Sytuacja polityczna w Azji Wschodniej

STUDIA POLlTYCZNE nr 4
SPRAWY MlIiDZYNARODOWE
IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA
Warszawa
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCHODNIEJ
REGIONIE PACYFIKU PO 1989 ROKU (WYBRANE PROBLEMy)
a
i
ud
St
W ostatniej dekadzie XX w. uksztahowana po n wojnie swiatowej globalna
rownowaga siP, oparta na dwubiegunowym systemie polityczno-gospodarczym,
zast~piona zostala przez ograniczon~ jednobiegunowosc (ze Stan ami Zjednoczonymi jako jedynym supermocarstwem)2. Jednym z wainiejszych wydarzen bylo ogloszenie w 1991 r. samorozwi~zania si~ ZSRR. Wynikla st~d rowniez zmiana calego
ukladu sil na arenie mi¢zynarodowej.
o ile jednak bezsporn~ wydaje si~ teza 0 zakonczeniu "zimnej wojny" na
naszym kontynencie, to dyskusyjnym jawi si~ problem zakonczenia "zimnej wojny"
w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku; regionie, gdzie krzyzuj~ si~ interesy
i wplywy zarowno Stanow Zjednoczonych, Rosji, jak i Chin czy Japonii.
Przedmiotem analizy w tym artykule jest tytulowy region Azji Wschodniej
i Pacyfiku - obejmuj~cy, zgodnie z kryteriami przyj~tymi przez ONZ, panstwa
le4ce na obrzezach Pacyfiku - ktory mozna podzielic na triy subregiony: Azja
Polnocno-Wschodnia, Azja Poludniowo-Wschodnia i Poludniowy Pacyfik, z wyl~­
czeniem krajow Azji Zachodniej i Poludniowo-Zachodniej, ktore stanowi~ odr~bny
region.
Podejmowany tu problem jest tym bardziej istotny, iZ wzrost znaczenia Azji we
wspolczesnych stosunkach mi¢zynarodowych, jej uczestnictwa w polityce, kulturze
oraz w gospodarce swiatowej jest faktem obiektywnym. Azja bowiem rna nie tylko
bogat~ tradycj~ kulturow~ (zarowno elitarn~ jak i plebejsk~) wywodz~c~ si~ z tradycji wielkich cywilizacji Dalekiego Wschodu, ale zwlaszcza w ostatnich latach
zwi~ksza si~ rola panstw tego regionu w gospodarce swiata. Dobrym przykladem
jest wysoka dynamika gospodarcza szybko rozwijaj~cych si~ "czterech tygrysow"
(faiwan, Singapur, Xianggang (Hongkong), Republika Korei), do ktorych coraz
cZ~Sciej porownuje si~ specjalne strefy ekonomiczne w Chinach, maj~ce ambicje nie
tylko dOScigni~cia, ale i zdystansowania swoich pierwowzorow.
Zasadn~ wydaje si~ rowniez teza, ze azjatyckie kraje nowo uprzemyslowione
charakteryzuj~ si~ modelem wzrostu gospodarczego opartym na eksporcie. Zauwa-
ne
cz
ity
l
Po
1 Zgodnie z definicjll E. de Vatteia, kiasyka prawa mi¢zynarodowego, rownowaga sil to: "taki
uklad sil mi¢zynarodowych. w ktorym zadne mocarstwo nie mole zapanowac nad innymi, ani narzucic
im swoich prawn - cyt. za J. Stefanowicz, Czy zimna wojna moie sif powtorzyc? "Studia Polityczne"
1992, nr 1, s. 119- 127.
1 Tamie.
212
IWONA GRABOWSKA-LIP1NSKA
i.ye przy tym nalei.y, ii. ich wyroby przemyslowe zyskaly taki.e odbiorcow w samej
Azji, wplywajllc tym samym na poziom i.ycia jej mieszkancow.
Sytuacj~ w Azji nalei.y rowniei. analizowae w kontekscie realiow politycznych,
gdzie kraj 0 najwi~kszej na swiecie liczbie ludnosci (okolo 1 mId 200 mIn) i ogromnym terytorium - ChRL - okresla si~ jako panstwo socjalistyczne i nadal
powoluje si~ na wspolnot~ ustrojowll w stosunkach zarowno politycznych, jak
i gospodarczych z Wietnamem, Laosem czy Koreanskll Republikll Ludowo-Demokratycznll. Stlld tei. moma jedynie probowae od powiedziee na pytanie, jak w najblii.szej przyszlosci b~zie przebiegala konfrontacja demokracji zachodniej z socjalizmem 0 specyfice chillskiej.
Literatura tego przedmiotu jest uboga, na co wplywa zarowno aktualnose
zagadnienia jak i pewna postawa wyczekiwania uczonych i politykow wobec zmian
zachodzllcych w Azji. Glownymi Zrodlami przeprowadzonej tu analizy staly si~
z koniecznoSci oficjalne dokumenty rZlldowe panstw tego regionu.
St
POLITYKA USA W AZJI WSCHODNlEJ -
REGIONIE PACYFIKU
i
ud
a
Amerykanska strategia w tym regionie po upadku ZSRR nie ulegla radykalnej
zmianie, choCiai. pozycja USA zostala umocniona. Mocarstwo to traktuje region
Azji Wschodniej - Pacyfiku jako trzeci po Europie i Ameryce Lacinskiej w amerykanskiej hierarchii priorytetow. Glownymi partnerami Stanow Zjednoczonych
w Azji pozostaly Japonia, Republika Korei, Tajlandia i Singapur. Szczegolne wi~zi
lllczll USA z Japoni1l3, chociai. w stosunkach mi~zy nimi pojawiajll si~ rowniei.
napi~cia i sprzecznoSci, wynikajllce zarowno z bardzo Scislej integracji ekonomicznej
gospodarek tych dwoch panstw (USA Sll bardziej zintegrowane gospodarczo z Japonill nii. z EuroPll) jak i odmiennosci wynikajllcej z szeroko rozumianej przynalemosci do innych kultur i cywilizacji. Rowniei. w przyszlosci moi.e to bye zrodlem
konfliktow mi~zy tymi mocarstwami, tym bardziej, ii. proby demokratyzacji
J aponii na wzor amerykanski i zakorzenienia w niej kultury anglosaskiej nie
przyniosly oczekiwanych efektow.
Stany Zjednoczone Sll nadal najsilniejszym mocarstwem na obszarze Azji
Wschodniej - regionie Pacyfiku, dysponujllc niemal wszystkimi atrybutami mocarstwowosci, srodkami ekonomicznymi i wojskowymi czy zinstytucjonalizowanym
system em sojuszy, niemniej jednak, zwlaszcza ostatnio, zagadnienie rownowagi sil
i przywodztwa w regionie jest szczegolnie istotne w zwillZku z dllZeniami Chin,
Japonii i Rosji do odgrywania wai.nych rol na tym obszarze.
Pomimo ii. wiele dzialan USA Oak chociai.by te, ktore stanowily odpowiedZ na
inwazj~ Iraku na Kuwejt w sierpniu 1990 r.) wskazuje, i.e mocarstwo to pragnie
odgrywae rol~ przywodczll w swiecie - zgodnie z tezll 0 "unikalnej (a raczej
unikatowej - I.G .L.) odpowiedzialnosci USA za pokoj, bezpieczenstwo i dobrobyt
calego swiata"4 - to jednak strategia polityczna Stan ow Zjednoczonych w tym
regionie musi uwzgl~dniae tei. nowe czynniki, zarowno polityczne, jak i gospodarcze.
e
zn
yc
lit
Po
3 Jak podkreslajll badacze tej tematyki, w tym r6wniez uczeni amerykanscy, USA zajmujll drugie
(po Azji) miejsce w eksporcie Japonii. Dla przykladu japoIiscy producenci opanowali okolo 300;., rynku
samochodowego USA. Wynikle st~ problemy i pr6by ich rozwiflZania referujll szczeg61owo:
R. J. Ellings, E. A. Olsen, A New Pacific Profile, "Foreign Policy" 1992-1993, nr 89, s. 123-124.
4 E. Sadowski, Amerykailska siralegia pokoju, w: J. Kukulka (red .), Pokoj w ieorii j praklyce
slosunkolV mj~dzynarodolVych, Warszawa 1991, s. 249-250.
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ -
REGJONIE PACYFlKU
213
a
i
ud
St
Slldzic nale:iy, ze Stany Zjednoczone zdajll sobie z tego spraw~ i koncentrujll sie na
problemach wewn~trznych, a zwlaszcza na problemach gospodarczych i spolecznych 5 .
Stany Zjednoczone nie zamierzajll jednak rezygnowac z umocniania swojej roli
w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku, w tym rowniez wojskowej, 0 czym Swiadczy
chociazby pozostawienie baz na Hawajach i wzdluz wybrzeza Pacyfiku. Gloszll one
stopniowll redukcj~ swej militarnej obecnosci glownie w Japonii, Republice Korei
i na Filipinach (poprzez wycofanie taktycznej broni jlldrowej z Polwyspu Koreanskiego oraz 7 000 zolnierzy) w cillgu najblizszych trzech lat (poczynajllc od 1993 r.)6.
W rzeczywistosci jednak floty USA i WNP nadal Sll uzbrojone w rakiety balistyczne
dalekiego zasi~gu, a sily powietrzne - w bron jlldrowll.
Stany Zjednoczone w1llczyly si~ taue do dzialalnosci organizacji regionalnych.
Przykladem takiej dzialalnosci jest spotkanie w Seattle ( w listopadzie 1993r.)
przywodcow panstw wchodzllcych w sklad APEC7 (Asia - Pacific Economic
Cooperation), na ktorym prezydent Bill Clinton oswiadczyl, ze APEC nie b¢zie
stanowil zagrozenia dla interesow ekonomicznych Europy; zas w samej organizacji
nie b~dzie sztywnych powillzan pomi¢zy krajami czlonkowskimi 8 • Wydaje si~, i:e
spotkanie to rowniez swiadczy 0 przeorientowaniu polityki zagranicznej USA.
Generalnie, amerykanskie koncepcje odnoszllce si~ do Azji Wschodniej - regionu
Pacyfiku Sll uwarunkowane nowymi okolicznosciami, z ktorych podstawowll jest
zanik dwubiegunowosci w swiecie wspolczesnym.
l
Po
POZYCJA ROSH W AZJI WSCHODNIEJ - REGIONIE PACYFIKU
ne
cz
ity
Obecne mozliwosci Rosji - kraju ktorego specyfika polozenia geograficznego
pol ega na przynale:inosci rownoczdnie do Europy i Azji - uczestniczenia w dynamice rozwoju gospodarczego Azji Sll raczej ograniczone; kraj ten potrzebuje wielu
lat, aby osillgnllc poziom gospodarki na przyklad Japonii. Sytuacj~ Rosji dodatkowo komplikujll konflikty etniczne i niepokoje spoleczne.
Do polowy lat 80. priorytetowy charakter w polityce tego mocarstwa miala
Europa, dopiero w drugiej polowie lat 80. mozna mowic 0 traktowaniu stosunkow
w regionie Pacyfiku jako rownorz~dnych z europejskimi. Po rozpadzie ZSRR
aktywnosc Rosji jest skoncentrowana na sprawach europejskich, mom a stwierdzic,
iz region euroatlantycki jest obecnie dla Rosji najwamiejszy.
Glowne zasady radzieckiej polityki w regionie Azji-Pacyfiku zostaly ogloszone
przez Michaila Gorbaczowa w przemowieniach: we Wladywostoku, w lipcu 1986 r.
oraz w Krasnojarsku, we wrzdniu 1988 r.9 Za najwamiejsze wowczas uznano:
eliminowanie napi~c i konfliktow regionalnych, redukcj~ zbrojen atomowych i kon5 Podkreslal to z calym naciskiem Bill Clinton w swoim wystliPieniu po obj~iu urz¢u ("Rzeczpospolita", 21 I 1993).
6 Dane cytowane za "Zyciem Warszawy", 25 II 1990. Poglccbionli analizCC tego zagadnienia
przedstawil D . C. Hellman (The United States and Asia in an Age of International Upheaval, "Current
History" 1992, December, s. 402-406).
7 Obszar geograficzny APEC (Australia, Kanada, Brunei, Chiny, Hongkong, Indonezja, Japonia,
Korea Poludniowa, Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Filipiny, Papua-Nowa Gwinea, Singapur,
Taiwan, Tajlandia i USA) zamieszkuje 40% ludnoSci swiata. Wytwarzajll one · polowCC swiat owego
produktu globalnego brutto (13 bilionow dolarow). Przypada na nie 40% obrotow w handlu Swiatowym.
8 "Rzeczpospolita", 22 XI 1993.
9 Teksty przemowien por. "Trybuna Ludu", 29 VII 1986; 19 IX 1988.
214
IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA
a
i
ud
St
wencjonalnych, wspolprac~ gospodarczll w regionie. Propozycje te przewidywaly
rowniez wykorzystanie doswiadczen KBWE. Nie przyniosly one jednak oczekiwanych rezultatow, gdyz koncentrowaly si~ glownie na sprawach wojskowych, w czasie, gdy uwaga panstw regionu skupiona byla na sprawach gospodarczych. Ponadto
ich podstawll byly rozwillZania europejskie, trudne do przyj~cia a Azji.
Po upadku ZSRR powstal rowniez problem zdefiniowania przez nowo powstale
panstwa ich stosunkow politycznych z innymi krajami. Rosja jest zainteresowana
poprawll stosunkow z J aponill. Problemem pozostaje jednakZe status Wysp Kurylskich (okreslanych przez Japoni~ jako Terytoria Polnocne), ktore zostaly zaj~te przez
Armi~ Czerwonlll wrzeSnia 1945 roku. W ostatnich latach Japonia nasilila i;4dania
zwrotu wysp, a od 1981 r. CZlld japonski proklamowal 7 lutego Dniem Terytori6w
P61nocnych lO (tego bowiem dnia w 1855 r. pod pisano w mieScie Shlmoda uklad
z Rosjll przyznajllcy Kuryle J aponii). Spor ten jest podstawowll przeszkodll w polepszeniu stosunkow bilateralnych Rosja - J aponia.
Wyspy Kurylskie majll duze znaczenie strategiczne, poniewaz oddzielajll Morze
Ochockie od Oceanu Spokojnego (na Morzu Ochockim znajdujll si~ nadal rosyjskie
strategiczne okr~ty podwodne, wyposazone w bron atom oWll) , oraz gospodarcze
(wokol Kuryli lowiska obfitujll w ryby). Status Wysp Kurylskich byl tematem
rokowan rosyjsko-japonskich podczas wizyty w J aponii rosyjskiego prezydenta
Borysa Jelcyna w pa:rozierniku 1993 r. Jednakze problem ten nie zostal nadal
rozwillzany (formalnie Rosja i Japonia pozostajll nadal w stanie wojny). Podczas tej
wizyty nie ustalono tez terminu przyszlych negocjacji na temat spornego archipelagu, jak i terminu podpisania ukladu pokojowego pomi¢zy obydwoma krajami.
Rosja ostatnio zredukowala i zamierza w cillgu najblizszych lat stopniowo
redukowac swojll obecnosc wojskowll w Azjill. Chiny i Rosja podpisaly i ratyfikowaly porozumienie dotycZllce wschodniego odcinka wspolnej granicy, prowadzone
sll rozmowy dotyczllce zachodniego odcinka granicy, zawarto porozumienia dotycZllce spraw gospodarczych.
W lutym 1993 r. w Tokio - na spotkaniu przedstawicieli naczelnego dowodztwa wojskowego Rosji z przedstawicielami Ministerstwa Obrony Japonii - general
brygady, Giennadij Iwanow (Akademia Wojskowa w Moskwie) oznajmil, i;e jego
kraj zamierza utworzyc stref~ zdemilitaryzowanll na Syberii w ramach zwi~kszenia
bezpieczenstwa w Azji i poprawy stosunkow mi~dzy Rosjll a Japonill i ChinamP2.
Na spotkaniu tym podkreslano rowniez, ze Rosja zredukowala swe sily ,wojskowe na
e
zn
yc
lit
Po
10 Spomymi wyspami !Ill: Kunaszyr, Iturup, Szykotan oraz grupa wysp Hambai. Problem ten
szczegolowo omawia w swoim artylrule specjalista w dziedzinie stosunkow mi¢zynarodowych z Brown
University M. Kramer (Soviet Foreign Policy after Cold War, "Current History" October 1991, s. 319) jak
i E. Bazhanov i N. Bazhanov, uczeni z Moskwy (Russia and Asia in 1992. A Balancing Act, ,,Asian
Survey" 1993, nr I, s. 91-102).
11 R. Menon, Soviet-Japanese Relations: More of the Same?, "Current History" 1991, April, s. 160.
12 Lutowy (por. "Rzeczpospolita", 26 II 1993) projekt doktryny wojskowej Rosji przewidywal
utworzenie i rozbudoWIl sil szybkiego reagowania (sHy wojskowe Rosji liczll obecnie okolo 2,5 mln
iolnierzy), majllcych na celu przeciwstawienie sill ewentualnemu zagroieniu przez Sllsiadow, rowniei
i tych, wchodzllcych w sklad WNP, uwiklanych w spory graniczne, terytorialne i konflikty etniczne.
Projekt ten przewidywal rowniei, ie Rosja jest gotowa zrezygnowac z pierwszego uderzenia z uiyciem
broni jlldrowej, 0 ile pozostale kraje, dysponuj~ bronill atomowll, podpiszll takie zobowi~a.
lednakie nowa doktryna wojskowa Rosji, ujawniona w listopadzie 1993 r. nie wyklucza moiliwoSci
uiycia broni jlldrowej, ktora jest traktowana jako instrument nacisku politycznego na kraje SllSiednie.
W zaloieniach doktryny stwierdzono, ie zapewnienie bezpieczelistwa wojskowego Federacji Rosyjslciej
zaleiy rowniei od stosunkow Rosji z bezposrednimi sllsiadami oraz mocarstwami. ("Rzeczpospolita", 17
XI \993; 20-21 XI 1993).
SYTUACJA POLlTYCZNA W AZJI WSCHODNIEJ - REG/oNIE PACYFIKU
215
Dalekim Wschodzie 0 polow~, czyli 0 120000 zolnierzy (strona japonska szacuje iz
nadal stacjonuje tam okolo 320 000 rosyjskich zolnierzy). Nie podano blizszych
szczegolow na temat planowanej strefy. Nalezy Slldzic, ze sama Rosja traktuje jll
jako gest dobrej woli wobec sllsiadow.
Stosunki bilateralne rosyjsko-poludniowokoreanskie oficjalnie okreSlane Sll jako
stabilne.
Generalnie rosyjskie koncepcje odnoszllce si~ do regionu Azji WschodniejPacyfiku nie sll wyrainie zdefiniowane, rowniez ze wzgl¢u na koncentracj~ na
problemach wewn~trznych i europejskich. Rosja dllzy do posiadania dobrych
stosunkow z USA, EuroPll Zachodnill, czy takimi instytucjami Zachodu, jak NATO
czy Unia Zachodnioeuropejska. Jednoczesnie zauwazalne jest przejscie od czynnika
ideologicznego do koncentracji na problemach gospodarczych. Stanowisko Rosji
jest z uwagll sledzone przez ChRL, Japoni~ i USA i wydaje si~, ie panstwa te b~dll
staraly si~ umocnic swoje wplywy w Azji.
i
ud
St
ROLA CHIN W AZJI
a
Sytuacja w Azji w duiej mierze jest uzalezniona od politycznej i ekonomicznej
pozycji Chin. Naleiy pami~tac, iZ sil~ panstwa orazjego wplywy wyznaczajll obecnie
bardziej moZliwoSci ekonomiczne, technologiczne i handlowe niz sila stricte wojskowa, a samo bezpieczenstwo narodowe zalezy rowniei w duzej mierze od stanu
gospodarki. Chiny realizujll od 1978 r. program c z t ere c h mod e rn i z a c j i - rolnictwa, przemyslu, wojska i oswiaty, a od dwoch lat - tzw. drugll
fal~ reform, dzi~ki ktorym do 2000 r. majll osillgnllc status panstwa rozwini~tego
gospodarczo. Aby to osillgnllc, konieczne jest utrzymanie otwarcia gospodarki na
Zachod, pokojowe otoczenie, stabilny rozwoj wewn~trzny. Na XIV ZjeZdzie KPCh
w 1992 r. przyj~to · uchwal~ 0 przejsciu od gospodarki centralnie planowanej do
soc j ali sty c z n e j g 0 s pod ark i r y n k 0 w e j. Eksperci Banku
Swiatowego twierdzll, i nalezy uznac to za prawdopodobne, ze przy utrzymaniu
obecnego tempa wzrostu Chiny w pierwszej polowie przyszlego stulecia mogll stac
si~ pot~gll gospodarcZCl wi~kszll niz USA lub J aponia. W duzym stopniu majll
przyczynic si~ do tego specjalne strefy ekonomiczne takie jak: Shenzhen, polozony
specjalnie vis-a-vis Xianggangu (Hongkongu), Zhuhai, Xiamen, Shantou, Hainan
czy Putung w Shanghaju, majllcy sprawic, ze w niedalekiej przyszlosci Shanghai rna
stac si~ najwi~kszym centrum handlowo-finansowym w Azji13.
Dllzllc do umocnienia swej pozycji Chiny stopniowo nawillZaly stosunki dyplomatyczne ze wszystkimi krajami Azji (w ostatnich latach podj~ly na nowo stosunki
dyplomatyczne z Indonezjll oraz nawillZaly je z Singapurem i Brunei) 14.
Pozycja Chin zostala tez umocniona po politycznym rozwi~niu problemow
Xianggangu (Hongkongu) i Aomen (Macao), zgodnie z ktorym w 1997 r. - w przypadku Xianggangu i 1999 r. - Aomen, patistwo oficjalnie przejmie te terytoria.
ne
cz
ity
l
Po
13 Chitiski premier, Li Peng, podkreSlil, iZ, aby to osillgnllc, Chiny muszll przede wszystkim
wykorzystac pos~ naukowo-technicmy ("Renmin Ribao", 13 III 1988). Niekt6ny naukowcy SIl zdania,
ze po wykorzystaniu.nowoczesnych technologii Chiny mOgll wywierac najwi~kszy wplyw na res~ swiata.
Pogl¢ taki prezentujll najpelniej H. Morgenthau i K. Thompson (Politics Among Nations. The Struggle
for Power and Peace, New York 1985). Por. tez: T. Gottschang, The Economy's Continued Growth,
"Current History" 1992, September, s. 268 - 272.
14 "Beijing Review" 1990, August 20-26, s. 4.
216
IWONA GRABOWSKA-LlPTNSKA
a
i
ud
St
Pozycja Chin w regionie byla stopniowo odbudowywana po II wojnie swiatowej.
Oceniajllc potencjal gospodarczy (i co si~ z tym willie - militarny) nie naleiy jednak
zapominac, ii dwa z "czterech tygrysow" Sll chinskie - Xianggang (ktory za trzy
lata zostanie oficjalnie w1llczony do ChRL) i Taiwan. Trzeci zas - Singapur,
zamieszkujll w 75% Chinczycy, glosZllCY wprawdzie, ii Sll Singapurczykami, ale,
zgodnie z wielowiekowll tradycjll, utrzymujllcy scisle zwillzki z rodzinami na kontynencie i inwestujllcy znaczne kapitaly w kraju przodkow.
Problem emigracji chinskiej - huaqiao - jest bardzo wainym i specyficznym
zagadnieniem. Diaspora ma bowiem ponad tysillc1etnill tradycj~. Skupia si~ ona
glownie w krajach Azji Poludniowo-Wschodniej. Po 1949 r. sytuacj~ chiriskiej
emigracji skomplikowalo istnienie oprocz ChRL rzlldu na Taiwanie i co si~ z tym
willzalo, walka 0 rZlld dusz huaqiao. Wi~kszosc emigracji opowiedziala si~ jednak za
ChRL. Jest to tym wainiejsze, ie zamieszkiwala ona w krajach 0 odmiennym ustroju
politycznym od proklamowanego w 1949 r. w cesarstwie (do 1911 r.) ich przodkow.
Obecnie, gdy ChRL pozostaje najwi~kszym, okreslajllcym si~ jako socjalistyczne,
panstwem na swiecie problem wi~zi z emigracjll nabral jeszcze innego wymiaru,
zwlaszcza, ie obecnosc Chinczykow w ich krajach pobytu jest widoczna i znaczllca,
podobnie jak ich zwillzki, zwlaszcza ekonomiczne z dawnll ojczyznll.
ChCllC uwiarygodnic swoje intencje dlugofalowej, nie:zmiennej polityki reform
i poprawic image w swiecie po tragicznej masakrze na Placu Tiananmen 4 czerwca
1989 r., ktora oznaczala upadek ruchu demokratycznego i zwyci~stwo zwolennikow
twardej Iinii (Deng Xiaopinga, Yang Shangkuna i Li Penga), Chiny zglosily sWll
stoIi~, Beijing, jako miejsce Olimpiady w 2000 r. Wedlug wst~pnych obliczen koszt
przygotowan do igrzysk mial wyniesc okolo 1 mId dolarow 15 • Ostatecznie, jak
wiadomo, Olimpiada odb¢zie si~ w Australii.
Chiny, gloszllc otwarcie swej gospodarki na Zachod, jednoczesnie ostro wyst~pujll przeciwko ingerencji w ich sprawy wewn~trzne czy narzucaniu im obcych
norm Hi. Wedlug strony tego kraju z kwestill praw czlowieka willill si~ indywidualne
doswiadczenia. W warunkach chinskich waine jest jed no podstawowe prawo czlowieka - prawo do wyiywienia, bez ktorego wszystkie inne prawa Sll nieistotne.
Chiny majll wlasnll wizj~ ladu mi¢zynarodowego, opartego na pi~ciu zasadach
pokojowego wspolistnienia. Notabene to wlasnie Chiny, wraz z Indiami, Sll tw6rcami
pi~ciu zasad pokojowego wspolistnienia, zapisanych po raz pierwszy w preambule
do traktatu w sprawie Tybetu (29 kwietnia 1954 r.). We wrzeSniu 1988 r. charyzmatyczny przywodca ChRL, Deng Xiaoping, stwierdzil, ii najwainiejszymi . probIemami wspolczesnego swiata Sll pokoj i rozw6j oraz przeciwstawianie si~ hegemoni:zmom (zar6wno regionalnemu jak i globalnemu)17. Zgodnie z owl! idel! panstwo
glosi koniecznosc wyst~powania przeciwko wyscigowi zbrojen - d6klarujl!c, ie jako
pierwsze nie uiyje broni nuklearnej. Poklosiem tej idei jest rowniei propozycja
zniszczenia broni nuklearnej i chemicznej oraz znacznej redukcji broni konwenc-
e
zn
yc
lit
Po
u "Time", 1993, March 22.
Gospodarka Chin w latach dziewifidziesiqtych (Wyst~pienie Li Penga, premier a Rady Panstwowej
ChRL, na Swiatowym Forum Gospodarczym). Davos 1992 I 30. Wyd. Ambasady ChRL w Polsce, 1992,
s. 6.
17 OJicjan~ wykladnil; chitiskiego stanowiska w tej sprawie drukuje "Beijing Review" 1991, May, s.
13 - 19. Komentarz i interpretac~ tej wykladni przedstawili chitiscy uczeni uczestnic~cy w konferencji
Pugwash. Najbardziej miarodajne w tej mierze jest wyst~pienie Ye Ruana (Building a New International
Political Order for Peace and Security w: 41st Pugwash Conference on Science and World Affairs, 17-22
September 1991, Beijing, s. 19).
16
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ -
REG/oNIE !'ACYFlKU
217
a
i
ud
St
jonalnej. Wynikiem tych dzialan bylo podpisanie w marcu 1992 r. ukladu 0 nieproliferacji broni atomowej.
Chiny wspoldzialaly tez ze Stanami Zjednoczonymi w ONZ podczas wojny
w Zatoce Perskiej. Dalo to mozliwosc porownania chinskiego potencjalu wojskowego z silami USA i przynioslo w rezultacie nie tylko zwi~kszenie budi:etu ChRL
na cele wojskowe (w 1991 r. 0 12%, w 1993 r. 0 15%), ale i postanowienie
unowoczesnienia chmskiej armii. Faktem jest takze ostatnio zwi~kszony zakup
broni, wysokiej jakoSci stali, metali kolorowych 0 strategicznym znaczeniu itp. Dla
przykladu Chiny nabyly w Rosji 24 mysliwce typu SU-27, oceniane przez specjalistow jako sprz~t dobry, ale juz nie najnowszej generacji1 8 • USA nadal utrzymujll,
sankcje - zakaz sprzedazy najnowoczeSniejszej technologii wojskowej. Chiny planujll, rowniez zakupienie w Izraelu technologii lotniczej na potrzeby sil powietrznych.
Niemniej jednak zamierzajll, one rozwinll,c takZe rodzimy przemysl zbrojeniowy,
ktory, aby zdobyc niezb¢ne fundusze , b¢zie zwi~kszac swoj eksport. Proponuje si~
naukowcom ze WNP atrakcyjne warunki pracy, rowniez nad nowymi rodzajami
broni. Do tej pory skorzystalo z oferty wielu specjalistow wojskowych z bylego
ZSRR.
Generalnie okres po rozpadzie ZSRR byl dla Chin czasem najszybszego rozwoju
gospodarki, jak i dui:ej aktywnosci politycznej. Znormalizowano stosunki chinsko-japonskie, nawill,zano w 1992 r. stosunki dyplomatyczne z Republikll, Korei,
nastll,pilo zblizenie z panstwami ASEAN, poprawie ulegly stosuIiki chinsko-wietnamskie czy chinsko-laotanskie. W 1993 r. Azja Poludniowo-Wschodnia stanowila
glowny kierunek chinskiej dyplomacji i rok ten zostal nazwany rokiem ASEAN
w dyplomacji chmskiej.
Generalnie Chiny dll,zlI, obecnie przede wszystkim do rozwoju gospodarczego, do
czego potrzebne jest pokojowe otoczenie.
yc
lit
Po
e
zn
WPL YW JAPONII NA PROCES ZMIAN POLITYCZNYCH W AZJI
Powszechnie twierdzi si~, i:e Japonia jest juz mocarstwem gospodarczym19. Od
pocZll,tku lat 90. naszego wieku jej celem jest uzyskanie statusu mocarstwa politycznego, stll,d jej bardziej aktywna polityka zagraniczna. Trudno jest jednak przewidziec, jak w najbliZszej przyszlosci uda si~ Japonii osillgnll,c status panstwa majllcego
wplywy polityczne i to zarowno w regionie Pacyfiku, jak i w wymiarze globalnym.
Will,ze si~ to przede wszystkim z historill, najnowszll, i obawami sll,siadow przed scislll
zaleznoScill politycznll, i militarnll. Zwlaszcza ChRL (ale i obie Koree) obawiajll, si~
wzrostu wojskowej pot~gi Japonii (chociaz przeznaczono obecnie jedynie 1%
dochodu narodowego na obron~), pami~tajll,c wydarzenia z czasow wojny i japonskiej okupacji. SlI,siedzi obawiajll, si~ rowniez ponownego tworzenia, wzorem tat 30.
Strefy Wspolnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej majllcej obejmowac rowniez
Azj~ Poludniowo-Wschodnill,.
W ostatnich latach zauwazalne jest ozywienie nacjonalizmu japonskiego, przejaS. Kim, China as a Regional Power, "Current History" 1992, September, s. 248 .
Jesllo mana leza, chociai: w 1992 r. regres wzrostu gospodarczego w Japonni byl najci~i:szy od
czasu kryzysu nafiowego w 1978 r. WsrOd prac dowodZ/lcych t~ tez~ najbardziej reprezentatywnymi
wydajll si~ bye: G. W. Noble, Japan in 1992. Just Another Aging Superpower?, ,,Asian Survey" 1993, nr 1,
s.I-12 oraz Tomozo Morino, China-Japan Trade and Investment Relations, "The China Challenge:
American Policies in East Asia" 1991, nr 2, s. 87-95.
18
19
218
IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA
a
i
ud
St
wiajllce si~ nie tylko w dllzeniu do usprawiedliwiania czy nawet gloryfikowania
dzialan armii Mikado w czasie II wojny swiatowej, ale rowniez w pro bach zmiany
konstytucji w kierunku uchylenia ograniczen nalozonych przez USA.
Podstawowym atutem w polityce zagranicznej J aponii jest jej rozwoj gospodarczy. Kraj ten stal si~ zarowno pot~gll finansowll w skali mi~dzynarodowej, jak
i mi~dzynarodowym inwestorem oraz eksporterem kapitalu. W hierarchii polityki
gospodarczej Japonii moma wymienic takie regiony, jak: 1) USA, 2) wysoko
rozwini~te panstwa uprzemyslowione, 3) WNP, 4) Chiny, 5) panstwa Azji Wschodniej, Poludniowo-Wschodniej i Oceanii.
Po 1989 r. zwlaszcza umocnily si~ wiC(zi gospodarcze miC(dzy Japonill a ChRL,
kiedy nastllpil kryzys w stosunkach ChRL z wiC(kszoscill jej dotychczasowych
partnerow. 0 ile w 1972 r. wartosc wzajemnych obrotow handIowych szacowano na
1 mid dol. to w 1987 r. wynosila juz ona 15,7 mId dol., w 1988 r. 19,3 mId dol.,
w 1990 r. rowniez ponad 19 mid dol. JednoczeSnie ponad 80% chinskich pozyczek
rZlldowych i prywatnych pochodzi z Japonii.
Innym problemem jest kwestia samodzielnosci wojskowej Japonii i jej niezaleznoki od USA. Panstwo to w 1989 r. znalazlo siC( na trzecim miejscu, po USA
i ZSRR, pod wzglC(dem wydatkow wojskowych. Zostaly one przeznaczone glownie
na rozbudowC( lotnictwa, obronC( przeciwlotniczll, modernizacjC( armii Illdowej oraz
badania naukowe dla celow wojskowych. Wzrost znaczenia Japonii w Azji jest
faktem obiektywnym. Jej wlasne bezpieczenstwo jest postrzegane glownie przez
pryzmat rozwoju ekonomicznego. W stosunkach z zagranicll popiera ona regionaInll
kooperacj~, zwiC(kszajllc swojll aktywnosc w miC«lzynarodowych organizacjach.
W zamian kraje Azji popierajll udzial tak zwanych sil samoobrony Japonii w akcjach ONZ20.
yc
lit
Po
ZAGROZENIA BEZPIECZENSTWA W AZJI
e
zn
Po II wojnie swiatowej glowne zagrozenie bezpieczenstwa w analizowanym
regionie powodujll roznego rodzaju konflikty (w tym zbrojne).
Problem korean ski znalazl si~ ostatnio w centrum zainteresowania opinii publicznej w zwillzku z odmowll zgody przez KRLD na inspekcjC( miC(dzynarodowll
instalacji jlldrowych polozonych na polnoc od Phenianu. Szczegolne zaniepokojenie
faktem, ze kraj ten jest w stanie w najbliZszym czasie wyprodukowac bron jlldrowll,
wyrazily Republika Korei i Japonia. Grozono KRLD sankcjami ekonomicznymi,
jednaki:e nie wydaje siC(, aby byly one skuteczne w przypadku jednego z najbardziej
izolowanych panstw swiata. W marcu 1993 r. KRLD zadeklarowala wycofanie si~
z traktatu 0 nieproliferacji broni jlldrowej. Decyzja ta byla odpowiedzill na zwi~k­
szenie nacisku przez Mi~dzynarodowll AgencjC( Energii Atomowej (IAEA), zmierzajllcll do przeprowadzenia inspekcji dwoch tajnych osrodkow, w ktorych najprawdopodobniej Sll umieszczone materialy do produkcji broni atomowej21. W zwillzku
z til sytuacjll moma mowic 0 grozbie wyscigu zbrojen nuklearnych w regionie, tym
bardziej, ze Japonia rowniez ma wystarczajllcll ilosc plutonu i dysponuje odpowiednill technologill, pozwalajllCll na szybkie przeksztalcenie siC(, 0 He tylko siC( na to
zdecyduje, w mocarstwo nuklearne.
:w Takashi lnoguchi, Japan·s Foreign Policy in East Asia, "Current History" 1992, December, s.
407-412.
lJ "Time" 1993, March 22.
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJl WSCTlODNIEJ - REGIONIE PACYFlKU
219
a
i
ud
St
Niemniej jednak proces zblizenia mi~dzy obu Koreami stopriiowo przebiega.
W grudniu 1991 r. podpisano uklad 0 nieagresji mi~zy KRLD a Republikll Korei
- najwaZniejszy od zakonczenia wojny koreanskiej w 1953 r. dokument pomi~zy
dwoma podzielonymi od 1945 r. panstwami22 • Uklad ten zobowillZywai obie Koree
do przygotowania porozumienia pokojowego i rozbrojenia, umozliwienia Illczenia
7 min rodzin oraz ulatwien handlowych i komunikacyjnych.
Warne Sll rowniez stosunki pomi~zy KRLD i Japonill. KRLD domaga si~ od
Japonii reparacji za lata 1910 - 1945, kiedy Japonia okupowala Kore~. Zlldania te
nasi lily si~ w okresie, kiedy trudnoSci gospodarcze KRLD powi~kszyly si~ po
wstrzymaniu pomocy finansowej i militarnej przez Rosj~.
Republika Korei z kolei osillgn~la bardzo wysoki poziom rozwoju dzi~ki
niskiemu kosztowi sily roboczej, rozwojowi nastawionemu na eksport i uprzemyslowienie, przycillgni~ciu ludnosci ze wsi do miast. Wybrany w grudniu 1992 r.
prezydent, Kim Young Sam (Demokratyczna Partia Liberalna), zapowiedzial, Ze
glownymi celami jego polityki do 2000 r. b~dll: dllzenie do zjednoczenia z KRLD
i reformy gospodarcze, dzi~ki ktorym pozycja jego kraju w Azji zostanie nie tylko
utrzymana ale i umocniona. Umocnieniu pozycji Republiki Korei w Azji majll
rowniez sluzy6 nawillzane po 43 latach (w sierpniu 1992 r.) stosunki dyplomatyczne
z ChRL (Republika Korei byla ostatnim krajem Azji uznajllcym rzlld na Taiwanie
jako reprezentanta Chin).
W zamian za uznanie Chinska Republika Ludowa zobowillZala si~ do uiycia
swoich wplywow w KRLD w celu poparcia polityki odpr~zenia na Polwyspie
Koreanskim . Zmiany w polityce zagranicznej Republiki Korei dotycZl! rowniez
stosunkow z Rosjll. W listopadzie 1992 r. Republika Korei i Rosja podpisaly uklad
o normalizacji stosunkow wzajemnych i wspolpracy w dziedzinie wojskowej oraz
zaopatrzenia w energi~. Dwa lata wczeSniej ZSRR i Republika Korei nawillZaly
stosunki dyplomatyczne, chociaz nadal obowillzuje uklad z 1961 r. pomi~dzy ZSRR
i KRLD, w ktorym ZSRR zobowillzal si~ do obrony KRLD przed agresjll
z zewnlltrz. Prezydent Rosji, Borys Jelcyn, zapowiedzial zmian~ tego ukladu.
Republika Korei w zamian obiecala pomoc finansowll dla Rosji w wysokosci okolo
3 mid dol. 23
Duzym zagrozeniem dla pokoju nie tylko w tym regionie jest konflikt 0 przynalernos6 wysp na Morzu Poludniowochinskim. Lezll one w strategicznym miejscu,
w poblizu glownych linii zeglugowych z CieSniny Malakka do Japonii, Korei i na
Pacyfik. TakZe glowne korytarze powietrzne Illczllce t~ cz~sc Azji z resztll swiata
prowadzll nad tymi wyspami. Wyspy te majll jednak przede wszystkim znaczenie
ekonomiczne - zloza ropy naftowej, gazu i metali kolorowych, jak i obfite dary
morza (ryby, trepangi, drogocenne muszle, pedy, korale). Wyspy te, skupione
w archipelagach: Spratly (N ansha), Paracele (Zhongsha, Xisha) i Pratas (Dongsha)
niezamieszkanych od wiekow, staly si~ przedmiotem sporn w zasadzie w latach 40.
XX wieku, gdy wzroslo ich znaczenie strategiczne i gospodarcze, mi¢zy Chinami,
Taiwanem, Wietnamem, Filipinami, Malezjll, Indonezjll i Brunei. Pans twa te roszcZl!
sobie prawo do poszczegolnych archipelagow lub wysp. Jedna z propozycji roz-
e
zn
yc
lit
Po
22 Wed lug ocen specjalist6w w przypadku pomini~ia okresu przejsciowego w zjednoczeniu obu
Korei, Korea Poludniowa poniosiaby macme koszty gospodarcze, aby zniwelowac r6i:ilice w poziomie
iycia w obu krajach. Koszty le wedlug rz~u Korei Poludniowej miaiyby wynosic corocznll (do 2002 r.)
subwencj~ w wysokosci 3-4%. Natomiast stopniowe zjednoczenie, w cillgu okolo 10 lat, byloby
o polow~ lansze. Por. Leksykon parisM slViata 1993/ 1994, Dortmund-Warszawa 1993, s. 230-231.
2.1 Tamie.
220
lWONA GRABOWSKA-LIPlNSKA
willzania tego konfliktu przewiduje uregulowanie tego problemu przez wspolnll
bogactw naturalnych. Spar ten willze si~ rowniez z kontrolll zbrojen na
Morzu Poludniowochinskim, ich redukcjll, a w przyszlosci demilitaryzacjll.
Oprocz omowionych kwestii - Korei i przynaleznosci wysp na Morzu Poludniowochinskim - jednym z najtrudniejszych do rozwillzania jest problem Kambodzy, w ktorej od ponad 20 lat toczy si~ wojna domowa 24• I chociaz podpisano
w Paryzu 23 pazdziernika 1991 r. porozumienie w sprawie zakonczenia wojny oraz
przewidziano takze wyslanie do tego panstwa zarowno zolnierzy sil pokojowych jak
i cywilnych obserwatorow ONZ, to do tej pory sytuacja w tym kraju nie jest
stabilna 25 • Wprawdzie dotrzymany zostal tennin wyborow - 23 maja 1993 r.,
niemniej jednak, 0 ile Czerwoni Khmerzy nie zmienill swojej dotychczasowej
polityki, to b~dzie oznaczalo nie tylko k1~sk~ ONZ w jej najkosztowniejszej operacji
pokojowej (okolo 2 mId do1.), ale i utrzymanie irodla zagrozenia dla pokoju w Azji.
Sytuacja w Kambodzy nadal jest napi~ta. W latach rezimu Pol Pota (1975 - 1979)
Czerwoni Khmerzy zamordowali co najmniej 1 mIn ludzi, a setki tysi~cy wysiedlili
z miast na wid. Ofiarami mordow, aresztowan i tortur byli przede wszystkim
intelektualiki. Wed lug szacunkow krwawy terror przezylo jedynie 20% nauczycieli,
zas na poczlltku lat 90. analfabeci stanowili az 65% spoleczenstwa Kambodzy.
Czerwoni Khmerzy nie zgodzili si~ na oddanie broni i rejestracj~ wyborcow na
kontrolowanych przez siebie terenach, blokujllc realizacj~ postanowien pokojowych.
W odpowiedzi na sankcje gospodarcze - nalozone przez Rad~ Bezpieczenstwa
ONZ w grudniu 1992 r. - Czerwoni Khmerzy wzi~li jako zakladnikow dzialajllcych
na ich terenach zolnierzy sil pokojowych ONZ.
.
Innymi, potencjalnymi irodlami napi~c w Azji Sll problemy z mniejszokiami, na
przyklad z laotanskll w Tajlandii, wietnamskll w Kambodzy, kambodzanskll w Wietnamie czy chinskll diasporll w calej Azji Poludniowo-Wschodniej. Problem ami
takimi Sll nadal spory graniczne (na przyklad mi¢zy Indonezjll a Wietnamern
w sprawie granicy morskiej, pomi~dzy Malezjll a Tajlandill, Tajlandill a Myanmarern, Chinami a Indiami); terytorialne (mi¢zy Filipinami i Malezjll 0 .wysp~
Sabah; mi¢zy Indonezjll i Malezjll 0 przynaleznosc wysp Pulan Sepdan i Pulan
Ligintan; mi¢zy Malezjll i Singapurern 0 wyspt: Pedra Blanca, mi¢zy Chin ami
i J aponill 0 wyspy Diaoyutai na Morzu Wschodniochinskim, mi¢zy Chinami
a Wietnamem, mi~dzy Indonezjll a Wietnamern, Wietnamem a Malezjl! 0 przebieg
morskiej linii dernarkacyjnej, pomi~dzy Filipinami a Indonezjll, pomi~dzy Malezjll
a Brunei); kwestie etniczne; konflikty religijne; wasnie 0 irodla energii oraz zasoby
naturalne. Wai:nym problemern pozostaje takZe kwestia Taiwanu. ChRL stan~la na
pryncypialnym stanowisku, ii: Taiwan jest prowincjll Chin, ich sprawll wewn~trznll,
zas w przypadku zewn~trznej ingerencji nie wyklucza nawet moZliwoSci uzycia sily
zbrojnej.
eksploatacj~
a
i
ud
St
e
zn
yc
lit
Po
DZIALAN1A NA RZECZ POKOJU I BEZPIECZENSTWA W AZJI
Propozycje dotyczllce zapewnienia pokoju i bezpieczenstwa w tym regionie
wysuwano juz pod koniec lat 60. ZSRR zaproponowal utworzenie w Azji systernu
bezpieczenstwa zbiorowego, opartego na zasadach karty ONZ. Projekt ten nie zostal
24
Z5
"Beijing Review" 1993, July 12-18, s. 11.
C. Elcheson, The .. Peace" in Cambodia, "Currenl Hislory" 1992, December, s. 413-417.
SYTUACJA POLlTYCZNA W AZJI WSCIIODNIEJ -
REGJONIE PACYFlKU
221
a
i
ud
St
zrealizowany, a ZSRR w latach 70. proponowal utworzenie organizacji regionalnej
i podpisanie ukladow wielostronnych i bilateralnych.
Wainymi propozycjami byly tez deklarowane strefy pokoju. Dla przykladu
w grudniu 1971 r. Zgromadzenie Ogolne ONZ uchwalilo rezolucj~, zgodnie z ktor~
Ocean Indyjski mial bye przeksztalcony w stref~ pokoju. Jednakze warunki wst~pne
nie zostaly zaakceptowane i spelnione - w efekcie nie powstala tu strefa pokoju.
Inn~ propozycj~, maj~c~ na celu umocnienie bezpieczenstwa, byla neutralizacja
Azji Poludniowo-Wschodniej. Z tak~ propozycj~ wyst~pila Malezja w 1970r. Juz
w 1971 r. ministrowie spraw zagranicznych panstw - czlonkow ASEAN zadeklarowali podj~cie wysilkow w celu stworzenia tu Strefy Pokoju, Wolnosci i Neutralnosci (Zone of Peace, Freedom and Neutrality - ZOPF AN)26. Rowniez ta kwestia
jest nadal spraw~ otwart~, a po wycofaniu USA z bazy Subic Bay na Filipinach
i Rosji z bazy w Wietnamie zaistniej~ realne warunki do jej powstania.
Kolejn~ propozycj~ bylo ustanowienie strefy bezatomowej w Azji Poludniowej .
Zwi~zany jest z ni~ projekt powstania strefy wolnej od broni j~drowej w panstwach
Poludniowego Pacyfiku i na obszarach morskich przyleglych do terytorium tych
panstw. Projekt ten nie doczekal si~ rowniez realizacji.
Wazn~ kwesti~, zwi~zan~ z omawianymi wczesniej problemami, jest rozbrojenie.
Dla przykladu, poczynaj~c od 1988 r. ZSRR zlikwidowal w azjatyckiej cZ~Sci 162
rakiety sredniego zasi~gu typu SS-20, 36 rakiet typu SS-12 i 22 rakiety typu SS-23 27 .
Nalezy przy tym zauwazye, ze teoretycznie prawie wszystkie kraje tego regionu
opowiadaj~ si~ za rozbrojeniem; w praktyce zbrojenia s~ jednak nie tylko kontynuowane, ale i motywowane innymi czynnikami niz zimna wojna: sporami
wewn~trznym i czy zagrozeniami ze strony s~siadow. Produkcj~ i handel broni~
rozwin~ly zwlaszcza Chiny i Singapur. Charakterystyczny jest takze wYScig zbrojen
w skali regionalnej. St~d tez tak wazn~ spraw~ jest kontrola nad arsenalem
j~drowym, zbrojeniami konwencjonalnymi czy praktyczn~ realizacj~ srodkow budowy zaufania. Te ostatnie nie s~ dla Azji novum, byly juz rozwijane na poziomie
stosunkow bilateralnych czy subregionalnych. Ich przykladami s~ : porozumienie
z 1985 r. mi~dzy ZSRR, USA i Japoni~ 0 bezpieczenstwie w lotniczym ruchu
pasazerskim; porozumienie mi~dzy Chinami i Mongoli~ z 1986 r. 0 ustanowieniu
polqczenia lotniczego mi~zy tymi krajami; czy - prowadzone po 1989 r. - rozmowy chinsko-radzieckie, w ktorych wyniku zmniejszono liczebnose wojsk wzdluz
granicy Chiny - Rosja, Chiny - Mongolia czy Chiny - l(azachstan.
Bezpieczenstwo w regionie Azji - Pacyfiku obecnie jest zagwarantowane
glownie przez porozumienia bilateralne pomi~zy Stanami Zjednoczonymi a Rosj~
czy Japoni~, Japoni~ a Chinami i Rosj~, Chinami a Rosj~.
ne
cz
ity
l
Po
26 Projekl przekszlalcenia regionu Azji Poludniowo-Wschodniej w stref~ pokoju ma swojll histori~,
jui bowiem w 1886 r. pojawila si~ propozycja neulralizacji dorzecza Menamu, czyli lerenu na poludnie od
granicy Syjamu. Wowczas Syjam zoslal krajem neulralnym, pelnillCym funkc~ bufora pomi¢zy
francuskirni Indochinami a posiadloSciami brytyjskirni. Nast~pnie w lalach 30. naszego wieku proponowanD neutralizacj~ Filipin, a w lalach 40. prezydent USA, F . D. Roosevelt wysunlll koncepcj~
neulralizacji Indochin i Syjamu, ktora nie zostala zrealizowana wobec negatywnego stanowiska Japonii.
Uklady Genewskie z 1954 r. rowniei zawieraly pewne elementy neutralizacji Indochin. W 1964 r.
prezydent Ch. de Gaulle wyslllPil z propozycjll zawarcia przez panstwa Azji Poludniowo-Wschodniej
lraklatu 0 neulralnoSci. Bliiej na len temat palrz P. Lyon, War and Peace in Southeast Asia, London
1969, s. 175; Foreign Relations of the United States, Japan 1931-1941, vol. II, Washington 1943, s.
27-40; " Foreign Affairs Malaysia" 1971 , nr 5.
27 Asian Security 1988- 1989, Tokio 1989, s. 132.
222
IWONA GRABOWSKA-LIPINSKA
KONKLUZJE
a
i
ud
St
Analiza sytuacji w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku pozwala na postawienie
hipotezy, iz "zimna wojna" w tym regionie nie skonczyla sitr, ze w dalszym ci~gu rna
tam miejce konfrontacja dwoch ustrojow politycznych (USA i Chin).
Zakonczenie "zimnej wojny" w Europie nie wplyntrlo zatem na zasadnicze
zmiany w Azji jako calosci czy na rozwi~zanie konfliktow lokalnych (Korea,
Kambodza, wyspy na Morzu Poludniowochinskim itp.), chociaz u ich podloza
lezala rywalizacja mitrdzy supermocarstwami. Pomimo kresu bipolarnego podzialu
swiata pozostaly nieuregulowane nadal zarowno konflikty wewntrtrzne w poszczegolnych panstwach, jak i konflikty mitrdzynarodowe.
Obecny proces przemian w Azji Wschodniej - regionie Pacyfiku jest zdeterminowany zarowno czynnikami politycznymi, jak i ekonomicznymi. Bezprecedensowy w historii wzrost gospodarczy Japonii, "czterech tygrysow", ostatnio Chin
powoduje spekulacje, iz centrum produkcji i sHy roboczej przeniesie sitr do Azji,
a XXI wiek btrdzie wiekiem Pacyfiku, coraz cztrSciej okrdlanym jako Morze
Srodziemne XXI wieku 28 •
Wydaje sitr tez prawdziwll teza, ze nasttrpuje w tym regionie proba eliminacji
wplywow USA i Rosji przez Chiny, Japonitr czy kraje ASEAN. Wydaje sitr takze, ze
kluczem do stworzenia tam nowej sytuacji mitrdzynarodowej moze bye wspolpraca
regionalna, zas te kraje, ktore nadal majll traktaty bezpieczenstwa z mocarstwami,
btrdll szukae bardziej niezaleznej polityki. Nowy lad w Azji i regionie Pacyfiku jest
dopiero tworzony, zas sytuacja polityczna nadal nie jest stabilna, na co wplywa
zarowno brak zbiorowego mechanizmu rozwillzywania problemow wojny i pokoju
na tym obszarze, jak i wysoki poziom zbrojen konwencjonalnych i nuklearnych.
Z czterech riajwazniejszych mocarstw, wplywaj~cych na sytuacjtr w Azji, trzy
dysponuj~ bronill jlldrowll (USA, Rosja, ChRL), zas Japonia - silll ekonomicznll
i moZliwoSciami wyprodukowania w bardzo krotkirn czasie tej broni.
Aktualne jest rowniez zagadnienie przywodztwa regionalnego; prawo do niego
rosci sobie co najmniej kilka panstw. Partykularne interesy, cz~ste zmiany koaiicji,
brak regionalnego ukladu bezpieczenstwa zbiorowego wplywajll na wzrost napi~
w reglOrue.
Sytuacja polityczna w Azji ulegla w ostatnich latach duiym zmianom. Niepodleglose proklamowaly panstwa w Azji Srodkowej: Kazachstan, Kirgistan, Tadzykistan, Turkmenistan, Uzbekistan, formulujllc nowe polityki zagraniczne. Zmienil sitr
takze status Mongolii. Obecnie inna jest tez pozycja panstw wchodzllcych w sklad
ASEAN.
Zagrozeniem dla bezpieczenstwa Azji jest sytuacja w Rosji i republikach
postradzieckich. Pojawia sitr tez obawa, ze panstwa WNP mogll sprzedawae technologie nuklearne i ekspertow, co rowniez moze przyczynie si~ do zaburzenia procesu
stabilizacji i pokoju w regionie.
Proba odpowiedzi na postawione we wprowadzeniu pytanie dotycZllce konfrontacji demokracji zachodniej (USA) z socjalizmem 0 chinskiej specyfice (ChRL) musi
uwzgltrdniae przede wszystkim istniejllce realia. Jak staralam sitr przedstawie w tym
e
zn
yc
lit
Po
28 Tego typu pogilldy prezentujll zar6wno uczeni chinscy na uZytek wewni(trzny (dobrym tego
przykladem jest artykul opublikowany w ~zyku chinskim Yang Jiana, Shijie jingji de zhongxin zhenhui.
" Dongyi"' rna? "Dongnan Ya" 1987, nr 2, s. 3-10), jak i zewni(trmy (na przyklad Wang Li, Looking
towards the 1990s, "Beijing Review" 1990, m I, s. 10-13) oraz uczeni z wielu innych kraj6w. W Polsce
pogl!ld len przedstawia J. Z. Pietras (Mi~dzynarodowa rota Chin, Lublin 1990, s. 163).
SYTUACJA POLITYCZNA W AZJl WSC//ODNIEJ -
REG/oNIE PACYFlKU
223
artykule, przyszlosc Azji - regionu Pacyftku zalezec b~dzie od sposobu rozwillzywania istniejllcych konfliktow, wyeliminowania napi~c, ustanowienia efektywnych metod kontroli kryzysow, ograniczenia zbrojen atomowych i konwencjonalnych, realizacji idei stref bezatomowych, praktycznego stosowania srodkow budowy
zaufania oraz wspolpracy ekonomicznej.
a
i
ud
St
ne
cz
ity
l
Po