program kształcenia i szkolenia

Załącznik nr 3
do Sprawozdania z realizacji
„Strategii Polityki Społecznej
Województwa Lubuskiego
na lata 2005-2013” w 2009r.
Sprawozdanie
z realizacji „Programu Kształcenia i Szkolenia Zawodowego Kadr
Pomocy Społecznej w Województwie Lubuskim
na lata 2006 - 2013” w 2009 roku
Wstęp
Program Kształcenia i Szkolenia Zawodowego Kadr Pomocy Społecznej w Województwie
Lubuskim na lata 2006-2013, w 2009 roku realizowany był w ramach obszarów tematycznych,
wyznaczonych w „Strategii Polityki Społecznej Województwa Lubuskiego na lata 2005–2013”,
tj.: wyrównywanie szans rozwojowych dzieci i młodzieży, zapobieganie wykluczeniu
społecznemu, doskonalenie systemu wsparcia społecznego, wspieranie rozwoju społeczeństwa
obywatelskiego. Obszary te wyznaczały również cele strategiczne Programu:
Cel strategiczny I:
Zwiększenie umiejętności kadr do prowadzenia profesjonalnej pracy socjalnej
z rodziną i dzieckiem oraz wdrażania nowych rozwiązań w zakresie
wyrównywania szans rozwojowych dzieci i młodzieży.
Cel strategiczny II:
Doskonalenie umiejętności zawodowych kadr pomocy społecznej w zakresie
prowadzenia pracy socjalnej z rodzinami i osobami zagrożonymi wykluczeniem
społecznym oraz wykluczonymi.
Cel strategiczny III:
Doskonalenie systemu pomocy społecznej poprzez różnorodne formy edukacji
i doskonalenia zawodowego kadr.
Cel strategiczny IV:
Kształtowanie postaw pracowników socjalnych pod kątem przestrzegania praw
człowieka i tolerancji. Doskonalenie umiejętności pozyskiwania partnerów
do realizacji zadań.
Cel strategiczny V:
Stworzenie kompleksowego systemu kształcenia kadr pomocy społecznej
w regionie w zakresie uzyskiwania stopni specjalizacji zawodowej.
W niniejszym Sprawozdaniu przedstawiono działania podjęte w 2009 roku przez Departament
Polityki Społecznej – realizatora Programu - zmierzające do realizacji ww. celów, poprzez:
1) organizację szkoleń zawodowych, w ramach:
•
„Planu szkoleń kadry pomocy społecznej oraz instytucji działających na rzecz przeciwdziałania
wykluczeniu społecznemu na 2009 rok” ;
•
Projektu systemowego pn. „Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej
w województwie lubuskim”, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego - Program Operacyjny Kapitał Ludzki;
Szczegółowa tematyka zrealizowanych w 2009 roku szkoleń, przedstawiona została w tabelach
zamieszczonych w części dotyczącej realizacji celów strategicznych Programu - Cele strategiczne od I – IV.
2) współpracę z instytucjami oraz uczelniami kształcącymi kadrę pomocy społecznej
- przedstawioną w tabeli dotyczącej realizacji V Celu strategicznego.
2
I. SZKOLENIA ZAWODOWE
1.1. REALIZACJA CELÓW STRATEGICZNYCH PROGRAMU:
Cel strategiczny I:
Zwiększenie umiejętności kadr do prowadzenia profesjonalnej pracy socjalnej
z rodziną i dzieckiem oraz do wdrażania nowych rozwiązań w zakresie
wyrównywania szans rozwojowych dzieci i młodzieży
Zadanie
Doskonalenie umiejętności metodycznych pracowników socjalnych w pracy
z rodziną i dzieckiem
Organizacja szkolenia, nt.:
Wybrane problemy pracy z dzieckiem w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Praca z rodziną naturalną dziecka. Praca z dzieckiem agresywnym.
Placówki opiekuńczo-wychowawcze, wykładowcy - psychologowie
Profesjonalna praca z dzieckiem i rodziną w kryzysie
Przedsięwzięcia
Partnerzy
Efekty
Cel strategiczny II:
Zadanie
Przedsięwzięcia
Partnerzy
Efekty
Doskonalenie umiejętności zawodowych kadr pomocy społecznej w zakresie
prowadzenia pracy socjalnej z rodzinami i osobami zagrożonymi wykluczeniem
społecznym oraz wykluczonymi.
Doskonalenie umiejętności metodycznych pracowników socjalnych do pracy
z rodzinami i osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym.
Organizacja szkolenia, nt:
Doskonalenie funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych ze szczególnym
uwzględnieniem przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych
i niepełnosprawnych
Ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, ośrodki
interwencji kryzysowej, organizacje pozarządowe, policja, sąd, pedagodzy
szkolni , placówki opiekuńczo-wychowawcze, wykładowca
Zmniejszenie liczby osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Cel strategiczny III:
Doskonalenie systemu pomocy społecznej poprzez różnorodne formy edukacji
i doskonalenia zawodowego kadr
Zadanie
Rozwój i doskonalenie umiejętności analitycznych i planistycznych w zakresie
tworzenia lokalnych systemów pomocy społecznej (tworzenie projektów
w ramach EFS).
Organizacja seminarium nt.:
Realizacja projektów systemowych w ramach działania 7.1.1 i 7.1.2
Jednostki pomocy i integracji społecznej, organizacje pozarządowe, trenerzy
Sprawne i efektywne funkcjonowanie systemu pomocy społecznej.
Przedsięwzięcia
Partnerzy
Efekty
3
Cel strategiczny IV:
Kształtowanie postaw pracowników socjalnych pod kątem przestrzegania
praw człowieka i tolerancji.
Doskonalenie umiejętności związanych z interpretacją i stosowaniem przepisów
prawa krajowego oraz unijnego.
Przedsięwzięcia Organizacja szkoleń, nt.:
1. Praktyczne zastosowanie ustawy o pomocy społecznej oraz procedury
administracyjnej w odniesieniu do zadań samorządu gminnego – ośrodki
pomocy społecznej
2. Praktyczne zastosowanie ustawy o pomocy społecznej oraz procedury
administracyjnej w odniesieniu do zadań samorządu powiatowego – powiatowe
centra pomocy rodzinie
Partnerzy
Jednostki pomocy społecznej, wykładowca – prawnik
Efekty
Zwiększenie efektywności pracy socjalnej.
Zadanie
1. 2. ORGANIZACJA SZKOLENIA ZAWODOWEGO
Szkolenia zawodowe organizowane były w ramach:
1)
„Planu szkoleń pracowników pomocy społecznej oraz instytucji działających na rzecz
przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w 2009 roku”.
Plan szkoleń opracowany został na postawie potrzeb szkoleniowych zgłoszonych przez kadrę
pomocy społecznej z terenu województwa. Obejmował tematykę z zakresu szeroko rozumianej
polityki społecznej. Uczestnikami szkoleń byli pracownicy jednostek pomocy społecznej oraz
pracownicy innych instytucji podejmujących działania na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu
społecznemu (pedagodzy, psychologowie, policjanci, kuratorzy sadowi, członkowie gminnych
komisji rozwiązywania problemów alkoholowych, i in.).
2) Projektu systemowego pn. Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej
w województwie lubuskim”, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu
Społecznego - Program Operacyjny Kapitał Ludzki – Priorytet VII Promocja integracji społecznej,
Działanie 7.1 Rozwój i upowszechnienie aktywnej integracji, Poddziałanie 7.1.3 Podnoszenie
kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej.
Miejsce realizacji szkoleń i seminariów
Szkolenia w ramach „Planu szkoleń...” realizowane były w Wojewódzkim Ośrodku Sportu
i Rekreacji w Drzonkowie oraz w Hotelu „Kęszyca Leśna”.
4
Seminaria w ramach projektu systemowego realizowane były przez firmy szkoleniowe
wyłonione w ramach przetargów i odbywały się w Hotelu Amadeus w Zielonej Górze oraz Hotelu
Gracja w Gorzowie Wlkp.
Firmy świadczące kompleksowe usługi szkoleniowe zagwarantowały uczestnikom kadrę
merytoryczną wyżywienie, sale wykładowe ze sprzętem audiowizualnym oraz materiały szkoleniowe.
Formy szkoleń
Większość szkoleń realizowana była w formie zajęć warsztatowych, obejmujących średnio
15-20 godzin dydaktycznych. Prowadzono także zajęcia w formie wykładów, symulacji zachowań
w sytuacjach zawodowych.
Realizatorzy
Szkolenia prowadzone były przez specjalistów w dziedzinie polityki społecznej oraz prawa.
Naboru wykładowców dokonano min. poprzez zamieszczenie oferty współpracy w zakresie realizacji
szkoleń na stronie internetowej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego oraz
Departamentu Polityki Społecznej. Dla zapewnienia wysokiego poziomu merytorycznego szkoleń
ustalono warunki, które brane były pod uwagę przy ocenie kandydata, w tym min.: wykształcenie
– minimum wyższe (preferowane było wykształcenie zgodne ze specyfiką szkolenia); specjalizacja
w zakresie organizacji pomocy społecznej; ukończone staże i szkolenia specjalistyczne; posiadanie
doświadczenia w prowadzeniu szkoleń dla kadry pomocy społecznej; pozytywne rekomendacje innych
organizatorów szkoleń.
Szkolenia realizowane w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, organizowane były
przez wyspecjalizowane firmy szkolące, które wybrane zostały z zastosowaniem ustawy prawo
zamówień publicznych.
Uczestnicy.
Uczestnikami szkoleń byli pracownicy jednostek pomocy społecznej oraz pracownicy innych
instytucji podejmujących działania na rzecz przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (pedagodzy,
psychologowie, policjanci, kuratorzy sadowi, członkowie gminnych komisji rozwiązywania problemów
alkoholowych, i in.).
W 2-3 dniowych szkoleniach zawodowych organizowanych w ramach „Planu...” uczestniczyło
249 osób, w tym:
37 - pracowników ośrodków pomocy społecznej;
29 - pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie;
5
24 - pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych;
134 – pedagogów szkolnych;
7 – psychologów;
3 - pracowników Wydziału Polityki Społecznej Lubuskiego Urzędu Wojewódzkiego w Gorzowie
Wlkp.;
5 - pracowników sądów;
3 – policjantów;
4 – pracowników samorządów gmin;
1 – pracownik Straży Miejskiej;
1 - pracownik Kuratorium Oświaty;
1 – przedstawiciel terenowego Komitetu Ochrony Praw Dziecka w Zielonej Górze.
Ponadto w konferencji zorganizowanej w dniu 15 czerwca 2009 roku pn. „Rodzinna opieka
zastępcza w województwie lubuskim. Doświadczenia i nowe wyzwania”, uczestniczyło 140 osób w tym:
pracownicy jednostek pomocy społecznej, administracji samorządowej, rządowej, przedstawiciele
organizacji pozarządowych, rodzin zastępczych, pracownicy naukowo-dydaktyczni i studenci
Uniwersytetu Zielonogórskiego.
W ramach projektu systemowego w 2009 roku przeszkolono 100 pracowników jednostek
organizacyjnych pomocy społecznej, w tym:
76 - pracowników ośrodków pomocy społecznej;
16 - pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie;
3 - pracowników Urzędu Marszałkowskiego, Departamentu Polityki Społecznej;
5 - pracowników innych podmiotów pomocy i integracji społecznej, w tym organizacji
pozarządowych.
Finansowanie
Szkolenia zrealizowane w ramach „Planu szkoleń…” finansowane były ze środków samorządu
województwa oraz środków pozyskanych z innych źródeł, w tym:
1)
ze środków samorządu województwa wydatkowano kwotę 62.919,37 zł, w ramach której
poniesiono koszty wykładów, noclegów, wyżywienia, wynajmu salek wykładowych, koszty
organizacji konferencji wojewódzkiej nt. „Rodzinnej opieki zastępczej (wynajem Sali
w Filharmonii Zielonogórskiej, wydruk ulotek i plakatów, catering), zakupu niezbędnych materiałów
biurowych oraz zapewnienia serwisu kawowego;
2)
decyzją Wojewody Lubuskiego zgodnie z harmonogramem Krajowego Programu Przeciwdziałania
Przemocy w Rodzinie, przyznana została kwota 25.000 zł, która w całości wykorzystana została na
6
organizację szkolenia w zakresie „Doskonalenia funkcjonowania zespołów interdyscyplinarnych ze
szczególnym uwzględnieniem przeciwdziałania przemocy wobec osób starszych oraz
niepełnosprawnych” oraz na zakup materiałów szkoleniowych dla uczestników.
Ponadto z inicjatywy Departamentu Polityki Społecznej opracowany został projekt, w ramach
konkursu ogłoszonego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, na realizację zadania
pn. „Promowanie działań na rzecz rozwoju rodzinnych form pieczy zastępczej w województwie
lubuskim”, na realizację którego przyznana została dotacja w kwocie 30.000 zł. W ramach tych
środków sfinansowano wydawnictwo naukowe wydane przez Urząd Marszałkowski Województwa
Lubuskiego (opracowane przez pracownika naukowego Uniwersytetu Zielonogórskiego) pt..”Rodzinna
opieka zastępcza – z perspektywy województwa lubuskiego” oraz sfinansowano kampanię promocyjną
w formie spotów radiowych, plakatów, ulotek oraz kalendarzy – promujących rodzicielstwo zastępcze.
Koszt organizacji seminariów realizowanych w 2009 w ramach Projektu systemowego,
a współfinansowanych ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał
Ludzki wyniósł – 22.300 zł.
Ewaluacja
Z analizy ankiet ewaluacyjnych wypełnionych przez uczestników wynika, że szkolenia zostały
wysoko ocenione pod względem merytorycznym, jak również organizacyjnym. Istotnym czynnikiem
wpływającym na taką ocenę miał staranny dobór programów szkoleń oraz specjalistów je realizujących.
Satysfakcjonujący jest fakt, że w ocenie uczestników nabyta wiedza i umiejętności będą bardzo
przydatne w codziennej pracy zawodowej. Należy zatem założyć, że wzrosną kompetencje zawodowe
kadry pomocy społecznej, a tym samym poziom świadczonych usług.
W 2009 roku realizując projekt systemowy zwrócono szczególną uwagę na jakość oferowanych
szkoleń, w tym na ocenę zawartości programu oraz przydatność zdobytej wiedzy.
Zaplanowane szkolenia i warsztaty zostały poprzedzone przeprowadzoną diagnozą potrzeb
szkoleniowych wśród pracowników i wolontariuszy instytucji pomocy i integracji społecznej
bezpośrednio zajmujących się aktywną integracją.
W ubiegłym roku zrealizowano dla 100 osób seminarium pn. „Realizacja projektów
systemowych w ramach działania 7.1.1. i 7.1.2”, które odbyło się w Gorzowie Wlkp. i Zielonej Górze.
Przeprowadzone badania ankietowe oraz wywiady diagnozują kontekst realizacji przedsięwzięcia,
co pozwala dokonywać pewnych modyfikacji realizacji, założeń i niezbędnych interwencji.
Jak wynika z analizy ankiet, 90% uczestników seminarium oceniło jakość przeprowadzonego
przedsięwzięcia na ocenę bardzo dobrą (ocena w skali 1-5).
Ocena zawartości programu została oceniona w 86 % wysoko, a przydatności zdobytej wiedzy
określono w 83% na ocenę bdb.
7
Na ile zrealizowana interwencja była trafna z punktu widzenia uczestników oraz spójna
w zakresie planowanych celów i sposobów ich realizacji zbadano w okresie 6 miesięcy
po zakończonych seminariach. W 97% uczestnicy uznali, że wsparcie jakie uzyskali podczas
seminarium ma charakter długotrwały, a wiedza nabyta stanowi cenne źródło w ich codziennej pracy,
u 87% uczestników nastąpiła poprawa jakości ich pracy.
II. ORGANIZACJA KSZTAŁCENIA W ZAKRESIE UZYSKANIA STOPNI
SPCJALIZACJI ZAWODOWYCH
2.1. REALIZACJA CELU STRATEGICZNEGO PROGRAMU:
Cel strategiczny V:
Zadanie
Stworzenie kompleksowego systemu kształcenia kadr pomocy społecznej
w regionie w zakresie uzyskiwania stopni specjalizacji zawodowej
Stworzenie pracownikom socjalnym warunków do uzyskania I i II stopnia
specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny oraz podjęcia studiów I stopnia
(licencjackich) na kierunkach uprawniających do wykonywania zawodu pracownika
socjalnego oraz innych formach podnoszenia kwalifikacji zawodowych
Przedsięwzięcia 1) Rekrutacja pracowników jednostek pomocy i integracji społecznej z terenu
województwa lubuskiego, na:
• specjalizację I stopnia oraz studia I stopnia (licencjackie) – w ramach
projektu 1.20 „Podnoszenie kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy
i integracji społecznej” w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe
instytucji pomocy i integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał
Ludzki – realizowanego przez Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
w Warszawie.
•
Studia podyplomowe - w ramach projektu 1.45 „Kształcenie kadry
zarządzającej instytucji pomocy i integracji społecznej w formie studiów
podyplomowych”, realizowanego przez CRZL w Warszawie.
2) Współpraca z Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich oraz uczelniami na terenie
kraju w zakresie możliwości uzyskania przez kadrę pomocy społecznej
specjalizacji II stopnia w zawodzie pracownik socjalny;
Partnerzy
Efekty
Jednostki pomocy i integracji społecznej, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich
w Warszawie, Instytut Rozwoju Służb Społecznych w Warszawie, Uniwersytet
Szczeciński, Wyższa Szkoła Humanistyczna TWP w Szczecinie, Uniwersytet
Zielonogórski
Zwiększenie liczby pracowników socjalnych posiadających specjalizację I i II
stopnia oraz wyższe wykształcenie uprawniające do wykonywania zawodu
pracownika socjalnego oraz studiów podyplomowych.
8
2.2. ORGANIZACJA KSZTAŁCENIA
Departament Polityki Społecznej w 2009 r. kontynuował współpracę z Centrum Rozwoju
Zasobów Ludzkich w Warszawie, które od 2007 roku jest realizatorem projektu 1.20 „Podnoszenie
kwalifikacji zawodowych pracowników pomocy i integracji społecznej” w ramach Działania 1.2 Wsparcie
systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki.
Współpraca dotyczyła rekrutacji pracowników jednostek pomocy i integracji społecznej z terenu
województwa lubuskiego kandydatów na różne formy kształcenia.
Rekrutacji dokonał Zespół ds. przeprowadzenia postępowania rekrutacyjnego i wyłonienia kandydatów
na I i II stopień specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny oraz na studia pierwszego i drugiego
stopnia, na kierunkach uprawniających do wykonywania zawodu pracownika socjalnego (powołany
Uchwałą Nr 135/852/08 zarządu Województwa Lubuskiego z dnia 30 września 2008 roku).
Kandydatów zakwalifikowano na następujące formy kształcenia:
1)
18 osób na II edycję specjalizacji I stopnia w zawodzie pracownik socjalny, prowadzoną przez
Wyższą Szkołę Humanistyczna TWP w Szczecinie;
2)
19 osób na studia I stopnia (licencjat) – kierunek – praca socjalna - prowadzone przez
Uniwersytet Szczeciński – Filia w Gorzowie Wlkp. oraz Dolnośląską Szkołę Wyższą
we Wrocławiu.
W ramach projektu 1.45 „Kształcenie kadry zarządzającej instytucji pomocy i integracji społecznej
w formie studiów podyplomowych”, realizowanego przez CRZL w Warszawie, Departament Polityki
Społecznej dokonał rekrutacji pracowników jednostek pomocy i integracji społecznej na studia
podyplomowe.
Kształcenie w formie studiów podyplomowych spotkało się z dużym zainteresowaniem kadry
pomocy i integracji społecznej. Na tę formę podnoszenia kwalifikacji zawodowych zdecydowało się 125
osób.
Najwięcej osób podjęło studia podyplomowe na Uniwersytecie Zielonogórskim, który
w ramach ww. projektu realizuje Studia Podyplomowe na dwóch kierunkach: Organizacja
i zarządzanie instytucjami pomocy społecznej oraz Zarządzanie funduszami europejskimi.
Na obydwu kierunkach naukę rozpoczęło 77 osób. Wśród nich są pracownicy ośrodków pomocy
społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, domów pomocy społecznej, placówek opiekuńczo-wychowawczych, centrum integracji społecznej, ośrodka adopcyjno-opiekuńczego, Departamentu
Polityki Społecznej.
9
Kadra pomocy społecznej nadal jest zainteresowana uzyskaniem I i II stopnia specjalizacji
w zawodzie pracownik socjalny. Szkolenie specjalizacyjne może prowadzić podmiot posiadający zgodę
Ministra
Pracy
i
Polityki
Społecznej
na
prowadzenie
takiego
szkolenia.
Taką
zgodę
w województwie lubuskim posiadają dwa podmioty: Medyczne Studium Zawodowe w Zielonej Górze
oraz Stowarzyszenie Pracowników Służb Społecznych „KRĄG” w Gorzowie Wlkp.
Podmioty te nie prowadziły w 2009 roku szkolenia specjalizacyjnego.
WNIOSKI
Organizację szkoleń i kształcenia zawodowego w 2009 roku wyznaczały cele strategiczne
zawarte w „Programie Kształcenia i Szkolenia Zawodowego Kadr Pomocy Społecznej w Województwie
Lubuskim na lata 2006-2013”, a także rzeczywiste potrzeby szkoleniowe zgłoszone przez pracowników
pomocy i integracji społecznej z terenu województwa.
Rosnące oczekiwania odbiorców usług społecznych powodują konieczność permanentnego
doskonalenia kompetencji zawodowych pracowników je świadczących.
Wieloletnia już, bo prowadzona od 1999 roku działalność szkoleniowa Samorządu
Województwa Lubuskiego, realizowana na rzecz tej grupy zawodowej jest stale aktualizowana
i wzbogacana o nowe propozycje. Oferta spotyka się z dużym zainteresowaniem i jak wynika z ankiet
ewaluacyjnych, jest wysoko oceniana przez tę grupę zawodową. Skuteczność działania służb
społecznych w rozwiązywaniu problemów społecznych, zależy w znacznej mierze od współpracy
z innymi służbami. Zatem uzasadniona jest potrzeba organizowania szkoleń dla grup
interdyscyplinarnych.
Kadra pomocy społecznej jest nadal zainteresowana uzyskaniem I i II stopnia w zawodzie pracownik
socjalny, a także kształceniem na studiach licencjackich, magisterskich oraz podyplomowych.
Departament Polityki Społecznej, jako realizator Programu, będzie nadal aktywnie wspierał
i współpracował z podmiotami prowadzącymi kształcenie dla tej grupy zawodowej.
Mając świadomość, że polityka społeczna to dziedzina, która skupia się głównie na problemach
bezrobocia, ubóstwa, wykluczenia społecznego, należy pamiętać, że istnieje konieczność zmiany
modelu pomocy społecznej poprzez zastępowanie pieniężnych świadczeń socjalnych praca i rozwojem
usług socjalnych. Niewątpliwie środki z Europejskiego Funduszu Społecznego umożliwiają realizację
takiego aktywnego modelu polityki społecznej. Karda pomocy społecznej, która na co dzień podejmuje
pracę z osobami wykluczonymi społecznie poprzez udział w projekcie systemowym, może nie tylko
podnosić swoje kwalifikacje, ale także wspólnie i skutecznie rozwiązywać problemy społeczne.
Opracowano:
Urząd Marszałkowski Województwa Lubuskiego, Departament Polityki Społecznej
10