollardów, stali
się znaczącą siłą społeczną, dążącą do zmian w średniowiecznych
strukturach władzy. Jan Wiklif
był inicjatorem tłumaczenia Biblii na język angielski i szeroko
zakrojonej akcji nauczania Pisma Świętego wśród ludu. Pozostawił po sobie ponad dwieście
pism filozoficznych i teologicznych w języku łacińskim. Oskarżenia o herezję doprowadziły
w latach osiemdziesiątych do spalenia części jego dzieł, a na początku XV w. na stosach zginęło
wielu zwolenników jego nauki.
stwa odsunęło się od ruchu lollardyzmu. W następnych latach stopniowo
tracił on dynamizm i radykalizm postulatów religijnych oraz politycznych, schodząc do podziemia i koncentrując się na praktyce życia religijnego. Lollardzi stworzyli sieć własnych szkół, w których studiowali
przede wszystkim Biblię w ich własnym przekładzie. Wydawali pisma
religijne, przepisywali dawne dzieła
Wiklifa. Ruch przetrwał do początków XVI w., kiedy to kolejna fala
prześladowań doprowadziła do jego
upadku. Przygotował jednak grunt
pod Reformację XVI w., która szybko znajdowała zwolenników na terenach dawniej zajmowanych przez

zwolenników Wiklifa.