więcej - Difin

ROZDZIAŁ
3
Proaktywność w okresie późnej dorosłości
W tym rozdziale zaprezentowany zostanie opis proaktywności osób starszych na
podstawie wyników przeprowadzonych badań empirycznych. Scharakteryzowane
będą stosowane w starości proaktywne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi oraz ich związek ze zmiennymi socjodemograficznymi, cechami osobowości
oraz zasobami osobistymi. Wyodrębnione zostaną dodatkowo typy proaktywności, które różnią się konfiguracją wykorzystywanych strategii proaktywnych, a co
za tym idzie – podejściem do życiowych trudności. Na zakończenie wskazane
zostaną możliwości kształtowania i wzmacniania proaktywnych zachowań zaradczych oraz praktycznego ich wykorzystywania przez osoby starsze.
Teoretyczną podstawą prezentowanych badań jest koncepcja proaktywnego
radzenia sobie Schwarzera i współpracowników (opisana szczegółowo w poprzednim rozdziale). Proaktywne radzenie sobie rozumiane jest tu jako wysiłki mające
na celu budowanie zespołu ogólnych zasobów ułatwiających rozwój w kierunku
stanowiących wyzwanie celów i osobistego doskonalenia się. Jest to radzenie sobie
wielowymiarowe, korzystające z wielu potencjalnych źródeł zasobów (Schwarzer,
Taubert 2002; Greenglass 2002; Greenglass i in. 1999). Proaktywne strategie radzenia sobie mają korzystny wpływ na zdrowie psychofizyczne oraz różne wymiary
psychospołecznego funkcjonowania, zatem poznanie uwarunkowań ich stosowania może przyczynić się do podniesienia jakości życia osób w podeszłym wieku.
Poszukiwano ich w trzech grupach czynników: zmienne socjodemograficzne, cechy osobowości i zasoby osobiste (samoocena, optymizm, poczucie własnej skuteczności).
W ramach prezentowanych badań przebadano grupę 250 osób starszych za pomocą następujących metod pomiaru zmiennych:
1. Kwestionariusz Reakcji na Codzienne Wydarzenia (PCI; autorstwa Greenglass, Schwarzera i Tauberta, w polskiej adaptacji Sęk, Pasikowskiego, Tauberta,
Greenglass i Schwarzera) – proaktywne strategie zaradcze (por. Greenglass i in.
1999; Pasikowski i in. 2002).
128
Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości
2. Inwentarz Osobowości NEO-FFI (opracowany przez Costę i McCrae, w polskiej adaptacji Zawadzkiego, Strelaua, Szczepaniaka i Śliwińskiej) – cechy osobowości (Zawadzki i in. 1998).
3. Skala Samooceny (SES; opracowana przez Rosenberga, autorami popularnego polskiego przekładu skali są Kaniasty i Dzwonkowska, a adaptacji psychometrycznej dokonali Łaguna i współpracownicy) – poczucie własnej wartości
(Anastasi, Urbina 1999; Łaguna i in. 2007).
4. Kwestionariusz Orientacji Życiowej (LOT-R; autorzy Scheier i Carver, polska
adaptacja Juczyński) – dyspozycyjny optymizm (Scheier i in. 1994; Juczyński
2001).
5. Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES; opracowana przez Schwarzera i Jerusalema, polskiej adaptacji dokonał Juczyński) – poczucie własnej skuteczności (Juczyński 2001).
6. Ankieta Personalna – zmienne socjodemograficzne.
Zakładane zależności między badanymi zmiennymi ilustruje schemat 4.
Schemat 4. Teoretyczny model zależności pomiędzy zmiennymi wyjaśnianymi
(zachowania zaradcze) i wyjaśniającymi (cechy osobowości, zasoby osobiste,
zmienne socjodemograficzne)
Źródło: opracowanie własne.
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania
129
Badaną grupę stanowiły osoby starsze2. Mając na uwadze różnice indywidualne towarzyszące procesom starzenia się, przyjęto zgodnie z definicją Światowej
Organizacji Zdrowia (WHO) i innych autorów (np. Nowicka 2006b; Szarota 2002,
2004) ukończenie 60. roku życia za dolną granicę okresu późnej dorosłości. Obok
kryterium wieku ustalono drugie kryterium przynależności do grupy badawczej
– niezaburzone funkcjonowanie poznawcze. Przyczyną takiej decyzji był charakter badań, które wymagały wypełnienia szeregu kwestionariuszy, czego nieodzownym warunkiem jest odpowiedni poziom funkcjonowania poznawczego. W przypadku wątpliwości co do nieobecności zaburzeń poznawczych (chodzi tu głównie
o zespoły otępienne) przeprowadzono badanie wstępne z zastosowaniem Mini-Mental State Examination (MMSE), (Folstein i in. 1975). Uzyskany wynik poniżej 23 punktów był kryterium wyłączenia osoby z grupy badawczej.
Badania w około połowie przypadków miały charakter indywidualny i odbywały się podczas osobistego kontaktu, w pozostałych przypadkach osoba badana
otrzymywała kwestionariusze do samodzielnego wypełnienia. Prace badawcze odbywały się na terenie całej Polski, a głównie na terenie województw: mazowieckiego, lubelskiego, wielkopolskiego, małopolskiego i świętokrzyskiego.
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania
W pierwszej kolejności przedstawiona zostanie charakterystyka przejawianych przez
osoby starsze zachowań proaktywnych oraz ich korelaty spośród analizowanych
zmiennych socjodemograficznych, cech osobowości oraz zasobów osobistych.
3.1.1. Proaktywne strategie zaradcze
W niniejszych badaniach zastosowano polską wersję kwestionariusza PCI (statystyki opisowe poszczególnych wymiarów proaktywnego radzenia sobie uzyskane
w grupie badanych osób starszych – por. aneks 1). W celu sprawdzenia, jak wygląda profil proaktywności w badanej grupie, czyli które z proaktywnych strategii
są częściej, a które rzadziej stosowane, dokonano przekształcenia wyników surowych uzyskanych w kwestionariuszu PCI na średnie wyniki na skali czterostopniowej dla poszczególnych podskal (suma punktów w danej podskali dzielona
przez liczbę stwierdzeń tej podskali). Tak obliczone średnie porównano z danymi
uzyskanymi na podstawie dostępnych w literaturze wyników pochodzących z badań przeprowadzonych wśród Kanadyjczyków, polskich imigrantów w Kanadzie
2
Dokładna charakterystyka badanej grupy umieszczona została w paragrafie omawiającym zależności pomiędzy proaktywnością a zmiennymi socjodemograficznymi.
130
Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości
oraz polskich studentów (Greenglass i in. 1999; Pasikowski i in. 2002; por. aneks 2).
Graficzną ilustracją otrzymanych rezultatów jest wykres 1.
Wykres 1. Średnie wyniki na skali czterostopniowej dla poszczególnych podskal PCI
w badanej grupie oraz w grupach: Kanadyjczyków, polskich imigrantów
i Polaków
Źródło: opracowanie własne (na podstawie badań własnych oraz Pasikowski i in. 2002; Greenglass i in.
1999).
Porównanie wyników uzyskanych w badanej grupie z wynikami uzyskanymi w grupach kanadyjskich i polskiej wskazuje, że osoby starsze osiągają niższe
wyniki we wszystkich skalach mierzących proaktywne strategie zaradcze w porównaniu z osobami studiującymi i pracującymi (przy czym nie można wskazać
poziomu istotności tych różnic z uwagi na brak szczegółowych danych z wcześniejszych badań).
Oznacza to, że osoby w okresie późnej dorosłości stosują rzadziej, w porównaniu z osobami w okresie wczesnej i średniej dorosłości, wszystkie analizowane
proaktywne strategie zaradcze. Można przypuszczać, że taka tendencja jest efektem różnic związanych z wiekiem: w badanej grupie wiek najmłodszej osoby to
60 lat, a najstarszej 96 lat (M = 69,58), natomiast w grupie Kanadyjczyków – wiek
wahał się w granicach 17 – 60 lat (M = 21,74), w grupie polskich imigrantów w Kanadzie – 16 – 60 lat (M = 38,93), a w grupie Polaków – 19 – 50 lat (M = 25,19). Jest
to tendencja zgodna z wynikami uzyskanymi w badaniach Diehla, Semegona
i Schwarzera (2006) oraz Simonsa (2002), którzy stwierdzili, że w czasie trwania
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania
131
dorosłości poziom proaktywnego radzenia sobie maleje. Jednak dla pełnego potwierdzenia tego przypuszczenia konieczne są badania podłużne, gdyż cytowani
autorzy swoje wnioski opierali również na badaniach poprzecznych. Ponieważ
proaktywne zachowania zaradcze charakteryzowane są jako strategie aktywne,
zadaniowe, konfrontacyjne, autonomiczne, niereaktywne, to uzyskane wyniki
można traktować jako zgodne z doniesieniami Folkman, Lazarusa i in. (1987)
o rzadszym stosowaniu przez osoby starsze w porównaniu z młodszymi strategii aktywnych, zorientowanych na problem. Wpisuje się to w kontekst teorii
wyłączania ujmującej starość jako czas stopniowego wycofywania zaangażowania
z aktywnego życia i koncentrowania uwagi wokół refleksji nad przemijaniem czy
bilansem życia (por. Steuden 2009; Niezabitowski 2007; Halik 2002; Rembowski
1984; Bromley 1969). Otrzymane w badaniach własnych wyniki znajdują swoje
odzwierciedlenie także w badaniach empirycznych dotyczących niskiego poczucia kontroli u osób w podeszłym wieku (Gajos, Wolińska 2006; Łój 2001a) oraz
dominacji przeszłościowej perspektywy czasowej i myślenia w kategoriach spraw
bieżących, bez częstego odnoszenia się do przyszłości (Bugajska, Timoszyk-Tomczak 2006; Bugajska 2005).
Przedstawione dane pokazują, że w grupie osób starszych poziom wszystkich
strategii jest zbliżony. Można jednak wskazać pewne tendencje w zakresie preferencji proaktywnych strategii zaradczych. W grupie badanych seniorów dominują
trzy proaktywne strategie zaradcze: radzenie sobie refleksyjne i prewencyjne oraz
poszukiwanie wsparcia emocjonalnego. Natomiast pozostałe strategie: proaktywne i unikowe radzenie sobie, strategiczne planowanie i poszukiwanie wsparcia instrumentalnego stosowane są rzadziej.
Profil proaktywności polskich seniorów
Osoby w okresie starości starają się raczej przewidywać potencjalne sytuacje trudne i przygotowywać się do nich, zanim one w pełni wystąpią. Są skłonne do rozmyślania nad
różnymi możliwymi działaniami zaradczymi oraz do porównywania ich przypuszczalnej
efektywności, analizują problem i dostępne zasoby, obmyślają hipotetyczne plany działania. W sytuacji napięcia radzą sobie z nim poprzez poszukiwanie emocjonalnego wsparcia
u bliskich i przyjaciół. Nieczęsto natomiast same poszukują celów będących wyzwaniami,
wykazują inicjatywę w dążeniu do ich osiągnięcia czy planują konkretne kroki, rozbijając
problem na możliwe do ogarnięcia elementy. Stosunkowo rzadko w sytuacji trudnej poszukują porady, informacji i wsparcia od ludzi ze swojego otoczenia. Nie są też zbyt skłonne do
zwlekania z podjęciem działań w obliczu zbliżających się problemów.
Można także wnioskować o innej konfiguracji proaktywnych strategii zaradczych w grupie seniorów w porównaniu z grupą kanadyjską, imigrantów
i polską. Podczas gdy w grupie osób starszych nieznacznie dominują trzy proaktywne strategie zaradcze: radzenie sobie refleksyjne i prewencyjne oraz poszu-
132
Rozdział 3. Proaktywność w okresie późnej dorosłości
kiwanie wsparcia emocjonalnego, to profile proaktywności w innych grupach
są odmienne. W grupie Kanadyjczyków i polskich imigrantów mieszkających
w Kanadzie konfiguracje te są do siebie podobne i zaznacza się w nich dominacja
poszukiwania wsparcia instrumentalnego oraz poszukiwania wsparcia emocjonalnego i proaktywnego radzenia sobie. Profil proaktywności uzyskany w badaniach polskich jest inny – dominuje w nim, choć nieco mniej wyraźnie niż
w przypadku dwóch poprzednich grup, poszukiwanie wsparcia emocjonalnego
oraz proaktywne radzenie sobie. Interesujące jest przesunięcie akcentu z poszukiwania wsparcia instrumentalnego w grupach kanadyjskich (Kanadyjczyków
i imigrantów) na poszukiwanie wsparcia emocjonalnego w grupach polskich
(Polaków i osób starszych), co może wskazywać na pewne różnice kulturowe
w tym zakresie.
Przewaga innych proaktywnych strategii zaradczych u osób w starszym wieku w porównaniu z młodszymi osobami wynika prawdopodobnie ze specyfiki
okresów rozwojowych, w których się one znajdują oraz charakterystycznych
cech ich psychospołecznego funkcjonowania. Osoby w okresie wczesnej i średniej dorosłości są na etapie zakładania rodziny, stawania się rodzicami, zdobywania i ugruntowywania pozycji zawodowej i społecznej – wówczas stawianie sobie
celów i wytrwałe dążenie do nich oraz poszukiwanie konkretnych informacji
i porad u innych jest korzystne i adaptacyjne. Także możliwości psychofizyczne młodszych dorosłych (np. sprawne funkcjonowanie poznawcze, dobry stan
zdrowia, duże możliwości tworzenia społecznych sieci wsparcia) sprzyjają tym
strategiom. Natomiast głównymi treściami okresu późnej dorosłości są przejście
na emeryturę i, przeważnie, pogorszenie sytuacji materialnej, stopniowa utrata
zdrowia i sprawności, konieczność pogodzenia się z odchodzeniem członków
rodziny i przyjaciół oraz poradzenia sobie z perspektywą zbliżającej się własnej
śmierci, bilans życia (por. Straś-Romanowska 2000, 2002; Szatur-Jaworska 2000;
Steuden 1990; Susułowska 1989). Są to wydarzenia, których nadejście jest nieuchronne, ale w jakimś stopniu przewidywalne, mające charakter raczej strat niż
zysków, niosące duży ładunek negatywnych emocji i napięcia. Przy pogarszającym się zazwyczaj funkcjonowaniu psychofizycznym w starości (np. wzrastająca
niesprawność, spadek niektórych funkcji intelektualnych czy odporności emocjonalnej) oraz ograniczonych możliwościach aktywnego funkcjonowania społecznego, naturalne zdaje się sięganie po takie strategie zaradcze, które pozwalają
zminimalizować niekorzystny wpływ stresorów. Prewencyjne przygotowywanie
się na wystąpienie różnorodnych potencjalnych strat, rozmyślanie nad różnymi możliwymi działaniami zaradczymi, analizowanie problemów i dostępnych
zasobów, a w sytuacji napięcia poszukiwanie emocjonalnego wsparcia i odreagowania u bliskich i przyjaciół wydaje się korzystne i odpowiednie do posiadanych
możliwości. Jest to zgodne z doniesieniami Ouwehanda i in. (2006) o zależności
3.1. Proaktywność i jej uwarunkowania
133
między obiektywnymi cechami stresora a stosowaniem proaktywnych sposobów radzenia sobie mówiącymi, że im wyższa jest ocena sytuacji w kategoriach
zagrożenia dla celów osobistych i stopnia kontrolowalności, tym częstsza jest
preferencja strategii proaktywnych. Obserwacje te wydają się korespondować
również z teorią Baltesa i Baltes (1990; por. Freund, Baltes 1998; Lang, Carstensen 1994), w myśl której pomyślne starzenie się polega na osiąganiu i maksymalizowaniu pozytywnych (pożądanych) wyników i minimalizowaniu czy unikaniu negatywnych (niepożądanych) strat przy pomocy selektywnej optymalizacji
i kompensacji. Harmonizuje to też z akcentowaniem roli doświadczenia i mądrości w okresie późnej dorosłości oraz charakterystycznego dla tej fazy myślenia postformalnego (Stuart-Hamilton 2006; Bugajska 2005; Straś-Romanowska
2002; Cavanaugh 1997; Pietrasiński 1990). Dane te są zgodne z wynikami badań
nad znaczeniem wsparcia emocjonalnego dla funkcjonowania w okresie starości (Krause 2005; Knoll, Schwarzer 2004; Lang, Carstensen 1994; Susułowska
1989) oraz badań hierarchii ważności potrzeb ujawniających wysokie znaczenie
roli związków interpersonalnych (Bugajska 2005; Frąckiewicz 2004; Brzezińska
2000; Zych 1999).
Celem dalszych analiz jest ustalenie uwarunkowań proaktywnych strategii
zaradczych wśród zmiennych socjodemograficznych oraz czynników osobowościowych – cech osobowości ujmowanych w terminach teorii Wielkiej
Piątki oraz poczucia własnej skuteczności, dyspozycyjnego optymizmu i poczucia własnej wartości. Dotychczas w literaturze przedmiotu proaktywne
radzenie sobie traktowane było najczęściej jako zmienna wyjaśniająca różnorodne aspekty psychospołecznego funkcjonowania, np. wypalenie zawodowe
(Greenglass 2004, 2002; Schwarzer, Taubert 2002), radzenie sobie z chorobą
przewlekłą (Thoolen i in. 2008; Schreurs i in. 2003) czy nadwagą (Mallett,
Swim 2005), postępy w rehabilitacji u pacjentów chirurgicznych (Greenglass
i in. 2005) i kardiologicznych (Barter 2004) oraz różne wymiary zdrowia (Fiksenbaum i in. 2006; Słysz 2004; Pasikowski i in. 2002; Greenglass i in. 1999).
Istnieją pojedyncze doniesienia na temat poszukiwania czynników wyjaśniających ten rodzaj aktywności wśród takich zmiennych osobowościowych, jak:
poczucie skuteczności (Diehl i in. 2006; Schwarzer, Taubert 2002), samoocena
(Umaña-Taylor i in. 2008), refleksyjność (Słysz 2004) czy kontrolowanie uwagi w dążeniu do celu i odporność na dystraktory (Diehl i in. 2006). Z grupy
zmiennych socjodemograficznych proaktywność wiązano z wykształceniem
(Ouwehand i in. 2006), ale też wskazywano, że nie są związane ze zmianą kompetencji proaktywnych podczas programu psychoedukacyjnego skierowanego
do osób w wieku 50 – 75 lat (Bode i in. 2007). Nie były natomiast prezentowane
prowadzone na tak dużą skalę badania nad uwarunkowaniami proaktywnego
radzenia sobie u osób w okresie późnej dorosłości.