Zachowania agresywne wśród dzieci w wieku przedszkolnym

Jednym z poważniejszych problemów dzisiejszej rzeczywistości jest agresja.
Jest to zachowanie bardzo często występujące wśród dorosłych, ale coraz częściej spotykane
u dzieci, nawet tych w wieku przedszkolnym.
Agresją, przemocą w ujęciu psychologicznym nazywa się czynności mające na celu zrobienie
szkody
i spowodowanie utraty społecznie cenionych wartości, zadanie bólu fizycznego lub
spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi [A. Frączek].
Agresja to zewnętrzne objawienie złości skierowane przeciw określonym
osobom lub rzeczom, przynoszące szkodę, przybierające formę ataku, czyli napaści
fizycznej lub słownej [Z.Skorny,1068].
W każdym przypadku agresji można teoretycznie wyróżnić kilka czynników:
- czynnik wrodzony
- czynnik efektywnościowy – stwarzający różne możliwości w zakresie zdobywania przez
dziecko doświadczeń
- czynnik frustracyjny – zależy w dużym stopniu od środowiska i postaw rodzicielskich
- czynnik naśladowczy – zależy głównie od środowiska
- czynnik instrumentalny
Przyczyn agresji jest wiele. Są to: bezsilność, kompleksy, chęć dominacji w grupie, presja
środowiska, niskie poczucie własnej wartości, niezaspokojenie potrzeb. Zaspokojenie potrzeby
bezpieczeństwa, miłości, uznania, własnej wartości, samodzielności to czynniki warunkujące
prawidłowe funkcjonowanie człowieka. Ogromny wpływ na zaspokojenie potrzeb w życiu
dziecka ma przede wszystkim rodzina, opiekunowie, grupa rówieśnicza, przedszkole, środowisko
lokalne. Niezaspokojenie potrzeb wywołuje w określonych sytuacjach zachowania agresywne.
Oprócz agresji wynikającej z frustracji, niezaspokojenia potrzeb, agresji naśladowczej
i instrumentalnej wymienić można także agresję patologiczną, która występuje wówczas, gdy nie
ma miejsca żadna z wyżej wymienionych przyczyn zachowań agresywnych. Agresja patologiczna
tłumaczona jest zmianami w mózgu.
Agresywne zachowanie się może powstawać na podłożu zachodzących w organizmie zmian
chorobowych. Jest ono wtedy jednym z objawów niektórych zaburzeń nerwicowych, chorób
psychicznych oraz chorób somatycznych.
Omawiając przyczyny zachowań agresywnych u dzieci w wieku przedszkolnym należy zwrócić
uwagę na jeszcze jedną przyczynę agresji, a mianowicie – ciekawość. Małe dzieci, szczególnie te
bardziej dociekliwe, postępują czasem w sposób agresywny a nawet okrutny w celu zaspokojenia
swojej ciekawości. W działaniach tych nie zauważamy jednak występowania uczuć i emocji
negatywnych poprzedzających agresję , czy intencji zadawania cierpienia. Należy jednak
podkreślić, że niezależnie od przyczyn, które wywołują zachowania agresywne u dzieci, agresja
trwająca dłużej prowadzi z reguły do nawykowych form zachowania. Zachowania te tym trudniej
zwalczyć im dłużej i silniej są utrwalane.
Za agresywne uznaje się to dziecko, które wywołuje konflikty, niszczy przedmioty i rośliny,
męczy zwierzęta. Agresja wśród przedszkolaków to przede wszystkim podniesiony głos, krzyk,
wybuch złości, przezwiska, rękoczyny, bójki, niszczenie zabawek.
Agresywne zachowania mogą przyjąć formę agresji fizycznej lub słownej. Przejawem agresji
fizycznej mogą być zachowania takie, jak wszczynanie przez dziecko bójek, kopnięcia lub
ukłucia kolegi, szarpanie, podstawianie nogi, gryzienie oraz reakcje mimiczne. Spotykamy się też
z agresją fizyczną pośrednią, która nie przybiera form bezpośredniego ataku. Przykładem takich
zachowań dzieci w przedszkolu jest przeszkadzanie komuś w wykonywaniu pracy, zakłócanie
spokoju, sporządzanie obraźliwych rysunków, chowanie lub niszczenie przedmiotów, zabawek.
Obiektem, na który może być skierowana agresja fizyczna mogą być wszystkie przedmioty
z otoczenia. Objawia się ona uszkodzeniem mienia, dewastacją przyrody, znęcaniem się nad
zwierzętami i roślinami.
Drugi typ zachowań agresywnych spotykany u dzieci w przedszkolu to agresja słowna, która
przejawia się w roznoszeniu złośliwych plotek, pomówień, grożeniu, straszeniu, przezywaniu. Są
to bardzo częste formy agresji występujące w grupach rówieśniczych. Szkodliwość takich form
agresji bywa znacznie gorsza od agresji fizycznej, gdyż ranią one godność osoby będącej
podmiotem agresji, naraża je na ośmieszenie i upokorzenie. Agresją słowną jest także
rozpowszechnianie nieprawdziwych danych o osobie, plotkowanie, obmawianie, wydawanie
krzywdzących opinii.
Agresja zawsze przeszkadza, naturalnie najbardziej tym, których dotyczy, ale również którym
uniemożliwia zabawę i inne zajęcia. Nauczyciel zachowań agresywnych nie może ignorować.
Musi szybko i sprawnie reagować. Z codziennej rzeczywistości nie sposób wyeliminować
różnorodnych sytuacji konfliktowych, napięcia czy przykrości. Usunięcie wszelkich frustracji
z życia dziecka nie jest nawet wskazane, bowiem zmniejsza intensywność przeżyć dodatnich,
pozbawia dziecko radości z sukcesów, która jest tym większa, im większe trudności musi
pokonać w drodze do celu. Należy jednak dążyć do tego, aby dziecko przekonało się, że
zachowania i reakcje agresywne są mało skuteczne i bezsensowne.
Pozytywny efekt przynosi natomiast zachowanie spokojne i opanowane, którego wzorców
powinny dostarczać osoby z najbliższego otoczenia. Wyposażenie dziecka w umiejętności
prawidłowego współżycia z innymi, wspólnego pokonywania przeszkód i trudności
w rozwiązywaniu konfliktów, jest podstawowym zadaniem osób blisko z dzieckiem związanych.
Ponieważ istnienie konfliktów w życiu społecznym jest nieuchronne, należy je traktować jako
normalny przejaw ludzkiego współżycia. W działalności dziecka w wieku przedszkolnym przede
wszystkim zabawa pozwala na odreagowanie napięć, emocji i „złych” uczuć w sposób
nieagresywny.
Oto kilka przykładów zabaw ułatwiających współżycie w grupie i wyciszające agresję.
Zabawa pt.: „ Grupowa mapa pogody”
Zasady: wykonanie zarysów „mapy pogody” oraz rysunków przedstawiających stany
emocjonalne. Dzieci przypinają swoje rysunki na „mapie pogody”.
Cel: kształcenie umiejętności określania i nazywania uczuć w celu rozładowania napięcia
emocjonalnego.
Zabawa pt.: „ Słone ciasto”
Zasady: z masy solnej lub plasteliny dzieci ugniatają ciasto. Z ciasta wykonują okropne,
wykrzywione złością twarze. Po wysuszeniu malują na kolorowo.
Cel: odreagowanie złości w trakcie gniecenia i formowania.
Zabawa pt.: „Krzesło myślenia”
Zasady: wyznaczamy stałe miejsce w spokojnym kąciku i stawiamy tam krzesło z napisem –
krzesło myślenia. Na krzesło zapraszamy to dziecko, które zachowało się niewłaściwie, aby
spokojnie mogło przemyśleć i zastanowić się nad swoim zachowaniem. Po pewnym czasie
podejmujemy rozmowę dotyczącą tego właśnie zachowania i wspólnie uzgadniamy dalsze
postępowanie.
Zabawa pt.: „Lusterko”
Zasady: dziecko przeglądając się w lusterku opowiada co widzi – np. twarz zagniewaną, smutną,
złą, radosną, itp. Następnie stara się omówić swoje uczucia i ich powody.
Cel: kształcenie umiejętności określania swoich uczuć i przyczyn ich występowania.
Zabawa pt.: „Kapelusz”
Zasady: w wyznaczonym miejscu leży kapelusz z napisem – Zwróć na mnie uwagęDziecko zakłada go, gdy chce nam przekazać swoje uczucia, których doznaje i o których chce
nam opowiedzieć.
Cel: wyrabianie umiejętności odpowiedniego zwracania uwagi na swoją osobę, kiedy pragniemy
podzielić się swoimi uczuciami.
Zabawa pt.: ”Okulary realisty”
Zasady: dziecko zakłada zabawnie udekorowane okulary, w trudnych dla niego momentach.
Okulary sprawiają, że po ich założeniu znika złość, gniew, smutek.
Cel: wyrabianie umiejętności spojrzenia na dany problem z dystansu, w sposób bardziej
optymistyczny.
Biorąc pod uwagę rozważania na temat występowania zachowań agresywnych u dzieci w wieku
przedszkolnym, należy jednak zwrócić uwagę na to, że w każdym przypadku , obojętnie z jakiej
przyczyny, wszystkie objawy agresywnego zachowania się dziecka są wołaniem o pomoc. Jest to
wołanie o pomoc w sytuacji, w której dziecko nie umie sobie samo poradzić . Obowiązkiem
rodziców i wychowawców jest udzielenie tej pomocy.
W każdej sytuacji trzeba starać się dziecko wysłuchać i zrozumieć, albowiem jedną z najbardziej
podstawowych potrzeb jest potrzeba, aby nas rozumiano.
Po uświadomieniu sobie jakie są przyczyny i jak przejawia się agresja u dziecka, należy
zastanowić się nad sposobem jej eliminacji. Dziecko powinno odczuć konsekwencje złego
zachowania, ale nie w postaci kary. Kara powoduje rozterkę duchową i dziecko zamiast poczucia
winy za to co zrobiło oraz myślenia nad tym, jak to naprawić – oddaje się całkowicie myślom
o odwecie. Należy dążyć do tego, aby dziecko przekonało się, że zachowania agresywne są mało
skuteczne i bezsensowne. Pozytywny efekt przynosi natomiast zachowanie spokojne
i opanowane, którego wzorców powinny dostarczać osoby z najbliższego otoczenia. Wyposażenie
dziecka w umiejętności prawidłowego współżycia i współdziałania z innymi, wspólnego
pokonywania przeszkód i trudności w rozwiązywaniu konfliktów, jest podstawowym zadaniem
osób blisko z dzieckiem związanych. Najważniejsze w kontaktach międzyludzkich jest to, by
dziecko potrafiło dostrzegać i rozumieć potrzeby, intencje i uczucia innych ludzi. Jednocześnie
zaś, rozwijało zdolności uzewnętrzniania i werbalizowania swoich stanów emocjonalnych bez
uciekania się do agresji.