Możliwości badania zachowania księgowych w świetle

Nelli Artienwicz*
Możliwości badania zachowania księgowych
w świetle paradygmatów rachunkowości
Wprowadzenie
Rachunkowość jako nauka i jako działalność praktyczna jest zmienna,
zależna od kontekstu i czasu. Do kwestii, które dotyczą rachunkowości zaliczyć
należy bowiem nie tylko te związane z podwójną klasyfikacją wartości, czy
sposobami wyceny pozycji bilansowych i ich prezentacji w sprawozdaniu, ale
też takie, które posiadają szerszy charakter finansowo-organizacyjnopsychologiczno-społeczny. Dobrze tę kwestię pokazują słowa Z. Kossuta (1959,
s. 14), iż rachunkowość jest nauką o działaniu człowieka – ma praktyczny
związek z działalnością ludzką. Jednak czy zdajemy sobie sprawę z tego, jak
szeroki jest to kontekst?
W tym, jak naukowcy patrzą na rachunkowość, ma ogromne znaczenie to,
w jakim paradygmacie prowadzą swoje prace badawcze. Paradygmat, zgodnie z
encyklopedyczną definicją, to ogólnie uznane osiągnięcie naukowe (teoria naukowa), które w pewnym okresie dostarcza modelowych rozwiązań w danej
dziedzinie nauki (Internetowa Encyklopedia PWN). K. Lukka (2010, s. 111)
stwierdza, iż wielu badaczy prawdopodobnie nie jest świadomych filozoficznych założeń, które bezwarunkowo przyjęli w swoich badaniach oraz szerokiej
gamy różnych podejść metodologicznych, które mogli zastosować. W procesie
tworzenia wiedzy naukowej przydatne jest zarówno myślenie oparte na istniejących paradygmatach, jak i myślenie kreatywne, nazywane równoległym lub
lateralnym. Metody myślenia kreatywnego pozwalają inaczej spojrzeć na istniejącą rzeczywistość, a tym samym umożliwiają budowanie oraz weryfikowanie
nowych hipotez (Sławińska, Witczak, 2008, s. 106).
Celem tego artykułu jest:
 przedstawienie stosowanych w rachunkowości paradygmatów, czyli ram w
jakich funkcjonuje środowisko naukowe rachunkowości oraz
 pod tym kątem przeanalizowanie możliwości badania zachowania księgowych, którzy stanowią ogniwo każdego systemu rachunkowości.
1. Rachunkowość jako nauka wieloparadygmatowa
W trakcie rozwoju nauki rachunkowości powstało wiele szkół teoretycznych kładących nacisk na inny aspekt rzeczywistości gospodarczej, którą rachunkowość się zajmuje. W ten sposób powstał cały szereg koncepcji, modeli,
hipotez i teorii, funkcjonujących równolegle i posiadających swoich zwolenników, jak i przeciwników. Wielu autorów podejmowało próbę rozstrzygnięcia,
*
Dr, Katedra Rachunkowości Wydziału Zarządzania UG, [email protected]
356
Nelli Artienwicz
czy jest możliwe w całym dorobku rachunkowości wskazanie paradygmatów, a
jeśli tak, to co je dokładnie stanowi.
Kluczowa dla tego zagadnienia jest koncepcja wprowadzona przez Thomasa S. Kuhna objaśniającą mechanizm rozwoju wiedzy naukowej (Kuhn 1968,
Kuhn 1985). Rozwój nauki w tej koncepcji ma charakter rewolucyjny. Polega
on na rozwijaniu pewnych teorii naukowych opartych na jakimś paradygmacie
(nauka normalna), aż do momentu kryzysu. Rewolucje naukowe są możliwe
dzięki ustanowieniu nowego paradygmatu, który wyznacza nowe pole epistemologiczne i nową strukturę poznawczą. Dzięki temu ujawniają się nowe zagadnienia badawcze i sposoby ich badania, które na gruncie innych paradygmatów nie mogłyby być formułowane i poddane naukowej weryfikacji.
Brak jednolitej definicji sformułowania oraz jednoznacznego stanowiska
Kuhna, czy model paradygmatyczny odnosi się także do nauk społecznych
(Kuhn był fizykiem i swoje rozważania prowadził dla nauk przyrodniczych),
doprowadziło do dwóch postaw wśród naukowców– pierwszej, która odrzuca
model jako nieprzydatny dla nauk społecznych i druga, która próbuje spojrzeć
na rozwój nauk społecznych poprzez pryzmat koncepcji Kuhna (Szychta, 1996,
s. 190-191).
R. Mattesich przyznaje, iż rozróżnienie przez Kuhna działalności naukowej normalnej i rewolucyjnej jest trafne, jednak siła przekonywania nowego
zwycięskiego paradygmatu jest o wiele silniejsza w naukach przyrodniczych niż
w społecznych. W tych ostatnich często jeden paradygmat nie dominuje jednoznacznie nad innymi, lecz kilka paradygmatów współpanujących nadaje kierunek rozwoju nauce normalnej (Szychta, 1996, s. 193). Socjolog George Ritzer
(Ritzer, 1975) widząc nieścisłości koncepcji Kuhna zaproponował następującą
definicję paradygmatu, mającą zastosowanie do nauk społecznych: paradygmat jest to fundamentalny obraz danej kwestii w ramach nauki. Służy zdefiniowaniu tego, o co należy się pytać i jakie reguły należy stosować przy
interpretacji uzyskanych odpowiedzi. Paradygmat jest najszerszą jednostką konsensusu w ramach dyscypliny naukowej i służy odróżnieniu jednej
społeczności naukowej (lub subspołeczności) od innej. Paradygmat dzieli
na klasy, definiuje i wiąże ze sobą modelowe rozwiązania, teorie, metody i
instrumenty, które istnieją w jego ramach.1
Kwestia tego, jakie paradygmaty występują w dziedzinie rachunkowości i
jak należy je klasyfikować jest od wielu lat przedmiotem naukowej dyskusji
(Wells, 1976; Hakansson, 1978; Mouck, 1993; Locke i Lowe, 2008; Vollmer
2009). Obecnie nie jest kwestionowane to, że rachunkowość jest nauką wieloparadygmatową zarówno w teorii, jak i w praktyce (Lukka, 2010). Jednak słowo „paradygmat” jest bardzo często nadużywane i służy tylko dla poparcia jakiejś teorii promowanej przez określonego autora. Prowadzi to do nieładu terminologicznego oraz mało owocnych dyskusji dla rozwoju nauki rachunkowości i jej metodologii (Szychta, 1996, s. 188). W ten sposób wymieniane przez
1
Na przytoczoną definicję powołuje się A. Riahi-Belkaoui przy konstruowaniu zestawu paradygmatów, które zaproponował (Riahi-Belkaoui, 2004).
Możliwości badania zachowania księgowych w świetle …
357
niektórych autorów „paradygmaty”, są bardziej stanowiskiem w ramach istniejącego powszechnie przyjętego paradygmatu, niż konkurencyjną teorią, która
proponuje zupełnie nowe podejście do istniejącego zagadnienia lub proponuje
nowe zagadnienia badawcze. Jak zauważa T. Malmi (2010, s. 123), trochę przerażające jest, jeśli ludzie są tak głęboko oczarowani swoimi paradygmatami, że
nie mają nawet chęci pomyśleć lub podyskutować na tematy, które wykraczają
poza te granice.
2. Człowiek jako przedmiot badań rachunkowości
Zainteresowanie człowiekiem tyczy wielu dyscyplin naukowych. Zajmuje
się nim zarówno psychologia, medycyna, antropologia, filozofia, jak i historia,
archeologia, prawo, pedagogika i wiele innych. Również nauki o zarządzaniu
dotyczą człowieka. Przedmiotem zainteresowań nauk o zarządzaniu jest bowiem organizacja, w której podstawowymi elementami są ludzie. Oczywiście,
w skład organizacji wchodzą również składniki materialne, cele, struktury,
technologie. W organizacji zachodzą też procesy (decyzyjne, motywacyjne,
informacyjne itd.), występują relacje (Sławińska, Witczak, 2008, s. 14).
System rachunkowości istnieje obecnie jako nieodłączna część każdej organizacji rynkowej. Ponieważ różna jest specyfika elementów systemu rachunkowości, różne można zastosować podejście badawcze i przyjąć różny punkt
widzenia przy badaniu systemu rachunkowości. Człowiek w tym systemie występuje w dwojakim charakterze. Z jednej strony stanowi on przedmiot zainteresowania tego systemu. Ewidencja księgowa i sprawozdawczość ujawniają informacje na temat pracowników organizacji. Informacje te dotyczą przykładowo rozrachunków, kosztów pracy, ale też sposobów wyceny kapitału ludzkiego.
Z drugiej strony, na człowieka należy patrzeć jako na niezbędne ogniwo procesu przetwarzania danych, bez którego, na obecnym etapie rozwoju technologicznego, cały system informacyjny rachunkowości nie mógłby istnieć. Dużo
opracowań i rozważań snuje się na temat sposobów wyceny i prezentacji poszczególnych kategorii bilansowych i wynikowych, natomiast niejednokrotnie
zapomina się, że tejże prezentacji i wyceny dokonuje człowiek. Najważniejszym elementem świata społecznego jest przecież człowiek, a rachunkowość
jest jedną z nauk społecznych. Zachowanie człowieka nie jest z góry określone.
Choć z jego punktu widzenia może być ono racjonalne, jednak z perspektywy
obserwatora może się wydawać nieracjonalne, gdyż na zachowanie człowieka
ma wpływ wiele czynników, jak emocje, dążenia, pragnienia, skrypty i schematy poznawcze, namiętności, pasje itp. Badanie człowieka jest więc wyzwaniem
dla rachunkowości, gdyż należy tu korzystać z dorobku innych dyscyplin, w
szczególności psychologii, socjologii, ekonomii, antropologii, etyki.
Z punktu widzenia systemu rachunkowości organizacji należy wyodrębnić
następujące grupy ludzkie jako możliwy przedmiot badań naukowych:
 księgowi,
 biegli rewidenci,
 zarządy,
358
Nelli Artienwicz
 użytkownicy informacji generowanych przez system rachunkowości.
Jako odrębne grupy można potraktować studentów specjalności rachunkowość,
a także przedstawicieli tej dyscypliny naukowej.
Należy zauważyć, iż pierwsza z wymienionych grup, tak naprawdę jest
mało poznana i zbadana (Caplan, 1989; Kutluk, Ersoy, 2010). W nauce rachunkowości przyjmuje się bowiem najczęściej założenie, że księgowy działa racjonalnie i obiektywnie, zgodnie z wytycznymi standardów rachunkowości i regulacjami prawnymi. Uważa się, że skoro pewien obszar, którym zajmuje się
księgowy, jest uregulowany, jeśli podaje się pewien algorytm działania, to księgowy postąpi w ten właśnie sposób. Ale czy na pewno? W szczególności kwestia ta jawi się jako problematyczna, gdy przed księgowym stoi możliwość wyboru i samodzielnej interpretacji zjawisk. Wybór zawsze wiąże się z możliwością popełnienia błędu, z ingerencją w niezależność i obiektywność osądu decydenta. Ciekawa też się wydaje relacja pomiędzy zarządzającymi, na których
spoczywa odpowiedzialność za prowadzenie rachunkowości i informacje generowane na jej podstawie, a księgowymi. Kto tak naprawdę decyduje, kto na
kogo ma wpływ, czyim dziełem jest sprawozdanie finansowe? Poniżej przedstawiono możliwości podjęcia tego tematu w świetle obecnie funkcjonujących
paradygmatów rachunkowości.
3. Księgowy w świetle paradygmatów rachunkowości
Analiza możliwości potraktowania osoby księgowego jako przedmiotu
badań rachunkowości została oparta na zestawie paradygmatów zaproponowanych przez A. Riahi-Belkaoui (2004). Wyróżnił on sześć następujących paradygmatów:
 antropologiczny/indukcyjny,
 prawdziwego dochodu/dedukcyjny,
 użyteczności decyzyjnej/modelu decyzyjnego,
 użyteczności decyzyjnej/podejmującego decyzję/zagregowanego zachowania rynkowego,
 użyteczności decyzyjnej/podejmującego decyzję/indywidualnego użytkownika,
 informacji/ekonomii.
Próbę paradygmatycznego ujęcia rachunkowości podejmowali też inni autorzy
(Wells, 1976; Hakansson, 1978; Mattessich, 1993; Locke, Lowe, 2008; Vollmer
2009). Riahi-Belkaui ukazał jednak najszerszy kontekst społeczny teorii rachunkowości, co jest potrzebne przy analizie omawianego tematu. Każdemu z
wyróżnionych paradygmatów autor przypisał konkretne teorie funkcjonujące w
rachunkowości oraz podejmowane w ich ramach kwestie badawcze, co syntetycznie ujęto w tabeli 1.
Możliwości badania zachowania księgowych w świetle …
359
Tabela 1 – Przegląd paradygmatów zaproponowanych przez A.Riahi-Belkaoui
Paradygmat
Funkcjonujące w ramach
Najważniejsze kwestie
paradygmatu szczegółowe teorie badawcze podejmowane
w ramach paradygmatu
Antropologiczny/
indukcyjny
Prawdziwego dochodu/dedukcyjny
Użyteczności decyzyjnej/modelu decyzyjnego
Użyteczności decyzyjnej/podejmującego
decyzję/ zagregowanego zachowania rynkowego
Użyteczności decyzyjnej/podejmującego
decyzję/ indywidualnego użytkownika
Informacji/ekonomii
Teoria agencji
Hipoteza wygładzania zysku
Pozytywna teoria rachunkowości
Ekonomika informacji
Alternatywy dla wyceny opartej na
koszcie historycznym, przykładowo
rachunkowość w koszcie odtworzenia,
koncepcja wartości bieżącej, wycena
wg skorygowanego poziomu cen
(bieżącej mocy nabywczej)
Różne modele decyzyjne (np. PERT,
programowanie liniowe,
budżetowanie kapitałowe)
Zdarzenia i informacje rachunkowe,
które wpływają na kontynuację
działalności
Model efektywnego rynku
Hipoteza efektywnego rynku
Model CAMP
Arbitrażowa teoria ustalania cen
Teoria równowagi w zakresie wyceny
opcji
Relatywizm poznawczy w
rachunkowości
Relatywizm kulturowy w
rachunkowości
Behawioralne efekty informacji
rachunkowej
Relatywizm lingwistyczny w
rachunkowości
Hipoteza fiksacji funkcjonalnej i
fiksacji danych
Modele przetwarzania danych przez
ludzi
Statystyczna teoria decyzyjna
Ekonomiczna teoria wyboru
Istniejąca praktyka księgowa
Nastawienie zarządzających
do praktyki księgowej
Taka wycena aktywów i
ustalenie wyniku finansowego,
która przezwycięży defekty
wyceny w koszcie
historycznym
Użyteczność rachunkowości
dla modeli decyzyjnych.
Zagregowana reakcja rynku na
dane generowane przez system
rachunkowości
Reakcja indywidualnego
użytkownika na dane
generowane przez system
rachunkowości
Zrozumienie, wyjaśnienie i
próby przewidywania
ludzkiego zachowania w
kontekście rachunkowości.
Informacja jako dobro
ekonomiczne.
Koszty i korzyści z
pozyskiwania informacji.
Źródło: Riahi-Belkaoui, 2004, s. 337-348.
Na podstawie powyższego zestawienia, wyraźnie widać, iż zachowanie
księgowych nie może być analizowane w każdej z teorii. Większość paradygmatów w ogóle tym aspektem rzeczywistości ekonomicznej się nie zajmuje i w
swoich rozważaniach i badaniach go nie uwzględnia. Tak jest w przypadku
czterech z sześciu paradygmatów. Każdy z nich dotyczy trochę innego aspektu
rachunkowości. Paradygmat prawdziwego dochodu/dedukcyjny koncentruje się
na wyborze najwłaściwszych metod wyceny. Paradygmat użyteczności decy-
360
Nelli Artienwicz
zyjnej/modelu decyzyjnego tyczy zachowania (podjęcie decyzji jest wyborem
określonego zachowania), ale nie analizuje tego, jak zachowują się ludzie i jak
ich cechy osobiste mogą wpływać na wybór określonej decyzji. W tym paradygmacie nacisk jest położony na stworzenie takich modeli decyzyjnych i algorytmów podejmowania decyzji, by podjęta decyzja była najwłaściwsza, a
wszystkie istotne czynniki przy wyborze uwzględnione. Paradygmat użyteczności decyzyjnej/zagregowanego zachowania rynkowego, jak sama nazwa wskazuje, też dotyczy zachowania. Bada się tu jednak nie zachowanie tych, którzy
sporządzają sprawozdania, czy występują wewnątrz systemu rachunkowości,
ale rynku jako całości i odpowiedzi tego rynku na informacje zawarte w sprawozdaniach. Analizuje się więc zachowanie cen, popytu i podaży, notowań
konkretnych papierów wartościowych pod wpływem danych generowanych
przez rachunkowość. Jest to część rachunkowości, którą zajmują się również
finanse przedsiębiorstw. W ramach paradygmatu informacji/ekonomii wartość
informacji jest spostrzegana przez pryzmat kryterium koszty-korzyści. Zwraca
się tu uwagę na jakość i użyteczność generowanych informacji przez rachunkowość.
Najszersze możliwości badawcze w zakresie zachowania samych księgowych istnieją w ramach paradygmatu użyteczności decyzyjnej/podejmującego
decyzję/indywidualnego użytkownika. Jest to ta część rachunkowości, której
podstawy teoretyczne są zapożyczone z innych dyscyplin. Większość tych teorii
odpowiednio wyjaśnia i przewiduje ludzkie zachowanie w kontekście rachunkowości. Głównie korzysta się tu z dorobku psychologii, a także socjologii,
teorii organizacji, nauk politycznych. Temat zachowania księgowych w sposób
naturalny mieści się więc w zainteresowaniach badawczych tych teorii. Jedną z
głównych metod badawczych są tu eksperymenty (Meyer, Rigsby 2001, Kutluk,
Ersoy, 2010;). Jednak tak jak we współczesnej psychologii społecznej, podstawą dowodzenia trafności twierdzeń są nie pojedyncze badania, lecz całe ich
programy. Punktem wyjścia jest oczywiście zawsze jakieś pojedyncze badanie,
bardzo często eksperyment zbudowany na podstawie obserwacji zdarzeń rzeczywistych (Wojciszke, 2006, str. 29). W ramach tego paradygmatu na księgowego należy spojrzeć jako na człowieka, który jak każdy człowiek, posiada
jakiś zasób wiedzy i doświadczenia, kieruje się określonymi preferencjami,
schematami myślenia i działania. Pole do rozważań i badań jest tu więc bardzo
szerokie. Można powiedzieć, że tak samo niezgłębione jak ludzka natura.
Drugim paradygmatem w ramach którego można badać zachowania księgowych jest paradygmat antropologiczny/indukcyjny. Podwaliną dla tego paradygmatu jest teoria agencji. W teorii tej organizacje są to kompleksowe sieci
zachowań ludzkich, funkcji produkcji i hierarchii. Rachunkowość mierzy zasoby wnoszone przez każdego agenta, określa i rozdziela wynagrodzenie za wniesione zasoby. Poprzez sprawozdawczość rachunkowość informuje pozostałych
członków organizacji o tym, czy zostały zrealizowane kontrakty z innymi agentami oraz o tym, czy nie brakuje kontraktu z jakimś istotnym dla funkcjonowania firmy agentem (Dobija, 2009, s. 22). H. I. Wolk i M.G. Tearney (1997, s.
Możliwości badania zachowania księgowych w świetle …
361
42) stwierdzają, iż badania z zakresu teorii agencji są specjalnym przykładem
badań behawioralnych, chociaż korzenie teorii agencji znajdują się raczej w
finansach i ekonomii niż w psychologii i socjologii. W ostatnich latach wielu
badaczy tego nurtu stosowało teorię agencji do wyjaśnienia relacji pomiędzy
zarządzającymi a właścicielami spółek (Glautier, Underdown, 2001). Pytaniem
otwartym pozostaje kwestia relacji księgowych z pozostałymi agentami i tego,
czyje interesy księgowi tak naprawdę reprezentują i jaki wpływ mają oni na
dane zawarte w sprawozdaniach finansowych. Czy księgowi stanowią bezwolne
narzędzie w rękach zarządów, czy wręcz przeciwnie, biorą aktywny udział w
kreowaniu jak najbardziej prawdziwego wizerunku organizacji w sprawozdaniu
finansowym? Na plan pierwszy w ramach tego paradygmatu wysuwa się więc
temat odpowiedzialności (ang. accountability) księgowego i jego relacji z innymi agentami.
Podsumowanie
W artykule wykazano, iż badanie zachowania księgowych jest jednym z
tematów, którymi można zajmować się naukowo w ramach rachunkowości. Jest
to zgodne z istniejącymi obecnie w rachunkowości trendami naukowymi. Jednocześnie należy podkreślić, że temat ten nie będzie leżał w kręgu zainteresowania wszystkich badaczy. Zwolennicy paradygmatów, które pomijają aspekt
zachowania człowieka w systemie rachunkowości, tematami zachowań księgowych zajmować się nie będą, gdyż nie leży to w ramach struktury teoretycznej,
w jakiej funkcjonują. Aspekty behawioralne będą traktowane przez takich naukowców jako temat niewarty uwagi czy nie leżący w ogóle w ramach rachunkowości. Jest to zjawisko normalne, zgodne z teorią T. Kuhna. Należy jednak
pamiętać, że badania takie są warte uwagi. Szeroka perspektywa społeczna stanowi bowiem przeciwwagę dla przeważających technicznych aspektów rachunkowości (Mattessich, 1994).
Różny punkt widzenia, odmienne podejście do różnych aspektów rachunkowości i naukowa dyskusja na te tematy jest zawsze wskazana. Brak refleksji
nad naszymi własnymi filozoficznymi, metodologicznymi i teoretycznymi podstawami lub ich ignorowanie niesie ryzyko, że zobaczymy tylko wycinek naszej
dyscypliny naukowej. Badacz może uzależnić się od jakiegoś paradygmatu,
nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Debata nad paradygmatami daje środowisku naukowemu sposób na „zatrzymanie świata”, przynajmniej na chwilę, po to
by przyjrzeć się śladom, które zostawiamy i zobaczyć co tak właściwie robimy
w bardziej fundamentalnym znaczeniu (Lukka 2010, 112; Hines 1988, 257258).
Przedstawione tutaj podejście do zagadnienia jest tylko jednym z możliwych – zarówno analiza tematu na podstawie podziału paradygmatów zaproponowanego przez A. Riahi-Belkaoui, jak i jego interpretacja. Choć księgowi stanowią element systemu rachunkowości, a badanie ich zachowania leży w zakresie naszej dyscypliny, różnie na to zagadnienie można patrzeć. Przyjęcie odmiennej perspektywy, może otwierać drogę ku nowym obszarom badawczym,
362
Nelli Artienwicz
takim, które na obecnym etapie rozwoju nauki rachunkowości nie są jeszcze
zauważane czy rozważane.
Literatura
1. Caplan E.H. (1989), Behavioral accounting – a personal view, „Behavioral
Research in Accounting”, tom 1.
2. Dobija D. (red.), Kucharczyk M. (red.) (2009), Rachunkowość zarządcza :
teoria, praktyka, aspekty behawioralne : podręcznik akademicki,
Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.
3. Glautier M. W. E., Underdown B. (2001), Accounting theory and practice,
Pearson Education, Great Britain.
4. Hakansson N.H. (1978), Where we are in accouting: a review of 'Statement
of accounting theory and theory acceptance”, „The Accounting Review”,
tom 53, nr 3, s. 717-725.
5. Hines R. (1988), Financial accounting: in communicating reality, we
construct reality, „Accounting, Organizations and Society” tom 13, nr 3, s.
251-261.
6. Internetowa Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl.
7. Kossut Z. (1959), Rachunkowość jako nauka, Polskie Wydawnictwa
Gospodarcze, Warszawa.
8. Kuhn T.S. (1968), Struktura rewolucji naukowych, Warszawa, PWN.
9. Kuhn T. S. (1985), Dwa bieguny: tradycja i nowatorstwo w badaniach
naukowych, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
10. Kutluk F.A., Ersoy A. (2010), Literature Review of behvioral research in
accounting between 1999-2008, „Journal of Yasar University”,
http://joy.yasar.edu.tr
11. Locke J., Lowe A (2008), Evidence and implications of multiple paradigms
in accounting knowledge production, „European Accounting Review”, tom
17, nr 1, s. 161-191.
12. Lukka K. (2010), The roles and effects of paradigms in accounting
research, „Management Accounting Research” tom 21, s. 110-115.
13. Malmi T. (2010), Reflections on paradigms in action in accounting
research, „Management Accounting Research”, tom 21, s. 121-123.
14. Mattessich R. (1993), Paradigms, Research Traditions and Theory Nets of
Accounting, [w:] Philosophical Perspectives on Accounting: Essays in
Honour of Edward Stamp, pod red. M. J. Mumford, K. V. Peasnell,
Routledge, London, s. 177-220.
15. Mattessich R. (1994), Accounting as cultural force: past, present and
future, „The European Accounting Review”, tom 3, nr 2, s. 354-374.
16. Meyer M., Rigsby J.T. (2001), A descriptive analysis of the content and
contributors of behavioral research in accounting 1989-1998, „Behavioral
Research in Accounting”, tom 13, 254-278.
17. Mouck T. (1993), "Revolution" in financial reporting theory: A Kuhnian
interpretation, „The Accounting Historians Journal”, tom 20, nr 1, s. 33-57.
Możliwości badania zachowania księgowych w świetle …
363
18. Riahi-Belkaoui A. (1994), Accounting Theory, Thomson Learning, United
States.
19. Ritzer G. (1975), SOCIOLOGY: A MULTIPLE PARADIGM SCIENCE,
„American Sociologist”, tom 10,. nr 3, s. 156-167.
20. Sławińska M. (red.), Witczak H. (red.) (2008), Podstawy metodologiczne
prac doktorskich w naukach ekonomicznych, PWE, Warszawa.
21. Szychta A. (1996), Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle
podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości, FRRwP,
Warszawa.
22. Vollmer H. (2009), Management accounting as normal science,
„Accounting, Organizations and Society”, tom 34, nr 1, s. 141-150.
23. Wells M. (1976), A revolution in accounting thought?, „The Accounting
Review” tom 51, nr 3, s. 471-482.
24. Wojciszke B. (2006), Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
25. Wolk H. I. i Tearney M.G. (1997), Accounting theory. A conceptual and
institutional approach, Thomson Publishing, United States.
Streszczenie
Rachunkowość jest dyscypliną społeczną. Najważniejszym elementem świata
społecznego jest człowiek. Artykuł ten analizuje, w jakim zakresie w ramach istniejących w rachunkowości paradygmatów można badać zachowanie księgowych, którzy
stanowią nieodłączne ogniwo każdego systemu rachunkowości. W rozważaniach wykorzystano zestaw paradygmatów wyróżnionych przez A. Riahi-Belkaoui. Badanie zachowania księgowych, choć nie jest typowym zagadnieniem badawczym w ramach
rachunkowości, jest warte uwagi. Szeroka perspektywa społeczna stanowi bowiem
przeciwwagę dla przeważających technicznych aspektów rachunkowości.
Behaviour of accountants - possibilities of research in the light of accounting paradigms (Summary)
Accounting is a social science. The most important element of the social world are
humans. This paper analyses the scope of possible research on accountants' behaviour
within existing accounting paradigms. The paradigms suggested by A. Riahi-Belkaoui
were used in this analysis. Although examining the behaviour of accountants is not a
typical accounting research subject, it is worth of consideration. A broad social perspective is the counterweight to the predominant technical aspects of accounting.