Podstawy Dawstwa Narządów 2010-2013

ETPOD i szkolenia szpitalne
„Podstawy Dawstwa Narz¹dów”
w latach 2010–2013
Szkolenia szpitalne dla lekarzy i pielêgniarek zaanga¿owanych w rekrutacjê zmar³ych dawców
narz¹dów by³y prowadzone w Polsce (najczêœciej spontanicznie i wed³ug ró¿nych wzorców) od lat
dziewiêædziesi¹tych. W 2010 r. wprowadzono now¹ formu³ê szkoleñ pod nazw¹ „ETPOD – Podstawy
dawstwa narz¹dów”.
Projekt ETPOD (European Training on Organ Donation) jest d³ugofalowym, jednolitym i ogólnoeuropejskim
programem edukacyjnym, który zosta³ utworzony w odpowiedzi na brak takiego uniwersalnego wzorca
szkoleñ z zakresu pobierania narz¹dów. W latach 2007–2009 Komisja Europejska we wspó³pracy
z (TPM) Transplant Procurement Management i Uniwersytetem w Barcelonie realizowa³a pilota¿owo
program szkolenia dla 20 partnerów z 17 krajów Europy. Wstêpne wprowadzenie projektu umo¿liwi³o
wtedy przeszkolenie 3291 przedstawicieli personelu medycznego (w tym 474 w Polsce), co przynios³o
wymierne efekty w postaci 28% wzrostu liczby dawców wykorzystanych i 19% wzrostu
liczby pobranych narz¹dów od jednego dawcy [1, 2]. Tak¿e w Polsce oczekuje siê, ¿e tego typu
szkolenia, w po³¹czeniu z innymi formami edukacji i promocji medycyny transplantacyjnej w d³u¿szej
perspektywie przynios¹ efekty w postaci zwiêkszenia liczby pobrañ narz¹dów od osób zmar³ych.
Zalety szkoleñ „Podstawy Dawstwa Narz¹dów” w porównaniu z poprzednio prowadzonymi
szkoleniami s¹ nastêpuj¹ce:
1. modu³y szkolenia dotycz¹ wszystkich kluczowych etapów pozyskiwania narz¹dów od osób zmar³ych
i s¹ takie same w przypadku ka¿dego szkolenia: „Identyfikacja i kwalifikacja zmar³ego dawcy
narz¹dów”, „Rozpoznanie œmierci mózgu”, „Opieka nad zmar³ym dawc¹ narz¹dów”, „Rozmowa
z rodzin¹ na temat pobrania narz¹dów”, „Organizacja pobierania i przeszczepiania narz¹dów”;
2. treœci merytoryczne oraz formu³a szkolenia s¹ uniwersalne i jednolite w skali ca³ej Europy;
3. wzorzec szkoleñ zosta³ wypracowany przez program Komisji Europejskiej ETPOD;
4. szkolenie zosta³o uznane przez Komisjê Europejsk¹ w Komunikacie Komisji jako szkolenie s³u¿¹ce
realizacji „Planu dzia³añ dotycz¹cego dawstwa i przeszczepiania narz¹dów (2009-2015):
zacieœnianie wspó³pracy miedzy pañstwami cz³onkowskimi” (Dzia³anie priorytetowe 4: „Poprawa
wiedzy i umiejêtnoœci komunikacyjnych pracowników ochrony zdrowia”. Cel 3: „Zwiêkszenie
œwiadomoœci w zakresie dawstwa”, Wyzwanie 1: „Zwiêkszenie dostêpnoœci narz¹dów”) [3];
5. szkolenie jest realizowane ze œrodków publicznych Narodowego Programu Rozwoju Medycyny
Transplantacyjnej i jest polskim wk³adem w realizacjê planu dzia³añ zawartych w Komunikacie
Komisji;
6. treœæ szkolenia jest zaakceptowana przez dyrekcjê Poltransplantu i Krajowego Centrum
Bankowania Tkanek i Komórek;
7. treœæ szkolenia jest dostêpna dla s³uchaczy tak¿e w formie drukowanej (tematyczne materia³y
szkoleniowe otrzymuje ka¿dy uczestnik spotkania);
8. szkolenia prowadzone s¹ przez uznanych specjalistów z oœrodków transplantacyjnych z ca³ego
kraju;
9. szkolenia s¹ w pierwszej kolejnoœci organizowane w szpitalach, w których Poltransplant
zatrudnia koordynatorów i gdzie potencja³ dawstwa nie jest w pe³ni wykorzystany i wzmacniaj¹
pozycjê i stanowisko szpitalnego koordynatora pobierania narz¹dów;
10. szkolenia s¹ prowadzone dla ca³ego personelu szpitalnego, a nie tylko dla osób bezpoœrednio
odpowiedzialnych za rekrutacjê zmar³ych dawców;
11. s¹ kolejnym elementem (poza zatrudnieniem koordynatora, monitorowaniem potencja³u
dawstwa w szpitalach i wprowadzaniem szpitalnych systemów jakoœci w zakresie
dawstwa) s³u¿¹cym wprowadzeniu i prowadzeniu szpitalnych programów dawstwa narz¹dów
od zmar³ych;
12. jakoœæ prowadzonych wyk³adów jest weryfikowana ankiet¹;
13. skutecznoœæ szkoleñ daje siê zobiektywizowaæ.
118
W Polsce do koñca grudnia 2013 r., dziêki œrodkom finansowym pozyskanym z Ministerstwa
Zdrowia przez Polsk¹ Uniê Medycyny Transplantacyjnej w ramach Wieloletniego Programu na lata
2011-2020 pn. „Narodowy Program Rozwoju Medycyny Transplantacyjnej” (w 2010 r. œrodki pochodzi³y
z ministerialnego programu Polgraft) przeprowadzono ³¹cznie 30 szkoleñ na zasadach ETPOD
w 31 szpitalach z potencja³em donacyjnym (ryc. 1). W 2010 roku szkolenie zosta³o przeprowadzone
w Nowym Targu, w 2012 r. w Jaœle, £om¿y, Mielcu, Nowym S¹czu, Przemyœlu (2 szpitale) i Pu³awach.
W 2013 r. zrealizowano 23 szkolenia w szpitalach nastêpuj¹cych miast: Bia³a Podlaska, Inowroc³aw,
Kalisz, K³odzko, Ko³obrzeg, Krosno, Konin, Legnica, Leszno, Ostrowiec Œwiêtokrzyski, P³oñsk,
Przasnysz, Siedlce, Sieradz, S³upsk, Sosnowiec, Suwa³ki, Tarnobrzeg, Wa³brzych, Wa³cz, Warszawa,
Wroc³aw, Zielona Góra [4]. Szczegó³owy spis szpitali, w których przeprowadzono szkolenia
znajduje siê w tabeli 1.
Ryc. 1. Lokalizacja szkoleñ ETPOD w latach 2010–2013
Tabela 1. Szpitale, w których przeprowadzono szkolenia ETPOD w latach 2010–2013
Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
Szpital
Data
Podhalañski Szpital Specjalistyczny im. Jana Paw³a II w Nowym Targu
Szpital Specjalistyczny w Jaœle
Szpital Specjalistyczny im. J. Œniadeckiego w Nowym S¹czu
Szpital Wojewódzki im. Œw. Ojca Pio w Przemyœlu
114 Szpital Wojskowy w Przemyœlu
Samodzielny Publiczny Zak³ad Opieki Zdrowotnej w Pu³awach
Szpital Wojewódzki im. Kard. Stefana Wyszyñskiego w £om¿y
Szpital Powiatowy im. E. Biernackiego w Mielcu
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Legnicy
Wojewódzki Szpital Zespolony w Lesznie
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny nr 5 im. œw. Barbary
– Centrum Urazowe w Sosnowcu
Dolnoœl¹ski Szpital Specjalistyczny im. T. Marciniaka we Wroc³awiu
01.06.2010
17.01.2012
19.01.2012
27.01.2012
31.01.2012
08.02.2012
20.09.2012
29.01.2013
30.01.2013
01.02.2013
11.02.2013
119
Tabela 1 (cd)
Lp.
Szpital
Data
12
13
14
Szpital Powiatowy Zespó³ Opieki Zdrowotnej w Ostrowcu Œwiêtokrzyskim
Specjalistyczny Szpital im. Dr A. Soko³owskiego w Wa³brzychu
Samodzielny Publiczny Zespó³ Zak³adów Opieki Zdrowotnej
im. Marsza³ka Józefa Pi³sudskiego w P³oñsku
Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki w Suwa³kach
107 Szpital Wojskowy z Przychodni¹ SPZOZ w Wa³czu
Szpital Wojewódzki im. Karola Marcinkowskiego w Zielonej Górze
Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie
Wojewódzki Szpital Zespolony w Koninie
Mazowiecki Szpital Wojewódzki w Siedlcach Sp. z o.o.
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny w Bia³ej Podlaskiej
Szpital im. dr Wojciecha Oczko w Przasnyszu
Regionalny Szpital w Ko³obrzegu
Wojewódzki Szpital Zespolony im. L. Perzyny w Kaliszu
Wojewódzki Szpital Podkarpacki im. Jana Paw³a II w Kroœnie
Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Janusza Korczaka w S³upsku
Szpital im. Kardyna³a Stefana Wyszyñskiego w Sieradzu
Szpital Powiatowy im. Ludwika B³a¿ka w Inowroc³awiu
Zespó³ Opieki Zdrowotnej w K³odzku
Wojewódzki Szpital im. Zofii z Zamoyskich Tarnowskiej w Tarnobrzegu
21.02.2013
22.02.2013
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
29.10.2013
13.11.2013
20.11.2013
02.12.2013
04.12.2013
05.12.2013
05.12.2013
06.12.2013
06.12.2013
09.12.2013
10.12.2013
11.12.2013
12.12.2013
13.12.2013
17.12.2013
18.12.2013
18.12.2013
Kadrê dydaktyczn¹ dotychczasowych szkoleñ stanowi³o 32 doœwiadczonych lekarzy, pielêgniarek
i psychologów praktykuj¹cych w oœrodkach pobieraj¹cych i przeszczepiaj¹cych narz¹dy. Przygotowanie
ka¿dego szkolenia wymaga³o bezpoœrednich uzgodnieñ z Dyrekcj¹ szpitala, poniewa¿ zgodnie
z za³o¿eniem szkolenia, znaczna czêœæ personelu szpitala musia³a byæ zwolniona z bie¿¹cych obowi¹zków
na czas szkolenia. W ka¿dym szkoleniu uczestniczy³o ok. 100 osób.
Bie¿¹ca ocena jakoœci szkoleñ przez uczestników by³a pozytywna. W zdecydowanej wiêkszoœci
szpitali widoczne by³o zaanga¿owanie w organizacjê i przeprowadzenie szkolenia nie tylko ze strony
koordynatora, ale tak¿e ze strony dyrekcji szpitali. Równie¿ wyk³adowcy aprobuj¹co opiniowali
przeprowadzane szkolenia w zakresie zainteresowania pracowników szpitali i zgodnie uznali, ¿e jest
to bardzo wartoœciowa forma szkolenia z punktu widzenia budowania przychylnego nastawienia
pracowników szpitali do pobierania narz¹dów od osób zmar³ych.
W 17 szkoleniach przeprowadzonych w ostatnim kwartale wziê³o udzia³ ³¹cznie 1675 osób,
w ostatnich 13 szkoleniach – 1283 s³uchaczy, w tym 410 lekarzy i 873 przedstawicieli innego
personelu medycznego.
Podsumowania ankiet oceniaj¹cych szkolenie przez ich uczestników wskazuj¹, ¿e treœæ oraz forma
szkoleñ s¹ oceniane dobrze i bardzo dobrze. Analizie poddano opinie z 13 szkoleñ zrealizowanych
w 2013 r., z których zwrotnie otrzymano kwestionariusze ocen (w skali Likerta: 1 – s³aby, 5 – wybitny).
Wyniki wykaza³y, ¿e ponad po³owa oceniaj¹cych (58 %) przyzna³a kursom najwy¿sz¹ liczbê punktów,
by³o 39 % ocen bardzo dobrych i 3 % dobrych.
Celem oszacowania efektywnoœci szkoleñ przeprowadzonych w 31 szpitalach policzono i porównano
wybrane wskaŸniki dawstwa przed szkoleniami i w równie d³ugim okresie (œrednio 10 miesiêcy) po
przeprowadzeniu szkoleñ.
Pozyskane wyniki pokaza³y, ¿e po szkoleniu:
– liczba zg³oszonych potencjalnych dawców wzros³a o 17 %;
– liczba rzeczywistych dawców wzros³a o 2 %;
– liczba wykorzystanych narz¹dów wzros³a o 15 %;
120
– liczba narz¹dów wykorzystanych od jednego rzeczywistego dawcy wzros³a o 12 %
– sprzeciwów (najczêœciej rodzin) na pobranie narz¹dów wzros³a blisko 3-krotnie. Szczegó³y dotycz¹ce
zmiany wskaŸników dawstwa w okresie przed i po przeprowadzeniu szkolenia ETPOD zestawiono
w tabeli 2.
Tabela 2. WskaŸniki dawstwa narz¹dów przed szkoleniami i w równie d³ugim okresie
(œrednio 10 miesiêcy) po przeprowadzeniu szkoleñ dla 31 szpitali.
wskaŸnik
liczba zg³oszonych potencjalnych dawców
liczba rzeczywistych dawców
liczba wykorzystanych narz¹dów
liczba narz¹dów wykorzystanych od jednego dawcy
liczba i odsetek sprzeciwów na pobranie
przed
szkoleniami
po
szkoleniach
zmiana
(%)
58
49
124
2,53
4
6,9 %
68
50
142
2,84
11
16,2 %
+ 17
+2
+ 15
+ 12
+ 235
Celem obiektywizacji wyników pochodz¹cych ze szpitali, gdzie mia³o miejsce szkolenie policzono
te same wskaŸniki we wszystkich szpitalach, gdzie s¹ zatrudnieni koordynatorzy (niezale¿nie, czy by³y
w nich szkolenia, czy nie) i porównano je w równie d³ugich 10-miesiêcznych okresach (czerwiec 2012
– marzec 2013 vs kwiecieñ 2013 – styczeñ 2014) – tabela 3.
Tabela 3. WskaŸniki dawstwa narz¹dów w równie d³ugich okresach, dane dla Polski
wskaŸnik
liczba zg³oszonych potencjalnych dawców
liczba rzeczywistych dawców
liczba wykorzystanych narz¹dów
liczba narz¹dów wykorzystanych od jednego dawcy
liczba i odsetek sprzeciwów na pobranie
VI 2012 – III 2013 IV 2013 – I 2014 zmiana
(150 szpitali)
(145 szpitali)
(%)
650
498
1305
2,62
76
11,69%
681
526
1392
2,64
75
11,01%
+4,76
+5,62
+6,66
+0,76
–0,68
Analiza zmian wskaŸników dawstwa w szpitalach, gdzie odby³y siê szkolenia ETPOD na tle kierunku
zmian tych wskaŸników w pe³nej grupie szpitali zatrudniaj¹cych koordynatorów pobierania narz¹dów
pozwala stwierdziæ, ¿e:
1. Globalnie w skali kraju wszystkie wskaŸniki dawstwa ulegaj¹ znacznej poprawie nawet w krótkim
czasie poddanym analizie, tj. 10 miesiêcy.
2. W szpitalach, wybranych dla przeprowadzenia ETPOD (szpitale z du¿ym, ale dotychczas
niewykorzystanym potencja³em dawstwa) wiêkszoœæ wskaŸników po przeprowadzeniu szkolenia tak¿e
ulega polepszeniu za wyj¹tkiem odsetka sprzeciwów rodzin na pobranie, który w tych szpitalach
wzrós³ niemal 3-krotnie).
3. Wiêkszy ni¿ w pozosta³ych szpitalach wzrost liczby potencjalnych dawców (wskaŸnik identyfikacji
mo¿liwoœci pobrania) nie prowadzi do równie du¿ego wzrostu liczby dawców rzeczywistych,
co da siê wyt³umaczyæ wyraŸnie wysok¹ liczb¹ sprzeciwów na pobranie w szpitalach, gdzie
przeprowadzono szkolenia ETPOD. Zjawisko to znamionuje, ¿e szpitale objête szkoleniem:
– efektywnie w³¹czy³y siê do programu identyfikacji potencjalnych dawców i zaczê³y dyskontowaæ
znacznie lepiej ni¿ przed szkoleniami potencja³ dawstwa (du¿a efektywnoœæ modu³u
szkoleniowego „Identyfikacja i kwalifikacja zmar³ego dawcy narz¹dów”)
– zgodnie z dotychczasowymi polskimi doœwiadczeniami, szpitale, które uruchamiaj¹ program
pozyskiwania narz¹dów od zmar³ych najwiêksz¹ przeszkodê upatruj¹ w autoryzacji pobrania
poprzez rozmowê z bliskimi potencjalnego dawcy (du¿a rola modu³u: „Rozmowa z rodzin¹ na
temat pobrania narz¹dów”).
121
4. WyraŸnie korzystna zmiana liczby wykorzystanych narz¹dów od jednego dawcy to tak¿e zjawisko
charakterystyczne dla szpitali, gdzie program identyfikacji zmar³ych dawców jest na pocz¹tkowych
etapach, co miêdzy innymi da siê wyt³umaczyæ wartoœci¹ dydaktyczn¹ modu³u szkoleniowego
„Opieka nad zmar³ym dawc¹ narz¹dów”.
Zamiarem Polskiej Unii Medycyny Transplantacyjnej oraz Poltransplantu jest przeprowadzenie
szkolenia ETPOD – Podstawy Dawstwa Narz¹dów w ka¿dym szpitalu z potencja³em dawstwa w Polsce.
Nale¿y dodaæ, ¿e szkolenia ETPOD s¹ zalecanym narzêdziem przez inny program Komisji Europejskiej
ODEQUS (Organ Donation European Quality System) do budowy szpitalnych systemów jakoœci
w obszarze dawstwa narz¹dów od zmar³ych.
Jaros³aw Czerwiñski, Poltransplant; Zak³ad Pielêgniarstwa
Chirurgicznego i Transplantacyjnego, WUM
Aleksandra Woderska, Klinika Transplantologii i Chirurgii Ogólnej,
Szpitalu Uniwersytecki nr 1 w Bydgoszczy
Marta Wysocka, Polska Unia Medycyny Transplantacyjnej
Teresa Danek, Poltransplant
Roman Danielewicz, Poltransplant; Zak³ad Pielêgniarstwa
Chirurgicznego Transplantacyjnego, WUM.
Autorzy sk³adaj¹ podziêkowania oraz gratulacje wszystkim Osobom zaanga¿owanym w realizacjê
szkoleñ ETPOD i zachêcaj¹ do dalszej wspó³pracy.
Piœmiennictwo
1. http://www.etpod-dissemination.eu/Account/Results
2. Woderska A, Czerwiñski J, Michalak G, Arszyñska-£opatka D, Romatowska E, Skrzypek-Mikulska
A, Gaszyñski T, G³owacki M, Neumann M, Edyko P, Wiœniewski T, Ma³ecki Z, Siedlecki Z, Atinga AA,
Rakasz £., Chmura A., Wa³aszewski J: ETPOD (European Training Program on Organ Donation),
Poltransplant Biuletyn Informacyjny nr 1 (17), marzec 2009, 80-82
3. http://www.etpod-dissemination.eu/Account/EtpodDissemination
4. http://www.poltransplant.org.pl/szkolenie_etpod.html
122