Epistemologia historyczna | Pol-Int

Pol-Int
MONOGRAFIA
Epistemologia historyczna
Data opublikowania: 03.01.2017
Zrecenzował(a) dr Marcin Rządeczka
Redakcja naukowa Friedrich Cain
Po wydaniu niemieckim (2007) i angielskim (2010) monografia Hansa-Jörga Rheinbergera doczekała się także
przekładu polskiego, który opatrzony został tytułem „Epistemologia historyczna". Książka jest niejednorodnym
chronologicznie zbiorem artykułów, które łączy wspólny motyw uprawomocnienia i ukonkretnienia refleksji
epistemologicznej poprzez jej osadzenie w historii nauki.[1] Trawestując słowa Immanuela Kanta, stwierdzić
można, że celem prac Rheinbergera jest wybudzenie czytelnika z dogmatycznej drzemki i uświadomienie mu
wielorakości kontekstów kulturowych, w jakie uwikłana jest aspirująca do bycia krytyczną historia nauki.
Prezentowane podejście domyślnie zakłada prymat epistemologii i, czyniąc częściowo zadość neokantowskiej
tradycji ujmowania nauki, stawia pytanie o historię kategorii strukturalizujących doświadczenie naukowe, a w
szczególności zaś o kategorie uzasadniania, dowodzenia i wyjaśniania. Przyjęcie perspektywy epistemologicznej
jest tu istotne z jeszcze innego powodu. Współczesna historia nauki zdawać musi sobie sprawę ze złożoności
wewnętrznej dynamiki rozwoju nauk, której nie da się uchwycić, pozostając w czysto normatywnym lub w czysto
deskryptywnym paradygmacie. Reguły transformacji przyszłej wiedzy naukowej nie mogą być bowiem
wywiedzione z dotychczasowej historii dyscypliny, gdyż nielinearną historię nie sposób wtłoczyć w ramy teorii
aksjomatycznej. Filozoficznie bezowocne jest również kurczowe trzymanie się podejścia deskryptywnego, które
nie rości sobie żadnych pretensji do formułowania uogólnień i fundamentalnych wniosków dotyczących
dynamiki formowania się wiedzy naukowej.
W trafnym nawiązaniu do dokonanego przez Fryderyka Nietzschego podziału historii na monumentalną,
antykwaryczną i krytyczną, Rheinberger prezentuje zagrożenia, na jakie napotkać może próba osadzenia historii
nauki w kontekście innych dziedzin nauki i obszarów aktywności kulturowej. Podkreśla, że o ile historia
literatury, sztuki czy historia gospodarcza należą do niekwestionowanych obszarów badań akademickich, o tyle
historię nauki uprawia się często jako naukę służebną, która w swej antykwarycznej i monumentalnej postaci
służy albo bezkrytycznemu gromadzeniu wiedzy historycznej, albo celebracji wielkich postaci i wydarzeń ze
świata nauki.
Berliński filozof podkreśla, że wiek XIX zasadniczo zmienił rozumienie historii nauki, która nie była wcześniej
problematyzowana, lecz wchodziła zwyczajnie w skład korpusu wiedzy naukowej. Mający miejsce w tym okresie
intensywny rozwój nauki i niewątpliwy sukces metod eksperymentalnych sprawiły, że od „aktualnej wiedzy
naukowej" zaczęto oddzielać to, co jest już passé, tj. historię danej dyscypliny. Za oddzieleniem tym nie zawsze
szła jednak świadomość potrzeby problematyzacji historii nauki na gruncie epistemologicznym, co nierzadko
prowadziło do deprecjacji filozoficznego znaczenia historii nauki.
Książka rozpoczyna się skrótowym opisem najważniejszych trendów badań we współczesnej historii nauki.
Wymienia się tu tradycję Kuhnowsko-Toulminowską, francuską szkołę epistemologii skoncentrowaną na linii
Gaston Bachelard – Georges Canguilhem – Michel Foucault, anglosaską szkołę Social Studies of Science,
przedsięwzięcie, jakim jest Science in Context i last but not least - nawiązujący do Ludwika Flecka impuls
etnometodologiczny. Łącznikiem wszystkich wymienionych tradycji jest próba powiązania historii nauki z
historią społeczną i kulturową.
Kolejny rozdział jest krótkim, lecz dobrze przemyślanym wprowadzeniem do najważniejszych wydarzeń, dzieł i
myślicieli współtworzących historię krytycznego ujmowania historii nauki. Ta intelektualna podróż zaczyna się
od słynnego referatu Emil Du Bois-Reymonda o granicach nauk przyrodniczych. Ociera się o francuski
konwencjonalizm, czyni zadość mało znanemu historycznonaukowemu dorobkowi Otto Neuratha, by wreszcie
nieco obszerniej opisać dorobek Bachelarda i Flecka. Następnie nawiązuje do filozofii form symbolicznych
Ernsta Cassirera, uwzględnia Thomasa Kuhna i Paula Feyerabenda, zmierza się z Foucault i Jacques Derridą i
kończy na silnym programie socjologii wiedzy (m. in. David Bloor). Wszystkie te intelektualne wycieczki mają
uświadomić czytelnikowi, że po tych doświadczeniach nie sposób już uprawiać filozofii nauki inaczej niż w
kontekście historycznym, rozwoju naukowego nie można już postrzegać inaczej niż w perspektywie
antykumulatywistycznej, a sama epistemologia historyczna musi być z założenia pluralistyczna.
Ten przynoszący powiew świeżości apel o pluralizm jest bez wątpienia jedną z podstawowych zalet omawianej
monografii. Rheinberger celnie nawiązuje do dorobku słynnego biologa i filozofa biologii Ernsta Mayra, aby
podkreślić, że filozofia i historia nauki są zbyt skupione na kartezjańskim ideale ścisłości i wywyższając
nomotetyczność fizyki i chemii nie dostrzegają złożoności pejzażu, nie tylko nauk humanistycznych i
społecznych, lecz nawet pozbawionych ścisłych praw nauk medycznych i biologicznych. Poszczególne grupy
nauk, czy nawet pojedyncze nauki, rozwijają się według swojej nieredukowalnej dynamiki, której nie sposób
zrozumieć inaczej niż z pozycji pluralisty.
Kolejne dwa rozdziały książki są już egzemplifikacją zarysowanego w części pierwszej podejścia do historii nauki.
Za pomocą przedstawionych w nich treści Rheinberger prezentuje się czytelnikowi nie tylko jako filozof i
historyk nauki, lecz także jako doświadczony biolog molekularny potrafiący krytycznie spojrzeć na złożoność
dynamiki rozwoju nauk o życiu. Centralnymi pojęciami stają się tutaj „systemy eksperymentalne" i „rzeczy
epistemiczne". Rheinberger podkreśla często marginalizowany związek pomiędzy pojęciowo-teoretyczną
warstwą nauki, a wykorzystywanymi przez badaczy artefaktami technicznymi. To artefakty techniczne
wyznaczają sposoby kategoryzacji opisu eksperymentów, gdyż za ich pośrednictwem dokonuje się oddzielenie
istotnych aspektów doświadczenia od nieistotnego tła. Świadom ścisłości tego związku, definiuje on systemy
eksperymentalne jako podstawowe epistemiczno-techniczne jednostki, które określają tok rozwoju danej nauki.
Rzeczy epistemiczne z kolei są dla niego łącznikiem pojęciowej i czysto fenomenalnej strony nauki. Tradycyjne
pojęcie reprezentacji jest tutaj niewystarczające, gdyż rzecz epistemiczna sama jest obiektem nauki, a nie
wyizolowanym z niej abstraktem. Berliński filozof nawiązuje do trafnej metafory Claude'a Bernarda, która
określa interpretację wyników eksperymentu, jako szukanie po omacku. Reprezentacja wyników
eksperymentów nie jest bowiem odwzorowaniem rzeczywistości przyrodniczej, lecz „interwencją" wytwarzającą
rzeczy epistemiczne. Owo wytwarzanie nie odbywa się jednak, jak chcieliby tego konstruktywiści, w sposób
zupełnie dowolny, lecz opiera się na naturze środków, dzięki którym urzeczywistnia się eksperyment, a które
Rheinberger określa jako „eksperymentalny grafizm". Innymi słowy, odniesieniem dla każdego systemu
eksperymentalnego może być tylko inny system, a nie sama przyroda. Nie można mówić tu o żadnym
zewnętrznym probierzu adekwatności reprezentacji, gdyż sama reprezentacja jest pochodną operowania na
reprezentacjach wcześniejszych.
W monografii Rheinbergera cierpliwy czytelnik znajdzie bez wątpienia wielowątkową narrację, erudycyjne ujęcie
roli historii nauki w kulturze, liczne odniesienia historyczne oraz filozoficzne analizy okraszone przywołaniami
niekiedy bardzo szczegółowych opisów eksperymentów biologicznych. Ponadto zauważyć trzeba, że
umieszczony na końcu książki słowniczek terminów z zakresu biologii molekularnej jest wyjątkowo skąpy, co
może miejscami utrudniać lekturę humanistom. Doskwiera również brak podobnego słowniczka terminów
filozoficznych, który z pewnością ułatwiłby lekturę zainteresowanym filozofią nauki przyrodnikom. Nie jest to
lektura łatwa, nadająca się na przystępne wprowadzenie do tematu. Głębia narracji i ścisły związek
przewodniego motywu z historią nauk biologicznych sprawia, że zaprezentowana w monografii argumentacja
wymaga głębokiego namysłu i pewnej dozy filozoficznego oczytania. Przechodzenie przez kolejne rozdziały i
podrozdziały dostarcza znacznej satysfakcji intelektualnej, którą okupić trzeba jednak wytężonym namysłem,
wielokrotnym powracaniem do kluczowych fragmentów i niejedną próbą powiązania w całość wielotorowych
narracji. Miejscami pomagają w tym liczne i dobrze dobrane ilustracje.
Niewątpliwą zaletą pracy jest próba ukazania jedności europejskiej kultury intelektualnej – jedności, w której w
równym stopniu partycypują nauki filozoficzne, humanistyczne i przyrodnicze. Nauka to dla Rheinbergera
niewątpliwie integralna część kultury oraz fascynujący przedmiot badań filozoficznych. Dlatego też książkę
polecić należy zarówno przyrodnikom i studentom nauk przyrodniczych zainteresowanych filozoficznymi
aspektami własnej dyscypliny, jak i filozofom, którzy chcieliby na nauki o życiu spojrzeć jak na otwarty zbiór
problemów, a nie tylko ukończony gmach niepodważalnej specjalistycznej wiedzy.
[1] Tom zawiera całą książkę Historische Epistemologie. Einführung, Hamburg: Junius, 2007 jak i 9 innych krótszych
tekstów. Przełożył wszystkie Jan Surman.
���
Sposób cytowania:
dr Marcin Rządeczka: Recenzja: Hans-Jörg Rheinberger: Epistemologia historyczna, 2015, w: https://www.polint.org/pl/publikacje/epistemologia-historyczna#r5494.
https://www.pol-int.org/pl/publikacje/epistemologia-historyczna?j5Q6rewycZ5HtUDXTWpx7UZE=1&r=5494