Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce

Stan różnorodności biologicznej lasów w Polsce

Stan
różnorodności biologicznej
lasów w Polsce
na podstawie powierzchni obserwacyjnych monitoringu
Serdeczne podziękowania składam wszystkim Autorom niniejszej
monografii, jak i osobom uczestniczącym w pracach terenowych
za udział w realizacji projektu i za ich twórczy wkład w poznanie
stanu bioróżnorodności lasów w Polsce.
Janusz Czerepko
koordynator projektu BioSoil Forest Biodiversity
Instytut Badawczy Leśnictwa
Stan
różnorodności biologicznej
lasów w Polsce
na podstawie powierzchni obserwacyjnych monitoringu
synteza wyników uzyskanych w ramach realizacji projektu
BioSoil Forest Biodiversity
pod redakcją
Janusza Czerepko
Sękocin Stary 2008
Recenzenci
Prof. dr hab. Aleksander W. Sokołowski
Prof. dr hab. Bogdan Brzeziecki
Autorzy
Andrzej Boczoń, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary
Adam Cieśla, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary
Janusz Czerepko, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary
Anna Forycka, Instytut Roślin i Przetworów Zielarskich, Poznań
Marek Ksepko, Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej, Białystok
Artur Obidziński, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa
Rafał Paluch, Instytut Badawczy Leśnictwa, Białowieża
Andrzej Rodziewicz, Nadleśnictwo Grodzisk, Lasówki
Wojciech Różański, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja, Kraków
Karol Sokołowski, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary
Wojciech Szwed, Uniwersytet Przyrodniczy, Poznań
Michał Wróbel, Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary
© by Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary 2008
ISBN 978-83-87647-75-9
Publikacja wykonana w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity
finansowanego przez Komisję Europejską, Ministerstwo Nauki
i Szkolnictwa Wyższego oraz Instytut Badawczy Leśnictwa
Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05-090 Raszyn
Tel. 22 7150615, email [email protected], www.ibles.pl
Nakład 700 egz.
Fotografie na okładce: J. Czerepko
Skład i łamanie:
Studio Graficzne MIMO, Michał Moczarski, Warszawa, tel. 0-22 642 01 18
Druk i oprawa:
Libra-Print, Łomża, tel./fax 0-86 473 77 84
Spis treści
Słowo wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2. Cel projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3. Zakres i metodyka prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Prace terenowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3. Schemat powierzchni próbnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.3. Różnorodność strukturalna drzewostanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.4. Roślinność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.5. Europejska klasyfikacja typów lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Prace kameralne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
13
13
15
16
18
19
4. Ogólny opis powierzchni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Formy własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Zróżnicowanie regionalne lasów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Średni wiek dominującego piętra drzewostanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Europejska klasyfikacja typów lasu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. Pochodzenie i zagospodarowanie lasów oraz wcześniejsza forma
użytkowania gruntu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.6. Obecność martwego drewna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
22
23
23
25
5. Różnorodność strukturalna drzewostanu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.1. Skład gatunkowy drzewostanów, podrostów i podszytów . . . . . . . . . . . . . 5.2. Najgrubsze i najwyższe drzewa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Ilość i zróżnicowanie drewna martwego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
33
46
49
6. Roślinność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Rzeczywiste i potencjalne zespoły roślinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1. Roślinność rzeczywista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.2. Roślinność potencjalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.3. Zniekształcenia roślinności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
61
61
68
73
29
32
6
6.2. Różnorodność gatunkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
6.3. Struktura piętrowa fitocenoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
6.4. Naturalność fitocenoz na podstawie obecności przyrodniczo
cennych gatunków flory naczyniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
7. Ocena stanu różnorodności biologicznej lasów w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
8. Podsumowanie i wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Biodiversity condition of Polish forests on the basis of monitoring plots . . . . . 108
Der Zustand der biologischen Vielfalt der Wälder in Polen auf Grund
der Beobachtungsflächen des Monitorings . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
Słownik pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Mapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
Słowo wstępne
Przedstawiamy Czytelnikowi syntetyczne, w wielu aspektach pionierskie opracowanie
dotyczące stanu różnorodności biologicznej lasów w Polsce. Projekt demonstracyjny
BioSoil dotyczył inwentaryzacji właściwości gleb oraz różnorodności biologicznej na
stałych powierzchniach obserwacyjnych monitoringu lasów (SPO) I rzędu w sieci
16 × 16 km. Jest to jak dotąd największe przedsięwzięcie związane z monitorowaniem
gleb i różnorodności biologicznej realizowane w krajach całej Unii Europejskiej. Jego
rezultaty będą podstawą programu monitorowania procesów interakcji środowiskowych w lasach Europy, jak i tworzenia wspólnej polityki Unii Europejskiej w zakresie
ochrony środowiska. Zebrane dane w ramach projektu BioSoil zostaną włączone do
ogólnodostępnej Centralnej Europejskiej Bazy Danych o Lasach (European Forest
Data Centre – EFDAC).
Projekt demonstracyjny BioSoil składał się z dwu modułów dotyczących gleb
i bioróżnorodności lasów. Obydwa moduły realizowane w Polsce były finansowane
głównie ze środków Unii Europejskiej, jak również Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa
Wyższego oraz środków własnych Instytutu Badawczego Leśnictwa.
Przedstawione wyniki badań mają głównie dostarczyć standardowych danych na
temat różnorodności lasów w Polsce. Wiele z tych informacji, m.in. ilość martwego
drewna, europejska klasyfikacja typów lasu, różnorodność gatunkowa, naturalność
lasów zostanie przedstawiona po raz pierwszy przy użyciu systematycznie pobranej
próby i jednej metodyki na terenie Unii Europejskiej. Materiał ten zapewne stanie się
o wiele bardziej wartościowy, gdy część z testowanych wskaźników na trwałe zostanie włączona do systemu monitoringu lasów Europy i będzie podlegała ewaluacji na
przestrzeni czasu.
Autorzy opracowania zdają sobie sprawę z niedoskonałości użytych wskaźników
różnorodności biologicznej lasów i zastosowanych metod. Jednak sam projekt zwany
demonstracyjnym musiał oprzeć się na rozwiązaniach, które pozwoliły na wykonanie
przewidzianych prac w bardzo krótkim czasie, na dużym obszarze i przy ograniczonych możliwościach finansowych.
1. Wprowadzenie
Autorem terminu „różnorodność biologiczna” jest amerykański biolog Thomas Lovejoy, który wprowadził go na początku lat 80. (za Krebs 2001). Pojęcie różnorodności
biologicznej zrobiło „światową karierę” po roku 1992, kiedy to w Rio de Janeiro odbyła
się Konferencja Narodów Zjednoczonych, w trakcie której przyjęto m.in. Konwencję
o Różnorodności Biologicznej. Od tego czasu termin ten jest powszechnie stosowany
w kontekście zagrożeń środowiska naturalnego, ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska wymierania gatunków.
W najszerszym ujęciu różnorodność biologiczna oznacza zróżnicowanie form
życia na wszelkich poziomach jego organizacji. Mówiąc bardziej precyzyjnie, różnorodność biologiczna to zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów i ich zespołów
występujących na Ziemi. Pojęcie różnorodności dotyczy 3 poziomów: 1) różnorodności gatunkowej (bogactwa gatunkowego), 2) zróżnicowania genetycznego populacji
(różnorodność genetyczna) oraz 3) różnorodności ekosystemów.
Prezentowane opracowanie nie dotyczy wszystkich aspektów różnorodności
biologicznej, ale tylko pewnych, wybranych jej fragmentów. Jej podstawowy zakres
obejmuje ocenę stopnia zróżnicowania strukturalnego i florystycznego lasów w Polsce. Tego typu ogólnoeuropejskie przedsięwzięcie było realizowane na podstawie
rozporządzenia Forest Focus (EC) N° 2152/2003, którego zamierzeniem było szerokie
rozpoznanie środowiska przyrodniczego dla celów ochrony lasów w Europie. Artykuł 6 Rozporządzenia pozwala Komisji Europejskiej, jak i Krajom Członkowskim
na przeprowadzenie badań w ramach projektów demonstracyjnych dla powyższych
celów. BioSoil jest jednym z projektów, którego zadaniem było zinwentaryzowanie
cech glebowych (moduł BioSoil Soil), jak i różnorodności biologicznej (moduł BioSoil
Forest Biodiversity) na powierzchniach I rzędu (Level I) Europejskiej Sieci Monitoringu Lasów ICP­‑Forest (International Co-operative Programme on Assessment and
Monitoring of Air Pollution Effects on Forests). Niniejsze opracowanie dotyczy części
– bioróżnorodność leśna (BioSoil Forest Biodiversity). Zakres prac i metodyka zostały
ustalone podczas serii panelowych spotkań ekspertów z poszczególnych krajów UE,
przy współudziale Wspólnotowego Centrum Badawczego (Joint Research Centre) przy
Komisji Europejskiej w Isprze (The BioSoil Forest Biodiversity Field Manual 2006).
Istniejąca systematyczna sieć stałych powierzchni I rzędu ICP Forest w układzie
16 × 16 km została założona na terenach leśnych Europy. Historia monitoringu ICP
Forest sięga roku 1985 (Forest Condition in Europe 2006). Sieć I rzędu ICP Forest obej-
­‑
10
muje obecnie blisko 6000 powierzchni w 46 krajach Europy (http://www.icp-forests.
org 2008). Na powierzchniach tych corocznie prowadzi się obserwacje cech morfologicznych koron drzew próbnych (tzw. ocena defoliacji), pomiar pierśnic drzew o średnicy powyżej 7 cm, monitoring entomologiczny i fitopatologiczny (Haußmann i Lorenz 2004). Projekt demonstracyjny BioSoil, przy udziale dotychczas istniejących możliwości rozpoznania stanu zdrowotnego lasów w Europie, ma za zadanie poszerzyć
i ocenić nowe elementy różnorodności biologicznej, w celu włączenia ich do zakresu
monitoringu lasów ICP Forest.
Instytut Badawczy Leśnictwa od ponad dwudziestu lat prowadzi monitoring
uszkodzeń lasów w Polsce. Przy udziale pracowników Instytutu od 1989 roku Polska
uczestniczy w międzynarodowym programie pt. „Ocena i monitoring wpływu zanieczyszczeń powietrza na lasy”, którego wyniki są zamieszczane w corocznym raporcie
o stanie lasów w Europie – Forest Condition in Europe, opracowywanym przez Centrum Koordynacyjne Programu ICP Forest w Hamburgu. Pierwotna siatka punktów
I rzędu w Polsce obejmowała 433 powierzchnie. Począwszy od roku 2006 została ona
zmieniona ze względu na konieczność jej dostosowania do wymogów wielkoobszarowej inwentaryzacji lasów, jak i wymogów międzynarodowych. Obecnie w Polsce jest
438 powierzchni na tzw. poziomie europejskim, które są rozmieszczone na terenach
leśnych w siatce 16 × 16 km i były one jednocześnie miejscem badań w ramach projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity. Dzięki trwałemu charakterowi
powierzchni BioSoil, możliwe będzie śledzenie zmian, jakie zachodzą w roślinności
leśnej Polski. Umożliwi to np. odpowiedź na pytanie, czy następuje jej regeneracja
i wzrost różnorodności biologicznej, czy też ze względu na niekorzystne czynniki zewnętrzne (przede wszystkim silna antropopresja) postępuje jej dalsza degradacja.
2. Cel projektu
Ogólnym celem projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity jest rozpoznanie i ocena komponentów różnorodności leśnej, takich jak struktura i różnorodność
gatunkowa, przy użyciu sieci stałych powierzchni monitoringu I rzędu.
Wyniki uzyskane w ramach projektu dostarczą informacji potrzebnych do tworzenia polityki w wymiarze narodowym i międzynarodowym w celu ochrony lasów
i ich zasobów. Szczegółowe cele projektu w skali międzynarodowej obejmują:
•• przeprowadzenie badań demonstracyjnych w celu harmonizacji informacji związanej z różnorodnością lasów na poziomie europejskim i zaprezentowanie użycia
powierzchni I rzędu w tym kontekście;
•• podjęcie próby zastosowania jednolitej klasyfikacji lasów w Europie dla potrzeb
przyszłych badań;
•• testowanie wybranych, międzynarodowo uznawanych, tzw. `mocnych` i praktycznych wskaźników bioróżnorodności lasów w dużej skali;
•• ustanowienie zintegrowanej bazy danych poświęconej bioróżnorodności lasów;
•• wyznaczenie wieloskalowego i hierarchicznego podejścia do różnorodności lasów
europejskich oraz monitorowania zachodzących w nich zmian czasoprzestrzennych.
3. Zakres i metodyka prac
Niniejszy projekt opiera się na już wyznaczonych dla potrzeb oceny stanu lasu 438
powierzchniach I rzędu sieci europejskiej tzw. ICP Forest (siatka 16 × 16 km – Ryc. 1).
Oprócz powierzchni przeznaczonych do oceny różnorodności biologicznej lasów
w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity, wykonana została również odkrywka
glebowa z opisem i pobraniem prób do analiz dla potrzeb projektu bliźniaczego BioSoil Soil. Prace terenowe wykonano w sezonie letnim (czerwiec–wrzesień) roku 2007.
Rycina 1. Rozmieszczenie powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w Polsce.
13
3.1. Prace terenowe
3.1.3. Schemat powierzchni próbnej
Powierzchnie BioSoil Forest Biodiversity stanowiły koło o maksymalnym promieniu
25,24 m (2000 m2). Ponadto powierzchnia była podzielona na trzy mniejsze podpowierzchnie o wspólnym środku (Ryc. 2 i Tab. 1).
3
2
1
Rycina 2. Plan powierzchni badawczej BioSoil Forest Biodiversity.
Tabela 1. Podstawowa powierzchnia kołowa BioSoil Forest Biodiversity o promieniu 25,24 m,
która zawiera 3 podpowierzchnie o wspólnym środku.
Jednostka
Kształt
Promień (powierzchnia)
Podpowierzchnia (1)
Okrąg
3,09 m (30 m2)
Podpowierzchnia (2)
Okrąg
11,28 m (400 m2)
Podpowierzchnia (3)
Okrąg
25,24 m (2000 m2)
Odkrywka glebowa wykonana dla potrzeb projektu bliźniaczego BioSoil Soil znajdowała się w granicach podpowierzchni 3.
Gdy powierzchnia BioSoil Forest Biodiversity występowała na terenie pochyłym, wtedy jej promień korygowano ze względu na spadek terenu. Środek powierzchni był wcześniej dokładnie oznaczony w terenie oraz na mapach gospodarczych i topograficznych
wraz z określonymi koordynatami GPS (Haußmann i Lorenz 2004). Każda powierzchnia w trakcie badań została co najmniej raz sfotografowana. Wykaz prac przewidziany
do wykonania na powierzchniach BioSoil Forest Biodiversity przedstawia Tabela 2.
14
Tabela 2. Zakres prac realizowanych na powierzchni BioSoil Forest Biodiversity.
Zakres prac
Podpowierzchnia
30 m2
400 m2
2000 m2
Ogólny opis powierzchni
–
Tak
–
Europejska klasyfikacja typów lasu
–
Tak
–
d1.3 > 0 cm
d1.3 ≥ 10 cm
d1.3 ≥ 50 cm
Pomiar pierśnic dla gatunków drzewiastych
wyższych niż 130 cm
Wysokość drzew i wysokość osadzenia koron
Leżanina, pniaki i posusz stojący
Wybór minimum 3 najgrubszych drzew
D > 10 cm
D > 10 cm
–
Zwarcie pięter (wizualnie)
Tak
Tak
–
Budowa piętrowa warstwy drzew (wizualnie)
Tak
Tak
–
Roślinność (zdjęcie fitosocjologiczne): gatunki roślin naczyniowych, mszaków i porostów
wraz z ich ilościowością
Tak
Tak
–
Opis ogólny na powierzchniach I rzędu był przeprowadzany na podstawie instrukcji ICP Forest (Haußmann i Lorenz 2004). Na potrzeby projektu demonstracyjnego BioSoil Forest Biodiversity opis ten został poszerzony o nowe cechy (Czerepko
2007).
Na powierzchniach zostały określone następujące cechy:
•• wcześniejszy sposób zagospodarowania,
•• pochodzenie drzewostanu,
•• sposób zagospodarowania lasu (m.in. trzebieże i inne prace hodowlane),
•• typ lasu według europejskiej klasyfikacji typów lasu,
•• obecność martwego drewna,
•• forma zmieszania gatunków drzew,
•• średni wiek dominującego piętra drzewostanu,
•• wysokość n.p.m.,
•• nachylenie,
•• wystawa,
•• obecność ogrodzeń,
•• współrzędne geograficzne GPS,
•• potencjalny i rzeczywisty zespół roślinny.
Większość cech została zestawiona w bazie danych w postaci kodów a szczegółowy sposób określania powyższych parametrów został przedstawiony w Instrukcji
Prac Terenowych (Czerepko 2007). Poniżej zostaną omówione tylko te parametry,
które zostały zamieszczone w niniejszym opracowaniu.
15
3.1.3. Różnorodność strukturalna drzewostanu
Różnorodność strukturalną drzewostanu określono na podstawie 4 cech: 1) zróżnicowania składu gatunkowego drzewostanu, 2) zróżnicowania grubości i wysokości
drzew (ze szczególnym uwzględnieniem drzew najgrubszych i najwyższych), 3) budowy pionowej oraz 4) ilości i zróżnicowania drewna martwego.
Na powierzchni wykonano pomiar pierśnic (d1,3) dla gatunków drzewiastych,
których wysokość przekraczała 1,3 m. Pomiarowi podlegały tylko gatunki określone w instrukcji prac terenowych (Czerepko 2007) oraz instrukcji monitoringu lasu
ICP Forest (Haußmann i Lorenz 2004). Z tego powodu w pomiarach nie uwzględniono dość rozpowszechnionych w polskich lasach krzewów, m.in. Frangula alnus,
Sambucus sp., które zostały zanotowane w ramach prac fitosocjologicznych. Pomiar
pierśnicy drzew o różnym progu pomiarowym wykonano na 3 podpowierzchniach
o wspólnym środku. Przedziały pomiaru d1,3 na poszczególnych podpowierzchniach
BioSoil podano w Tabeli 2.
Do pomiaru wysokości i podstawy koron na powierzchni BioSoil (2000 m2) wybierano minimum 3 najgrubsze drzewa podlegające pomiarowi pierśnicy.
Na powierzchniach BioSoil obligatoryjny był pomiar martwego drewna w postaci: całych drzew martwych (stojące i leżące z koroną), leżaniny, posuszu stojącego
(części drzew bez gałęzi) i pniaków.
Dla całych drzew martwych (stojących i leżących) wykonywano pomiar pierśnic
na tych samych zasadach, jak w przypadku drzew żywych (por. Tab. 2).
Wysokość posuszu stojącego mierzono do miejsca, gdzie kończyła się grubość
10 cm, podając też przy tym średnicę w połowie długości pnia tak określonego odcinka (Ryc. 3). Jeśli nie można było wykonać tego pomiaru średnicomierzem ze względu
na znaczną wysokość posuszu stojącego, wartość średnicy w połowie długości określano na podstawie szacunku wzrokowego.
Leżanina podlegała pomiarom do miejsca, gdzie jej średnica w cieńszym końcu
wynosiła 10 cm i więcej niż 50% tej długości było położone na podpowierzchni 1 lub
2. Pomiarowi podlegała długość leżaniny do grubości 10 cm oraz średnica w połowie
długości tak określonego odcinka (Ryc. 4).
Pomiarowi na powierzchni BioSoil podlegały również pniaki o wysokości (lub
długości jeśli leżały) mniejszej od 130 cm i jeśli ich średnica w miejscu cięcia przekraczała 10 cm. Wysokość lub długość pniaka była mierzona od gruntu do miejsca
cięcia lub miejsca złamania. Średnicę pniaka mierzono na wysokości cięcia lub złamania.
W miarę możliwości określano gatunek drzewa martwego. Stopień rozkładu
martwego drewna podawano według następującego schematu:
1 . Brak śladów rozkładu
2. Drewno twarde. Mniej niż 10% zmienionej struktury drewna w wyniku rozkładu:
drewno jest twarde na powierzchni i jest zasiedlone w bardzo niewielkim stopniu
przez organizmy saproksyliczne.
16
3. Słabo rozłożone, 10–25% drewna uległo rozkładowi. Można to ocenić np. przez
wbicie przedmiotów metalowych.
4. Drewno rozłożone w 26–75% o strukturze miękkiej i bardzo miękkiej.
5. Bardzo silnie rozłożone, 76–100% drewna ma bardzo miękką strukturę.
Êrednica = 10 cm
(h)
Êrednica w Êrodku d∏ugoÊci posuszu
(h/2)
130 cm
d1,3 > 10 cm
Rycina 3. Procedura pomiaru średnicy w połowie długości posuszu stojącego i określania
jego wysokości.
d∏ugoÊç le˝aniny (L)
Êrednica w po∏owie d∏ugoÊci
D > 10 cm
D < 10 cm
Rycina 4. Procedura pomiaru średnicy w połowie długości leżaniny i określania jej dłu‑
gości.
3.1.4. Roślinność
Opis roślinności (zdjęcie fitosocjologiczne) na powierzchni BioSoil FB obejmował spis
wszystkich gatunków roślin naczyniowych (drzewa i krzewy, rośliny zielne), naziemnych mchów i porostów. Zdjęcie fitosocjologiczne było wykonywane jednorazowo na
powierzchni kołowej 400 m2 (podpowierzchnia 1 i 2 – Ryc. 2), według zasady zbliżonej do Braun-Blanqueta (1964). Dla każdego gatunku określano ilościowość przy uży-
17
ciu skali Braun-Blanqueta, jak i pozycję w strukturze pionowej fitocenozy. Pokrycie
warstw lasu szacowano wzrokowo i wyrażano w procentach. W zakresie przedziału
pokrycia 0–10% określano z dokładnością do 1%, natomiast powyżej 10% z dokładnością do 10%.
Nazwy gatunków roślin podawano za następującymi opracowaniami:
•• rośliny naczyniowe – Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland: a checklist. Biodiversity of Poland vol. 1.
IB PAN, Kraków.
•• mchy – Ochyra R., Żarnowiec J., Bednarek-Ochyra H. 2003. Census catalogue of
Polish mosses. Biodiversity of Poland vol. 3. IB PAN, Kraków.
– w tym wątrobowce: Szwejkowski J. 2006. An annotated checklist of Polish liverworts and hornworts IB PAN, Kraków.
•• porosty – Fałtynowicz W. 2003. The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland. An annotated checklist. Biodiversity of Poland vol. 6. IB PAN, Kraków.
Ponadto dla każdej powierzchni określano rzeczywisty i potencjalny zespół roślinny, głównie w oparciu o Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski
autorstwa W. Matuszkiewicza (2001). W stosunku tylko do niektórych jednostek fitosocjologicznych przyjęto lokalne, udokumentowane nazewnictwo, jak i ich pozycję systematyczną. I tak na terenie północno­‑wschodniej Polski, w uzasadnionych
przypadkach, utrzymano nazwę zespołu Calamagrostio arundinaceae-Piceetum
(Sokołowski 1968), który Matuszkiewicz (2001) traktuje jako szczególną postać subborealnego boru mieszanego Serratulo-Pinetum. Utrzymano również w obrębie mezotroficznych jedlin zespół Galio-Abietetum (Wraber 1959, Celiński, Wojterski 1978,
Matuszkiewicz 1981), zamiast proponowanego później zbiorowiska Abies alba-Oxalis acetosella (Matuszkiewicz J.M. 2001), które wydaje się rozwiązaniem zbyt dyskusyjnym (Różański, Holeksa 2004). Należy również zaznaczyć, że kryteria identyfikacji zespołów nie były bardzo rygorystyczne i rzeczywisty zespół roślinny określano
także w przypadkach fitocenoz nie w pełni dojrzałych lub zniekształconych, jeżeli
tylko charakterystyczna kombinacja gatunków umożliwiała wiarygodną diagnozę
fitosocjologiczną.
W przypadku określania naturalnej roślinności potencjalnej sytuacja jest trudniejsza, gdyż jest to jedynie hipoteza obarczona ryzykiem błędu, tym większym im
bardziej przekształcona jest oceniana fitocenoza oraz im bardziej złożone są warunkujące ją składowe siedliskowe i biotyczne. By zminimalizować możliwe pomyłki,
w diagnozie potencjalnego zespołu naturalnego na powierzchniach BioSoil, oprócz
danych florystycznych i drzewostanowych, wykorzystano również dostępne informacje o siedliskowym typie lasu i podłożu glebowym oraz uwzględniono zróżnicowanie
zespołów leśnych znajdujących się w sąsiedztwie.
18
3.1.5. Europejska klasyfikacja typów lasu
Dla celów projektu była stosowana tzw. europejska klasyfikacja typów lasu – EFTC
(European Forest Type Classification 2006) oparta na klasyfikacji lasów EUNIS (European Union Nature Information Scheme). Klasyfikacja EFTC była również wcześniej
stosowana w projekcie BEAR (Larsson i in. 2001, Barbati i in. 2004) i jest ona obecnie
na etapie wdrażania dla potrzeb statystycznej oceny zasobów leśnych tzw. TBFRA
(Temperate and Boreal Forest Resource Assessment).
Klasyfikacja EFTC miała za zadanie pogrupować powierzchnie monitoringu
I rzędu w typy lasu. Hierarchiczny system klasyfikacji dzieli lasy Europy na 14 głównych typów, które były określane na powierzchniach BioSoil (Tab. 3).
Tabela 3. Europejska klasyfikacja typów lasu. Pogrubiono typy, które potencjalnie mogą
wystąpić w Polsce.
Kod
Opis
1
Lasy borealne (w strefie borealnej)
2
Lasy subborealne iglaste i mieszane (związek Dicrano-Pinion oraz jegiel i borealna
świerczyna)
3
Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane (związek Piceion abietis oprócz jegla
i borealnej świerczyny)
4
Kwaśne dąbrowy
5
Mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny)
6
Buczyny niżowe
7
Buczyny górskie
8
Ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy)
9
Liściaste lasy wiecznie zielone
10
Lasy liściaste regionu środziemnomorskiego
11
Lasy i bory bagienne (wszystkie siedliska bagienne)
12
Lasy łęgowe
13
Plantacje gatunków rodzimych
14
Plantacje gatunków obcych
Większość typów lasu EFTC koresponduje z jednostkami potencjalnej roślinności naturalnej w Europie (Bohn i in. 2000), co zostanie pokrótce omówione również
dla warunków polskich. Podstawą wyróżniania jednostek fitosojologicznych było
opracowanie W. Matuszkiewicza (2001). Następnie określone zespoły roślinne były
zaliczane do typów EFTC.
19
Lasy subborealne iglaste i mieszane, to przede wszystkim suche, świeże i wilgotne
nizinne bory i bory mieszane z dominującą sosną w drzewostanie ze związku Dicrano-Pinion, jak i nizinne świerkowe bory mieszane: jegiel Querco-Piceetum oraz borealna świerczyna na torfie Sphagno girgensohnii-Piceetum.
Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, to bory i bory mieszane obszarów
górskich i wyżynnych zaliczane do związku Piceion abietis oprócz wspomnianego
wcześniej jegla i borealnej świerczyny.
Kwaśne dąbrowy obejmują wszystkie zespoły z klasy Quercetea robori-petraeae.
Do mezotroficznych lasów liściastych należą wszystkie zespoły lasów grądowych
(związek Carpinion betuli), jak i jaworzyny (związek Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani).
Buczyny niżowe i górskie to wszystkie zbiorowiska leśne zaliczane w klasyfikacji
fitosocjologicznej do związku Fagion sylvaticae.
Ciepłolubne lasy liściaste zwane też świetlistymi dąbrowami reprezentują zespoły
zaliczane do rzędu Quercetalia pubescenti-petraeae.
Lasy i bory bagienne obejmowały wszystkie siedliska bagienne (oprócz borealnej świerczyny), a więc zarówno bory i bory mieszane bagienne zaliczane do klasy
Vaccinio­‑Piceetea, jak i lasy mieszane bagienne oraz olsy z klasy Alnetea glutinosae.
Lasy łęgowe, to wszystkie zbiorowiska ze związku Alno-Ulmion i klasy Salicetea purpureae .
Plantacje gatunków rodzimych i obcych są to powstałe sztucznie ekosystemy występujące na silnie zmienionych siedliskach, gdzie jest prowadzona intensywna gospodarka leśna, zmierzająca do uzyskania jak największego przyrostu w jak najkrótszym czasie, gdzie celem produkcji są z góry określone sortymenty drzewne. Do tej
grupy zaliczane są m.in. plantacje topolowe.
W ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity propozycja klasyfikacji EFTC miała zostać zweryfikowana w skali Europy. Docelowo, na podstawie zebranych danych
z projektu BioSoil, system EFTC zostanie uaktualniony i rozbudowany.
3.2. Prace kameralne
Prace kameralne obejmowały analizę pomierzonych w terenie cech różnorodności biologicznej lasów, które zostały uwzględnione w niniejszym opracowaniu. Dla
większości cech za podstawę dalszych analiz i porównań przyjęto wartości średnie
i odchylenia standardowe, a także frekwencję lub udział procentowy. Zmiennymi
grupującymi dla wyliczonych wartości parametrów była klasyfikacja EFTC, średni
wiek dominującego piętra drzewostanu oraz regionalizacja przyrodniczo­‑leśna na
poziomie krain.
Składy gatunkowe drzewostanu określone zostały dla każdej powierzchni badawczej na podstawie procentowego udziału pierśnicowego pola przekroju gatunku
w pierśnicowym polu przekroju wszystkich drzew żywych na powierzchni. Obli-
20
czenia wykonano dla drzew o pierśnicy poniżej 10 cm (podpowierzchnia 1 – 30 m2)
oraz dla drzew o pierśnicy większej/równej 10 cm (podpowierzchnia 1 i 2 – 400 m2).
Wyniki zostały przeliczone na 1ha. Składy gatunkowe określone na powierzchni
400 m2, opisują zróżnicowanie gatunkowe drzewostanu, a określone na powierzchni
30 m2, charakteryzują zróżnicowanie gatunkowe młodego pokolenia drzew i warstwy krzewów.
Na podstawie składu gatunkowego drzewostanu dla każdej powierzchni określono gatunek panujący. Za gatunek panujący przyjmowano ten o największej bezwzględnej wartości udziału procentowego pola przekroju w składzie drzewostanu.
Zróżnicowanie gatunkowe przedstawiono za pomocą udziału wszystkich gatunków pomierzonych na 438 powierzchniach badawczych. Ponadto dla gatunku panującego określono udział procentowy pola przekroju wyliczonego dla wszystkich
powierzchni, udział w klasach wieku, krainach przyrodniczo­‑leśnych oraz w typach
lasu zgodnych z klasyfikacją EFTC.
W wynikach badań dotyczących drewna martwego określono pierśnicowe pole
przekroju całych drzew martwych stojących i leżących oraz oszacowano ich miąższość. Ta ostatnia cecha dała możliwość porównywania wyników badań z innymi podobnymi pracami. We wszystkich zestawieniach tabelarycznych są zatem podwójne
dane odnoszące się do martwych drzew stojących i leżących: pierśnicowe pole przekroju i oszacowana miąższość. Miąższość drzew stojących i leżących oszacowano
przy pomocy wzoru Denzina:
V = 0,001 × d2 ,
gdzie d to pierśnica drzewa wyrażona w cm.
Miąższość pniaków określono według wzoru na objętość walca, gdzie jako podstawę przyjmowano powierzchnię w miejscu cięcia lub złamania a wysokość stanowiła długość części nadziemnej pniaka. Natomiast miąższość leżaniny i posuszu stojącego określano według tzw. wzoru środkowego przekroju, gdzie wyliczano iloczyn
długości/wysokości leżaniny/posuszu i pole przekroju w połowie długości/wysokości
tej kategorii drewna martwego.
Zastosowano następujące grupowanie powierzchni badawczych pod względem
miąższości drewna martwego na 1 ha i jego wpływu na różnorodność biologiczną
według założenia:
•• jeśli zasobność drewna martwego nie przekracza 3 m3/ha, to warunki zachowania
różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są niezadowalające,
•• jeśli zasobność drewna martwego mieści się w przedziale 3–10 m3/ha, to warunki
bytowania są zadowalające dla niektórych organizmów saproksylicznych,
•• jeśli zasobność drewna martwego mieści się w przedziale 10–30 m3/ha, to warunki
bytowania są dobre dla większości organizmów saproksylicznych,
•• jeśli zasobność drewna martwego przekracza 30 m3/ha, to warunki zachowania
różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są bardzo dobre.
21
Przyjęte przedziały zasobności drewna martwego wynikają z przeglądu obszernej
literatury przedmiotu (m.in. Ammer 1991, Bernadzki 1993, Nilsson i in. 2002, Wolski
2003, Gutowski i in. 2004).
Ocenę naturalności analizowanych fitocenoz oparto na analizie flory naczyniowej. Bryoflorę wyłączono z analiz ze względu na brak opracowań niektórych kategorii cenności dla mszaków. Jako podstawę do wyznaczania gatunków cennych flory naczyniowej przyjęto: listę roślin zagrożonych (Zarzycki i Szeląg 2006), listę gatunków o ujemnej dynamice populacji (Zarzycki i in. 2002), oraz aktualny wykaz
gatunków chronionych (Rozporządzenie 2004). Z powodu niewielkiej reprezentacji
w opisywanych obiektach gatunków chronionych i zagrożonych oraz podobnej specyfiki ekologicznej wymienionych trzech grup gatunków, w zestawieniach wyników
połączono je w jedną kategorie pod nazwą gatunków o ujemnej dynamice populacji.
Osobno przedstawiono gatunki „starych lasów” (Dzwonko, Loster 2001). Połączono
też wszystkie kategorie razem pod pjęciem gatunków cennych. Gatunki, które reprezentowały kilka kategorii cenności, w ujęciu łącznym liczone były jeden raz.
W ocenie stopnia przekształcenia fitocenoz posłużono się podziałem na dwie
podstawowe grupy: spontaneofity czyli taksony rodzime występujące z natury i antropofity – gatunki obcego pochodzenia. W grupie spontaneofitów wyróżniono spontaneofity niesynantropijne i apofity a w grupie antropofitów: gatunki zadomowione
– archeofity i kenofity oraz gatunki niezadomowione, pojawiające się przejściowo
(efemerofity). Z uwagi na zróżnicowanie zasięgów niektórych gatunków, w zależności od krain przyrodniczo­‑leśnych, zostały one zaklasyfikowane do różnych grup
geograficzno­‑historycznych. Wyróżnione kategorie poszczególnym gatunkom przypisano za Sudnik­‑Wójcikowską (1987), Jackowiakiem (1990) oraz M. Zając i A. Zając
(1992).
Dla wszystkich wyróżnionych kategorii gatunków: o ujemnej dynamice populacji, “starych lasów” i cennych łącznie oraz niesynantropijnych, apofitów, archeofitów,
kenofitów i efemerofitów obliczono ich liczbę i procent dla każdej powierzchni, oraz
średnie dla całej Polski razem oraz w rozbiciu na krainy przyrodniczo­‑leśne, typy
lasu, klasy wieku.
4. Ogólny opis powierzchni
4.1. Formy własności
Powierzchnie BioSoil obejmują lasy wszystkich form własności. Przeważającą liczba
powierzchni znajduje się na gruntach Skarbu Państwa – 354 (80,8%) z czego aż 339
powierzchni położonych jest w lasach będących pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe (Ryc. 5). Na gruntach prywatnych właścicieli lasów
znajdują się 83 powierzchnie (18,9%). Struktura form własności reprezentowanych
przez 438 powierzchnie, na których przeprowadzono prace w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity, nie odbiega od tej, jaka została określona na podstawie danych
rzeczywistych zamieszczanych m.in. w Raporcie o stanie lasów w Polsce (2006). Tu
przykładowo udział lasów zarządzanych przez PGL LP wynosił 78,2% (wg danych zamieszczonych w Raporcie... 2006), a według form własności reprezentowanych przez
powierzchnie BioSoil udział powierzchni w PGL LP wynosił 77,4%.
% 90
80
339
70
60
50
40
30
83
20
10
0
PGL LP
4
8
2
parków
narodowych
inne Skarbu
Paƒstwa
gminne
osób
fizycznych
1
1
wspólnot
gruntowych
Agencji Rolnej
Skarbu Paƒstwa
Rycina 5. Udział powierzchni BioSoil w poszczególnych formach własności lasów.
23
4.2. Zróżnicowanie regionalne lasów
Biorąc pod uwagę zróżnicowanie regionalne lasów najwięcej powierzchni BioSoil
(92) było położonych na terenie krainy III Wielkopolsko­‑Pomorskiej (Tab. 4), która charakteryzuje się też i największą powierzchnią leśną w skali kraju (Siedliskowe
Podstawy Hodowli Lasu 2004). Nieco mniej (81) powierzchni występowało w krainie VI Małopolskiej, natomiast w krainie I – Bałtyckiej, II – Mazursko­‑Podlaskiej,
IV – Mazowiecko­‑Podlaskiej i VIII – Karpackiej liczba powierzchni wahała się
w przedziale 47–63. Najmniejsza liczba powierzchni wystąpiła w krainie VII Sudeckiej (9) i V Śląskiej (29). Liczba powierzchni w poszczególnych krainach przyrodniczo­
‑leśnych była istotnie skorelowana z lesistością i powierzchnią zajmowaną przez daną
jednostkę regionalizacji.
Tabela 4. Udział powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w poszczególnych krainach
przyrodniczo­‑leśnych.
Numer
krainy
Nazwa
N
Udział (%)
I
Bałtycka
62
14
II
Mazursko­‑Podlaska
55
13
III
Wielkopolsko­‑Pomorska
92
21
IV
Mazowiecko­‑Podlaska
63
14
V
Śląska
29
7
VI
Małopolska
81
18
VII
Sudecka
9
2
VIII
Karpacka
47
11
438
100
Razem
4.3. Średni wiek dominującego piętra drzewostanu
Blisko 50% badanych drzewostanów znajduje się w wieku 41–60 i 61–80 lat, co nie
odbiega od danych zawartych w Raporcie o stanie lasów 2006. Udział lasów w wieku
do 40 lat wynosił 29% (Tab. 5). Drzewostanów powyżej 100 lat było niespełna 7%,
natomiast drzewostanów różnowiekowych 4%.
24
Tabela 5. Zróżnicowanie wieku drzewostanów na powierzchniach BioSoil w poszczegól‑
nych krainach przyrodniczo­‑leśnych, n – liczba powierzchni.
Wiek
(lata)
0–20
21–40
41–60
61–80
81–100
101–120
> 120
różnowiekowe
Razem
I
n
10
12
19
7
12
2
0
0
II
% n
16,1 7
19,4 5
30,6 16
11,3 14
19,4 7
3,2 1
0,0 1
0,0
4
%
12,7
9,1
29,1
25,5
12,7
1,8
1,8
7,3
III
n %
21 22,8
8
8,7
30 32,6
12 13,0
11 12,0
8
8,7
2
2,2
0
0,0
Numer krainy
IV
V
n % n %
7 11,1 7 24,1
10 15,9 3 10,3
22 34,9 7 24,1
14 22,2 5 17,2
5
7,9 2
6,9
0
0,0 3 10,3
0
0,0 1
3,4
5
7,9
1
3,4
VI
n %
9 11,1
18 22,2
12 14,8
23 28,4
9 11,1
4 4,9
2 2,5
4
VII
VIII
n % n %
0 0,0 3 6,4
3 33,3 5 10,6
2 22,2 12 25,5
2 22,2 12 25,5
0 0,0 6 12,8
2 22,2 3 6,4
0 0,0 1 2,1
4,9 0
0,0
5
Razem
n
64
64
120
89
52
23
7
%
14,6
14,6
27,4
20,3
11,9
5,3
1,6
10,6 19
4,3
62 100,0 55 100,0 92 100,0 63 100,0 29 100,0 81 100,0 9 100,0 47 100,0 438 100,0
Największy udział drzewostanów najstarszych (powyżej 100 lat), jak i drzewostanów różnowiekowych występował w krainie VI Małopolskiej (12%), V Śląskiej (17%)
i VII Sudeckiej (22%), najmniejszy natomiast w krainie IV Mazowiecko­‑Podlaskiej
(8%) i I Bałtyckiej (3%).
Starodrzewów (>100 lat) i drzewostanów różnowiekowych najwięcej było w buczynach górskich (27,6%). Ponadto stosunkowo duży udział tych lasów stwierdzono
również w typie subborealnych lasów iglastych i mieszanych (Tab. 6).
Tabela 6. Zróżnicowanie wieku drzewostanów według typów lasu EFTC. 2 – lasy subbo‑
realne iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne
dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe, 7 – bu‑
czyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne,
12 – lasy łęgowe, n – liczba powierzchni.
Wiek
(lata)
2
n %
0–20 35 15,4
21–40 29 12,7
41–60 66 28,9
61–80 46 20,2
81–100 27 11,9
101–120 14 6,1
> 120
3 1,3
różno8 3,5
wiekowe
Razem 228 100,0
n
0
1
2
4
1
0
0
0
3
%
0,0
12,5
25,0
50,0
12,5
0,0
0,0
4
n
6
6
5
4
3
1
1
0,0 0
%
23,1
23,1
19,2
15,4
11,6
3,8
3,8
n
10
14
26
19
11
3
1
0,0 7
Typy lasu EFTC
5
6
% n % n
11,0 5 26,3 2
15,4 2 10,5 5
28,6 6 31,6 4
20,9 1 5,3 7
12,0 3 15,8 3
3,3 2 10,5 3
1,1 0 0,0 1
7,7 0
7
%
6,9
17,2
13,8
24,1
10,4
10,4
3,4
8
11
n % n %
0 0,0 4 22,2
0 0,0 4 22,2
1 50,0 5 27,8
1 50,0 4 22,2
0 0,0 1 5,6
0 0,0 0 0,0
0 0,0 0 0,0
0,0 4 13,8 0
0,0 0
n
2
3
5
3
3
0
1
0,0 0
12
Razem
%
n %
11,8 64 14,6
17,6 64 14,6
29,5 120 27,4
17,6 89 20,3
17,6 52 11,9
0,0 23 5,3
5,9 7 1,6
0,0 19
4,3
8 100,0 26 100,0 91 100,0 19 100,0 29 100,0 2 100,0 18 100,0 17 100,0 438 100,0
25
4.4. Europejska klasyfikacja typów lasu
W Polsce stwierdzono występowanie dziewięciu głównych typów lasu wg klasyfikacji
EFTC. Najliczniej reprezentowane były (52%) nizinne subborealne lasy iglaste i mieszane (związek Dicrano­‑Pinion oraz jegiel i borealna świerczyna), następnie mezotroficzne lasy liściaste (grądy i jaworzyny) – 21%, kwaśne dąbrowy (6%), buczyny górskie
(7%). Pozostałe typy lasu klasyfikacji europejskiej zajmowały poniżej 5% (Ryc. 6).
lasy i bory
Êwietliste bagienne
dàbrowy
4%
0,5%
buczyny górskie
7%
∏´gi
4%
buczyny ni˝owe
4%
lasy subborealne
iglaste i mieszane
52%
mezotroficzne
lasy liÊciaste
(gràdy, jaworzyny)
21%
kwaÊne
dàbrowy
6%
alpejskie
i subalpejskie lasy
iglaste i mieszane
2%
Rycina 6. Struktura udziału jednostek europejskiej klasyfikacji typów lasu EFTC na po‑
wierzchniach BioSoil.
Z jedenastu potencjalnie mogących wystąpić typów lasu EFTC w Polsce (por.
Tab. 3), nie stwierdzono na powierzchniach BioSoil tylko dwu kategorii dotyczacych
plantacji gatunków rodzimych i obcych.
Poszczególne jednostki europejskiej klasyfikacji typów lasu zawierały różną liczbę zespołów jak i powierzchni, co przedstawia Tabela 7. Największa liczba zespołów
leśnych (9) wystąpiła w lasach subborealnych iglastych i mieszanych, gdzie największy
udział w tym typie EFTC stanowił zespół kontynentalnego boru mieszanego Querco
roboris­‑Pinetum (40% – 92 powierzchnie) oraz w nieco mniejszym stopniu boru suboceanicznego świeżego Leucobryo­‑Pinetum (33% – 76 powierzchni). Łącznie te dwa zespoły borów sosnowych stanowiły 73% wszystkich powierzchni zaliczanych do nizinnych lasów subborealnych i mieszanych. Najwięcej lasów subborealnych i mieszanych
występowało w krainie III Wielkopolsko­‑Pomorskiej (65), gdzie dominował zespół
Leucobryo­‑Pinetum. Nie odnotowano natomiast nizinnych borów subborealnych na
powierzchniach w krainach górskich VII Sudeckiej i VIII Karpackiej (Tab. 7).
Typ alpejskich i subalpejskich lasów iglastych i mieszanych reprezentuje 5 zespołów leśnych, a mianowicie dwa zespoły górnoreglowych świerczyn sudeckich Calamagrostio villosae­‑Piceetum i karpackich Plagiothecio­‑Piceetum, dwa zespoły dolno-
26
reglowych borów mieszanych świerkowo­‑jodłowych Abieti­‑Piceetum i Galio­‑Piceetum
oraz zespół wyżynnego jodłowego boru mieszanego Abietetum polonicum. Każdy zespół reprezentowany był tylko przez 1–3 powierzchnie BioSoil, przy czym największy
udział w tym typie lasu EFTC miał jodłowy bór mieszany – 3 powierzchnie. Wszystkie
powierzchnie uznane za typ alpejskich i subalpejskich lasów mieszanych stwierdzono
w krainach, gdzie występują siedliska górskie i wyżynne, tj. VI, VII i VIII (Tab. 7).
Typ kwaśnych dąbrów w klasyfikacji EFTC w sposób jednoznaczny odpowiadał
syntaksonom z klasy Quercetea robori­‑petraeae. Na powierzchniach BioSoil zidentyfikowano trzy z sześciu wyróżnionych w Polsce zespołów. Były to głównie najbardziej
rozpowszechnione zespoły pomorskiego lasu bukowo­‑dębowego Fago­‑Quercetum
petraeae, występujący na północnym zachodzie kraju oraz dwu zespołom środkowo­
‑europejskich dąbrów acydofilnych Calamagrostio arundinaceae­‑Quercetum petraeae
i Molinio caeruleae­‑Quercetum roboris.
Tabela 7. Liczba powierzchni BioSoil Forest Biodiversity w poszczególnych typach lasu EFTC
i odpowiadającym im zespołach leśnych z podziałem na krainy przyrodniczo–leśne.
Numer krainy
Liczba
Typ lasu EFTC / Potencjalny
zespół roślinny
I
II
III IV
V
VI VII VIII powierzchni
Lasy subborealne iglaste i mieszane (związek Dicrano­‑Pinion oraz jegiel i borealna świerczyna)
Cladonio­‑Pinetum
.
1
2
.
.
1
.
.
4
Leucobryo­‑Pinetum
7
42
7
7
13
.
.
76
Peucedano­‑Pinetum
.
6
.
9
.
.
.
.
15
Molinio­‑Pinetum
.
1
2
6
4
1
.
.
14
Querco roboris­‑Pinetum
7
13
19
17
3
33
.
.
92
Serratulo­‑Pinetum
.
12
.
4
.
.
.
.
16
Calamagrostio arundinaceae­
.
4
.
.
.
.
.
.
4
‑Piceetum
Querco­‑Piceetum
.
5
.
.
.
1
.
.
6
Sphagno girgensohnii­‑Piceetum
.
1
.
.
.
.
.
.
1
Razem
14
43
65
43
14
49
.
.
228
Alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane (związek Piceion abietis oprócz jegla i borealnej
świerczyny)
Calamagrostio villosae­‑Piceetum
.
.
.
.
.
.
1
.
1
Plagiothecio­‑Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
Abieti­‑Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
2
2
Galio­‑Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
Abietetum polonicum
.
.
.
.
2
.
1
3
Razem
.
.
.
.
.
2
1
5
8
Kwaśne dąbrowy
Fago­‑Quercetum petraeae
12
.
2
.
.
.
.
.
14
Calamagrostio arundinaceae­
2
.
6
.
2
.
.
.
10
‑Quercetum petraeae
Molinio caeruleae­‑Quercetum roboris
.
.
.
.
1
1
.
.
2
Razem
14
.
8
.
3
1
.
.
26
27
Tabela 7. cd.
Typ lasu EFTC / Potencjalny
zespół roślinny
I
II
Mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny)
Stellario holosteae­‑Carpinetum
10
.
Galio sylvatci­‑Carpinetum
1
.
Tilio­‑Carpinetum
3
5
Aceri­‑Tilietum
.
.
Lunario­‑Aceretum
.
.
Razem
14
5
Buczyny niżowe
Luzulo pilosae Fagateum
10
.
Galio odorati­‑Fagetum
2
.
Razem
12
.
Buczyny górskie
Luzulo luzuloidis­‑Fagetum
.
.
Dentario enneaphylli­‑Fagetum
.
.
Dentario glandulosae­‑Fagetum
.
.
Galio­‑Abietetum
.
.
Aceri­‑Fagetum
.
.
Razem
.
.
Ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy)
Potentillo albae­‑Quercetum
.
.
Lasy łęgowe
Ficario­‑Ulmetum minoris
1
.
Fraxino­‑Alnetum
4
1
Carici remotae­‑Fraxinetum
.
.
Razem
5
1
Lasy i bory bagienne (wszystkie siedliska bagienne)
Ledo­‑Sphagnetum magellanici
.
.
Vaccinio uliginosi­‑Pinetum
.
.
Vaccinio uliginosi­‑Betuleum
1
.
pubescentis
Sphagno squarrosi­‑Alnetum
.
1
Betula pubescens­‑Thelypteris palustris .
.
Ribeso nigri­‑Alnetum
2
5
Razem
3
6
III
Numer krainy
IV
V
VI
Liczba
VII VIII powierzchni
3
4
2
.
.
9
.
.
15
.
.
15
.
5
2
.
.
7
.
.
21
.
.
21
.
1
.
.
1
2
.
.
16
1
1
18
13
11
64
1
2
91
4
.
4
.
.
.
2
.
2
1
.
1
.
.
.
.
.
.
17
2
19
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
1
3
3
.
.
.
6
7
.
10
4
1
22
10
3
11
4
1
29
1
.
.
1
.
.
2
2
1
.
3
.
1
.
1
3
.
3
1
2
.
3
.
.
.
.
.
.
1
1
7
9
1
17
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
1
.
1
1
.
.
.
.
.
.
1
.
.
2
2
.
2
2
4
.
.
.
.
1
.
.
2
.
.
.
.
.
.
.
1
2
2
11
18
W drugim pod względem udziału na powierzchniach BioSoil typie mezotroficznych lasów liściastych (Ryc. 6), dominowały wyraźnie zbiorowiska grądów (97%) reprezentowane przez wszystkie trzy zespoły leśne (97%) spotykane w Polsce. Największą
frekwencję osiągnął zespół grądu subkontynentalnego Tilio­‑Carpinetum (73%). Jaworzyny w typie mezotroficznych lasów liściastych stanowiły zdecydowaną mniejszość.
Wśród nich zidentyfikowano tylko dwa zespoły Aceri­‑Tilietum i Lunario­‑Aceretum,
które wystąpiły na trzech powierzchniach położonych w krainie VII i VIII.
28
Buczyny niżowe, jako typ lasu EFTC w warunkach polskich jest reprezentowany przez dwa zespoły buczyny ubogiej Luzulo pilosae­‑Fagateum, która wystąpiła na
17 powierzchniach i buczyny żyznej Galio odorati­‑Fagetum zidentyfikowanej na dwu
powierzchniach (Tab. 7). Buczyny górskie reprezentowane były przez 4 zespoły roślinne, gdzie największy udział w tym typie lasu EFTC pod względem liczby powierzchni, zajmuje żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae­‑Fagetum (11 powierzchni) i uboga buczyna górska Luzulo luzuloidis­‑Fagetum (10 powierzchni). Pozostałe
dwa zespoły leśne zaliczone do buczyn górskich wystąpiły na pięciu powierzchniach.
Zbiorowisko Galio­‑Abietetum i Aceri­‑Tilietum, choć są przykładem typów lasu o niedostatecznie udokumentowanej pozycji systematycznej i jednoznacznej przynależności do związku Fagion sylvaticae, to jednak w większości istniejących opracowań są
one zaliczane do buczyn (za J.M. Matuszkiewicz 2001). Stąd też i w przypadku europejskiej klasyfikacji typów lasu znalazły się w grupie buczyn górskich (Tab. 7).
Górskie lasy bukowe występowały głównie w kranie VIII Karpackiej, VII Sudeckiej i pojedynczo w VI Małopolskiej.
Ciepłolubne lasy liściaste na powierzchniach BioSoil reprezentowane były przez
jeden zespół świetlistej dąbrowy Potentillo albae­‑Quercetum, który został stwierdzony na jednej powierzchni w krainie III Wielkopolsko­‑Pomorskiej i jednej w krainie
VI Małopolskiej.
Lasy łęgowe w klasyfikacji EFTC dotyczyły głównie zbiorowisk ze związku Alno­
‑Ulmion oraz zespołów leśnych z klasy Salicetea purpureae. Na powierzchniach BioSoil wystąpiły tylko trzy zespoły lasów łęgowych z związku Alno­‑Ulmion (Tab. 7).
Najliczniej reprezentowany był zespół łęgu jesionowo­‑olszowego Fraxino­‑Alnetum
(9 powierzchni) i łęgu jesionowo­‑wiązowego Ficario­‑Ulmetum minoris (7 powierzchni), które występowały najczęściej w krainie I, III i VI. Tylko jedna powierzchnia z zespołem podgórskiego łęgu jesionowego Carici remotae­‑Fraxinetum została zanotowana w krainie VIII Karpackiej.
Typ lasów i borów bagiennych jest pod względem fitosocjologicznym najbardziej
zróżnicowaną grupą w obrebie klasyfikacji EFTC, gdyż obejmuje zarówno bagienne
lasy olchowe z klasy Alnetea glutinosae, jaki i bory bagienne z klasy Vaccinio­‑Piceetea
i związku Dicrano­‑Pinion a nawet leśne torfowiska wysokie z klasy Oxycocco­
‑Sphagnetea. Wśród 6 zaliczonych do tego typu zespołów (Tab. 7), najczęściej reprezentowany był ols porzeczkowy Ribeso nigri­‑Alnetum, którego udział osiągnął aż 61%.
Ols torfowcowy Sphagno squarrosi­‑Alnetum i sosnowo­‑brzozowy las bagienny (biel)
Betula pubescens­‑Thelypteris palustris wystąpiły dwukrotnie na powierzchniach
BioSoil. Pozostałe zespoły sosnowego boru bagiennego Vaccinio uliginosi­‑Pinetum,
brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi­‑Betuletum pubescentis i wysokotorfowiskowego mszaru sosnowego Ledo­‑Sphagnetum magellanici stwierdzono pojedynczo. Najczęściej zbiorowiska lasów i borów bagiennych na powierzchniach BioSoil spotykano
w krainie II (6) a od dwu do czterech powierzchni stwierdzono w krainie I, III, IV
i VI, natomiast jedną w krainie VIII. Omawiany typu lasu EFTC nie wystąpił na powierzchniach BioSoil jedynie w kranie V i VII.
29
4.5. Pochodzenie i zagospodarowanie lasów
oraz wcześniejsza forma użytkowania gruntu
Określone na podstawie obserwacji i dostępnych danych urządzeniowych pochodzenie drzewostanu na powierzchniach BioSoil wskazuje, że ponad 60% lasów zostało odnowionych sztucznie z sadzenia, natomiast 13% jest pochodzenia naturalnego
(Tab. 8).
Tabela 8. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według krain przyrodniczo­‑leśnych,
n – liczba powierzchni.
Pochodzenie
sadzenie
siew
Numer krainy
I
n
II
%
n
III
%
n
IV
%
n
V
%
n
VI
%
n
VII
%
n
%
41 66,1 39 70,9 81 88,0 41 65,1 23 79,3 43 53,1 7 77,8
0
0,0
2
0,0
VIII
n
%
Razem
n
%
2
4,3 277 63,2
0
0,0
3,6
2
2,2
0
0,0
0
0,0
2
2,5 0
6
1,4
7 11,1
1
3,4
7
8,6 1 11,1 21 44,6 58 13,2
naturalne
10 16,2
8 14,6
3
3,3
mieszane
10 16,1
6 10,9
6
6,5 14 22,2
5 17,3 26 32,1 1 11,1 24 51,1 92 21,1
0
0
0,0
0
nieznane
Razem
1
1,6
0,0
1
1,6
0,0
3
3,7 0
0,0
0
0,0
5
1,1
62 100,0 55 100,0 92 100,0 63 100,0 29 100,0 81 100,0 9 100,0 47 100,0 438 100,0
Udział drzewostanów powstałych z siewu osiągnął wartość zaledwie 1,4%. Nie
udało się określić sposobu odnowienia lasu na 5 powierzchniach badawczych. Największy udział drzewostanów pochodzących z sadzenia występował w krainie III
Wielkopolsko­‑Pomorskiej, a najmniejszy w VIII Karpackiej. Lasy powstałe z naturalnego obsiewu występują głównie w krainie VIII Karpackiej, gdzie stanowią ponad 42% drzewostanów. Lasy powstałe z odnowienia naturalnego oraz mieszanego,
to przede wszystkim drzewostany powyżej 81 lat, jak i drzewostany różnowiekowe
(Tab. 9). Drzewostany powstałe z sadzenia największy udział mają w pierwszej klasie
wieku (0–20 lat).
Drzewostany pochodzenia sztucznego (łącznie z siewu i sadzenia) w 85% występowały na siedliskach nizinnych borów i borów mieszanych (Tab. 10). Największy
udział drzewostanów pochodzenia naturalnego miał miejsce w buczynach górskich,
jak i lasach i borach bagiennych.
78,1
1,6
12,4
6,3
1,6
100,0
50
1
8
4
1
64
sadzenie
siew
naturalne
mieszane
nieznane
Razem
64
1
12
9
2
40
n
100,0
1,6
18,8
14,0
3,1
62,5
%
21–40
120
3
15
16
1
85
n
100,0
2,5
12,5
13,4
0,8
70,8
%
41–60
89
0
28
9
1
51
n
100,0
0,0
31,5
10,1
1,1
57,3
%
61–80
52
0
17
7
1
27
n
100,0
0,0
32,7
13,5
1,9
51,9
%
81–100
23
0
5
3
0
15
n
100,0
0,0
21,7
13,1
0,0
65,2
%
101–120
7
0
1
1
0
5
n
100,0
0,0
14,3
14,3
0,0
71,4
%
>120
19
0
10
5
0
4
n
100,0
0,0
52,6
26,3
0,0
21,1
%
Różnowiekowe
438
5
92
58
6
277
n
100,0
1,1
21,0
13,3
1,4
63,2
%
Razem
5
8
23
3
228
naturalne
mieszane
nieznane
Razem
189
n
siew
sadzenie
Pochodzenie
2
100,0
1,3
10,1
3,5
2,2
82,9
%
8
0
5
2
0
1
n
0,0
62,5
25,0
0,0
12,5
%
100,0
3
26
0
4
1
0
21
n
0,0
15,4
3,8
0,0
80,8
%
100,0
4
91
1
38
16
1
35
n
1,1
41,8
17,5
1,1
38,5
%
100,0
5
19
1
2
2
0
14
n
5,3
10,5
10,5
0,0
73,7
%
100,0
6
Typy lasu EFTC
29
0
9
14
0
6
n
n
0,0 0
31,0 1
48,3 0
0,0 0
20,7 1
%
100,0 2
7
%
100,0
0,0
50,0
0,0
0,0
50,0
8
18
0
3
11
0
4
n
0,0
16,7
61,1
0,0
22,2
%
100,0
11
17
0
7
4
0
6
n
0,0
41,2
23,5
0,0
35,3
%
100,0
12
438
5
92
58
6
277
n
100,0
1,1
21,0
13,3
1,4
63,2
%
Razem
Tabela 10. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według typów lasu EFTC. 2 – lasy subborealne iglaste i mieszane, 3 – alpejskie
i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe, 7 – bu‑
czyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne, 12 – lasy łęgowe, n – liczba powierzchni.
%
0–20
n
Pochodzenie
Wiek (lata)
Tabela 9. Zróżnicowanie pochodzenia drzewostanów według klas wieku, n – liczba powierzchni.
30
31
Biorąc pod uwagę wcześniejszą formę użytkowania gruntów, ponad połowa lasów
na powierzchniach badawczych powstała w ostatnich 100–300 latach, a blisko 16%
stanowią grunty, gdzie lasy istnieją od ponad 300 lat (Tab. 11).
Można więc przyjąć, że blisko 70% lasów, jako formy użytkowania gruntu, istnieje od ponad 100 lat. Lasy istniejące od ponad 300 lat występują głównie na terenie
prapuszcz Podlasia i Mazur oraz w górach. Na blisko 1/4 powierzchni lasy zostały
ponownie wprowadzone w przeciągu ostatnich 25–100 lat.
Tabela 11. Zróżnicowanie wcześniejszych form użytkowania gruntów na powierzchniach
BioSoil.
Forma użytkowania gruntu
Sztuk
%
70
16,0
Zalesiony od 100–300 lat
228
52,1
Zalesiony w przeciągu ostatnich 25–100 lat
103
23,5
Zalesiony w przeciągu ostatnich 25 lat
20
4,6
Brak informacji
17
3,9
438
100,0
Zalesiony od ponad 300 lat
Razem
W blisko 80% polskich lasów prowadzono zabiegi gospodarcze (czyszczenia, trzebieże, cięcia odnowieniowe itp.) mniej niż 10 lat temu (Ryc. 7) a w ponad 17% lasów
ślady zagospodarowania pochodzą z okresu starszego niż 10 lat. Udział powierzchni,
gdzie nie stwierdzono śladów zagospodarowania wynosił 2,5%.
% 100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1
2
3
4
Rycina 7. Zagospodarowanie lasów na powierzchniach BioSoil: 1 – las niezagospodarowa‑
ny (brak śladów zagospodarowania), 2 – las zagospodarowany (ślady zagospodarowania
widoczne, lecz więcej niż 10 lat temu), 3 – las zagospodarowany (mniej niż 10 lat temu),
4 – nie wiadomo.
32
4.6. Obecność martwego drewna
Tylko w 5% powierzchni nie stwierdzono śladów martwego drewna (Ryc. 8). Na 11%
powierzchni całość martwego drewna pozostawiano w lesie. Największy udział, bo
aż blisko 64%, stanowiły powierzchnie, gdzie usuwano tylko pnie i grubsze gałęzie,
natomiast na 15% pozostawiano je częściowo. Stosunkowo istotny jest udział powierzchni, na których martwe drewno usunięto częściowo, pozostawiając tylko część
pni i grubszych gałęzi. Szczegółowe wyniki badań dotyczących ilości i struktury martwego drewna w lasach zostały zawarte w rozdziale 5.1.
%
70
60
50
40
30
20
10
0
1
2
3
4
5
6
7
Rycina 8. Obecność martwego drewna: 1 – tak, wszystkie pnie i gałęzie zostały usunięte,
2 – tak, pnie i grubsze gałęzie (konary) zostały usunięte, 3 – nie, pnie i gałęzie pozostawiono,
4 – częściowo, tylko część pni i grubszych gałęzi pozostawiono, 5 – nie wiadomo, 6 – wpro‑
wadzono martwe drewno (przetransportowano z innego miejsca), 7 – przeznaczone do ew.
rozkładu (np. gałęzie w stosach lub rzędach).
5. Różnorodność strukturalna drzewostanu
5.1. Skład gatunkowy drzewostanów, podrostów
i podszytów
Na 412 powierzchniach BioSoil (podpowierzchnie 1 i 2) stwierdzono występowanie
35 gatunków drzew o pierśnicy większej/równej 10 cm (Tab. 12), spośród których największy udział w całkowitym polu przekroju miały kolejno: sosna zwyczajna – ok.
56%, świerk pospolity – ok. 7%, dąb szypułkowy, brzoza brodawkowata, olsza czarna
po ok. 6% oraz buk zwyczajny – ok. 5% i jodła pospolita ok. 4%.
Tabela 12. Udział procentowy pierśnicowego pola przekroju wszystkich gatunków drzew
o pierśnicy większej lub równej 10 cm.
Gatunek
Udział procentowy
Gatunek
Udział procentowy
Abies alba
Acer campestre
Acer negundo
Acer platanoides
Acer pseudoplatanus
Alnus glutinosa
Alnus incana
Betula pendula
Betula pubescens
Cerasus avium
Carpinus betulus
Corylus avellana
Crataegus monogyna
Fagus sylvatica
Fraxinus excelsior
Larix decidua
Padus avium
Padus serotina
4,10
0,04
0,01
0,07
1,47
6,07
0,49
6,01
0,68
0,11
1,52
0,09
0,00
5,24
0,41
1,38
0,12
0,06
Picea abies
7,11
Pinus sylvestris
Populus alba
Populus tremula
Pyrus communis
Quercus petraea
Quercus robur
Quercus rubra
Robinia pseudacacia
Salix caprea
Salix cinerea
Sorbus aucuparia
Tilia cordata
Tilia platyphyllos
Ulmus glabra
Ulmus laevis
Ulmus minor
55,7
0,08
0,91
0,02
1,00
6,10
0,04
0,22
0,23
0,00
0,08
0,21
0,20
0,05
0,16
0,06
34
Zastosowanie do dalszej charakterystyki powierzchni ujęcia syntetycznego wykorzystującego gatunki panujące spowodowało zmniejszenie liczby gatunków (do 21)
i nieznaczne zmiany w udziałach poszczególnych gatunków (Tab. 13). Największy
wzrost udziału, blisko 5%, odnotowano dla sosny zwyczajnej.
Tabela 13. Udział procentowy pierśnicowego pola przekroju drzewostanów według ga‑
tunków panujących dla drzew o pierśnicy większej lub równej 10 cm.
Gatunek
Udział procentowy
Gatunek
Udział procentowy
Abies alba
3,97
Picea abies
6,14
Acer pseudoplatanus
1,29
Pinus sylvestris
61,6
Alnus glutinosa
6,27
Populus alba
0,15
Alnus incana
0,57
Populus tremula
0,93
Betula pendula
3,96
Quercus petraea
0,76
Betula pubescens
0,33
Quercus robur
4,89
Carpinus betulus
1,51
Robinia pseudacacia
0,11
Fagus sylvatica
5,10
Salix caprea
0,10
Fraxinus excelsior
0,13
Tilia platyphyllos
0,19
Larix decidua
1,69
Ulmus laevis
0,14
Padus avium
0,12
Frekwencja powierzchni wg gatunków panujących w krainach przyrodniczo‑leś­
nych (Tab. 14) wskazuje na bezwzględną dominację na niżu (krainy I–VI) sosny zwyczajnej. Największa liczba powierzchni z panującą sosną (69) wystąpiła w krainie III
Wielkopolsko­‑Pomorskiej. Ponadto w krainie III wystąpiły drzewostany dębu szypułkowego i brzozy brodawkowatej (po trzy powierzchnie) oraz olszy czarnej i modrzewia europejskiego (po dwie). Po jednej powierzchni odnotowano w drzewostanach
buka pospolitego, świerka pospolitego, topoli białej, topoli osiki i robini akacjowej.
W krainie I Bałtyckiej oprócz sosny zwyczajnej (32 powierzchnie), większa frekwencja wystąpiłą też w drzewostanach olszy czarnej (7), buka zwyczajnego (6) i dębu
szypułkowego (3). W krainie II Mazursko­‑Podlaskiej poza sosną zwyczajną (32 powierzchnie), większą frekwencję miały drzewostany olszy czarnej (7), brzozy brodawkowatej (4), modrzewia europejskiego i dębu szypułkowego (po trzy powierzchnie)
oraz świerka pospolitego (2). W krainie IV Mazowiecko­‑Podlaskiej sosna zwyczajna
wystąpiła na 42 z 60 powierzchni próbnych. Spośród pozostałych gatunków nieco
większą frekwencję wykazywały drzewostany olszy czarnej i brzozy brodawkowatej
(po 5 powierzchni). W krainie V Śląskiej frekwencja sosny zwyczajnej wynosiła 12 na
26 powierzchni, ponadto na trzech powierzchniach wystąpiły drzewostany dębu szypułkowego a na dwu powierzchniach drzewostany: buka zwyczajnego, olszy czarnej,
brzozy brodawkowatej i modrzewia europejskiego. W krainie VI Małopolskiej występowały najbardziej zróżnicowane składy gatunkowe drzewostanów, jednak poza
35
sosną zwyczajną (52 powierzchnie), dębem szypułkowym (6) i brzozą brodawkowatą
(4) frekwencja powierzchni z pozostałymi gatunkami panujacymi w drzewostanach
był nieznaczna (od jeden do dwu powierzchni). Krainy VII Sudecka i VIII Karpacka charakteryzują się brakiem (VII) lub bardzo małą frekwencją (VIII) powierzchni
z panującą sosną zwyczajną. Głównymi gatunkami lasotwórczymi były w tych krainach świerk pospolity i klon jawor (VII) po trzy powierzchnie oraz jodła pospolita,
która w krainie VIII panowała na 11 powierzchniach. Ponadto duży udział w krainie VIII stanowiły drzewostany z panującym bukiem zwyczajnym (8 powierzchni)
i świerkiem pospolitym (10 powierzchni).
Tabela 14. Frekwencja powierzchni według gatunków panujących w krainach przyrod‑
niczo‑leśnych dla drzew o pierśnicy większej lub równej 10 cm, N – liczba powierzchni,
n – frekwencja.
Numer krainy
Gatunek
Abies alba
Acer pseudoplatanus
Alnus glutinosa
Alnus incana
Betula pendula
N*
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
n
n
n
n
n
n
n
n
12
.
.
.
.
.
1
.
11
5
.
.
.
.
.
.
3
2
26
7
7
2
5
2
3
.
.
3
.
.
.
.
.
.
.
3
23
4
2
3
5
2
4
1
2
Betula pubescens
2
.
.
.
2
.
.
.
.
Carpinus betulus
6
1
1
.
1
.
2
.
1
19
6
.
1
.
2
2
.
8
1
.
.
.
.
.
1
.
.
11
3
1
2
.
2
1
1
1
Fagus sylvatica
Fraxinus excelsior
Larix decidua
Padus avium
1
.
.
.
.
.
1
.
.
22
2
4
1
.
1
1
3
10
246
32
32
69
42
12
52
.
7
Populus alba
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Populus tremula
5
.
1
1
1
.
1
.
1
Picea abies
Pinus sylvestris
Quercus petraea
4
.
.
.
1
1
2
.
.
21
3
2
3
3
3
6
1
.
Robinia pseudacacia
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Salix caprea
1
.
.
.
.
.
1
.
.
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
1
.
58
50
84
60
26
Quercus robur
Ulmus laevis
Razem
412
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa o d1.3 ≥ 10 cm
79
.
9
46
36
Zróżnicowanie gatunkowe w typach lasu zgodnie z europejską klasyfikacją lasów
EFTC przedstawia Tabela 15. Na 212 powierzchni występujących w zbiorowiskach
subborealnych lasów iglastych i mieszanych w 184 przypadkach panowała sosna zwyczajna. Niewielkie znaczenie w budowie drzewostanów miały również brzoza brodawkowata, świerk pospolity i dąb szypułkowy. W typie alpejskich i subalpejskich
lasów iglastych i mieszanych drzewostany tworzyły: świerk pospolity (4), jodła pospolita (2) i sosna zwyczajna (8).
Na siedliskach potencjalnych zbiorowisk kwaśnych dąbrów najczęściej panowała
sosna zwyczajna (20 powierzchni), niewielki udział miały także drzewostany brzozy
brodawkowatej, buka zwyczajnego (1) i modrzewia europejskiego (2).
W buczynach górskich i niżowych głównym gatunkiem był buk zwyczajny (odpowiednio 29 i 18 powierzchni). W buczynach górskich występowały też m.in. świerk
pospolity, jodła pospolita, klon jawor, modrzew europejski oraz brzoza brodawkowata i dąb szypułkowy. W 18 powierzchniach położonych w buczynach niżowych
poza bukiem zwyczajnym (7 powierzchni) stwierdzono głównie sosnę zwyczajną (6)
i modrzewia europejskiego (3).
Ciepłolubne lasy liściaste reprezentowane były przez jeden drzewostan dębu bezszypułkowego i jeden dębu szypułkowego.
Lasy i bory bagienne porastała głównie olsza czarna (12 powierzchni), zdecydowanie rzadziej świerk pospolity, brzoza omszona, topola osika i sosna zwyczajna (po
jednej powierzchni).
W lasach łęgowych głównym gatunkiem również była najczęściej olsza czarna,
która wystąpiła na 10 powierzchniach spośród 17 występujących w tym typie lasu.
Ponadto w typie lasów łęgowych wystąpiły pojedynczo drzewostany świerka pospolitego, olszy szarej oraz brzozy omszonej, grabu zwyczajnego, lipy szerokolistnej, wiązu
szypułkowego a nawet sosny zwyczajnej.
W mezotroficznych lasach liściastych drzewostany sosny zwyczajnej wystąpiły na
31 z 85 powierzchni. W tym typie lasu liczniej niż w pozostałych występowały również drzewostany dębu szypułkowego, jodły pospolitej, brzozy brodawkowatej, grabu
zwyczajnego i inne. Świadczy to o najwyższej różnorodności gatunków panujacych
spotykanych w mezotroficznych lasach liściastych w skali Polski.
Pod względem zróżnicowania frekwencji powierzchni według gatunków panujących w poszczególnych klasach wieku, to największy udział stanowiły drzewostany sosnowe w wieku 41–60 i 61–80 lat – łącznie ok. 52% (129 powierzchni – Tab. 16). Udział
starodrzewów (ponad 120 lat) i drzewostanów różnowiekowych był bardzo niewielki
(9 powierzchni), natomiast powierzchni w młodnikach sosnowych było 22.
Drzewostany z panującym dębem szypułkowym występowały na 21 powierzchniach, w tym największy udział stanowiły drzewostany dębowe w wieku 61–80 lat.
Stosunkowo dużą frekwencję powierzchni z panującym dębem stanowiły drzewostany w wieku 41–60 i 81–100 lat oraz różnowiekowe.
37
Tabela 15. Frekwencja drzewostanów wg gatunków panujących w typach lasów zgodnie
z europejską klasyfikacją typów lasu EFTC dla drzew o pierśnicy większej lub równej 10 cm:
2 – lasy subborealne iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4
– kwaśne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe,
7 – buczyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory ba‑
gienne, 12 – lasy łęgowe, N – liczba powierzchni, n – frekwencja.
Typy lasu EFTC
Gatunek
Abies alba
N*
2
3
4
5
6
7
8
11
12
n
n
n
n
n
n
n
n
n
12
.
2
.
4
.
6
.
.
.
5
.
.
.
3
.
2
.
.
.
26
1
.
.
3
.
.
.
12
10
3
.
.
.
1
.
1
.
.
1
23
9
.
1
10
1
2
.
.
.
Betula pubescens
2
.
.
.
.
.
.
.
1
1
Carpinus betulus
6
.
.
.
5
.
.
.
.
1
19
1
.
1
3
7
7
.
.
.
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
Larix decidua
11
4
.
2
1
3
1
.
.
.
Padus avium
1
.
.
.
3
.
.
.
.
.
22
5
4
1
31
.
7
.
1
1
246
184
2
20
1
6
1
.
1
1
Populus alba
1
.
.
.
2
.
.
.
.
.
Populus tremula
5
1
.
.
1
.
1
.
1
.
Quercus petraea
4
2
.
.
1
.
.
1
.
.
21
5
.
.
14
.
1
1
.
.
Robinia pseudacacia
1
.
.
.
.
1
.
.
.
.
Salix caprea
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
.
.
.
.
1
Ulmus laevis
1
.
.
.
.
.
.
.
.
1
412
212
8
25
85
18
29
2
16
17
Acer pseudoplatanus
Alnus glutinosa
Alnus incana
Betula pendula
Fagus sylvatica
Fraxinus excelsior
Picea abies
Pinus sylvestris
Quercus robur
Razem
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa o d1.3 ≥ 10 cm
Kolejnym ważnym gatunkiem lasotwórczym była olsza czarna, która występowała na 26 powierzchniach. Największy udział stanowiły drzewostany w klasie 61–80 lat
(7 powierzchni). Udziały drzewostanów olszowych w klasach 21–40, 41–60 i 81–100
lat oscylowały na poziomie czterech–pięciu powierzchni.
38
Brzoza brodawkowata panowała na 23 powierzchniach. Najwięcej powierzchni
było w drzewostanach w wieku 41–60 lat (10), natomiast w wieku 21–40 lat brzoza
panowała na sześciu, a w wieku 61–80 lat na czterech powierzchniach.
Drzewostany świerka pospolitego (22 powierzchnie ogółem) w największym
udziale występowały w klasie wieku 41–60 lat (7 powierzchni) i 61–80 lat (6). W klasie
21–40 lat świerk pospolity był gatunkiem panujących na czterech, a w klasie 81–100 lat
na trzech powierzchniach.
Tabela 16. Frekwencja powierzchni w klasach wieku wg gatunków panujących dla drzew
o pierśnicy większej lub równej 10 cm, N – liczba powierzchni, n – frekwencja.
Wiek (lata)
Gatunek
N*
0–20 21–40 41–60 61–80 81–100 101–120 >120
n
n
n
n
n
.
5
1
1
.
4
.
3
.
.
1
.
.
3
5
5
7
4
.
.
2
3
.
1
1
1
.
.
.
.
23
2
6
10
4
.
.
.
1
Betula pubescens
2
.
1
1
.
.
.
.
.
Carpinus betulus
6
.
1
2
2
1
.
.
.
19
2
2
2
2
6
3
.
2
1
.
1
.
.
.
.
.
.
Larix decidua
11
6
1
3
1
.
.
.
.
Padus avium
1
.
1
.
.
.
.
.
.
22
.
4
7
6
3
1
1
.
246
22
35
78
51
34
17
4
5
Populus alba
1
.
1
.
.
.
.
.
.
Populus tremula
5
1
1
1
.
.
.
.
2
Quercus petraea
4
.
1
.
3
.
.
.
.
21
1
1
5
7
3
.
1
3
Robinia pseudacacia
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Salix caprea
1
.
1
.
.
.
.
.
.
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
.
.
1
.
Ulmus laevis
1
.
.
1
.
.
.
.
.
412
38
64
120
89
52
23
7
19
Abies alba
Acer pseudoplatanus
Alnus glutinosa
Alnus incana
Betula pendula
Fagus sylvatica
Fraxinus excelsior
Picea abies
Pinus sylvestris
Quercus robur
Razem
n
n
12
.
1
5
1
26
n
Różnowiekowe
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa o d1.3 ≥ 10 cm
39
Stosunkowo licznie (19 powierzchni) reprezentowane były drzewostany buka
zwyczajnego. Największa frekwencja powierzchni z panującym bukiem zwyczajnym
wystąpiła w wieku 81–100 lat (6) i nieco mniej w klasie 101–120 lat (3).
Zestawienia udziału całkowitego pola przekroju drzew o pierśnicy powyżej lub
równej 10 cm w poszczególnych klasach wieku określonych dla dominującego piętra
drzewostanu wskazuje, że największy udział, ponad 50% (209 powierzchni na 412
ogółem) stanowiły drzewostany w klasie 41–60 i 61–80 lat (Tab. 16). Stosunkowo dużo
powierzchni było także w klasie 81–100 (ok. 12% – 52 powierzchnie) i 21–40 lat (ok.
15% – 64 powierzchnie). Powierzchnie z drzewostanami w wieku 101–120 lat i starodrzewy (powyżej 120 lat) stanowiły około 7%.
Drzewa o pierśnicy poniżej 10 cm pomierzono na 259 powierzchniach BioSoil.
W pracach tych stwierdzono występowanie 36 gatunków drzew i krzewów (Tab. 17),
z których największy udział w całkowitym polu przekroju podrostów i podszytów
stanowiła sosna zwyczajna – ok. 39%, brzoza brodawkowata – ok. 9% i dąb szypułkowy – ok. 8%. Duży udział w badanych drzewostanach stanowiły podlegające pomiarowi krzewy: leszczyna pospolita, wierzba szara i jarząb zwyczajny.
Tabela 17. Udział procentowy pierśnicowego pola przekroju wszystkich gatunków drzew
i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm.
Gatunek
Udział procentowy
Gatunek
Udział procentowy
Abies alba
4,57
Padus serotina
0,99
Acer campestre
0,03
Picea abies
5,65
Acer platanoides
0,24
Pinus sylvestris
38,90
Acer pseudoplatanus
0,32
Populus nigra
0,13
Alnus glutinosa
2,21
Populus tremula
2,82
Alnus incana
0,89
Pyrus communis
0,01
Betula pendula
8,87
Quercus petraea
1,51
Betula pubescens
0,67
Quercus robur
8,49
Carpinus betulus
2,74
Quercus rubra
0,21
Cerasus avium
0,44
Robinia pseudacacia
1,08
Corylus avellana
5,67
Salix caprea
0,42
Crataegus monogyna
0,54
Salix cinerea
2,10
Fagus sylvatica
5,50
Sorbus aucuparia
1,80
Fraxinus excelsior
0,09
Tilia cordata
0,03
Juniperus communis
0,19
Tilia platyphyllos
0,01
Larix decidua
1,08
Ulmus glabra
0,01
Malus domestica
0,02
Ulmus laevis
0,00
Padus avium
1,43
Ulmus minor
0,33
40
Udział gatunków panujących o pierśnicy poniżej 10 cm przedstawiono w Tabeli
18. Stwierdzono 32 gatunki, w których największy udział miała sosna (41%), ponadto
licznie występowały: brzoza brodawkowata i dąb szypułkowy (po ok. 8%), leszczyna
pospolita (ok. 7%), świerk pospolity (ok. 6%) i jodła pospolita (ok. 5%).
Tabela 18. Udział procentowy pierśnicowego pola przekroju wg gatunków panujących dla
drzew i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm.
Gatunek
Udział procentowy
Gatunek
Udział procentowy
Abies alba
4,54
Padus serotina
0,92
Acer platanoides
0,36
Picea abies
6,08
Acer pseudoplatanus
0,02
Pinus sylvestris
41,0
Alnus glutinosa
2,06
Populus nigra
0,14
Alnus incana
0,39
Populus tremula
3,25
Betula pendula
7,97
Pyrus communis
0,02
Betula pubescens
0,64
Quercus petraea
0,94
Carpinus betulus
2,73
Quercus robur
7,66
Cerasus avium
0,44
Quercus rubra
0,22
Corylus avellana
6,65
Robinia pseudacacia
1,15
Crataegus monogyna
0,57
Salix caprea
0,02
Fagus sylvatica
5,17
Salix cinerea
2,45
Fraxinus excelsior
0,09
Sorbus aucuparia
1,49
Juniperus communis
0,20
Tilia cordata
0,01
Larix decidua
0,81
Tilia platyphyllos
0,00
Padus avium
1,75
Ulmus minor
0,30
Udział gatunków drzew i krzewów o d1.3 < 10 cm w rozbiciu na krainy przyrodniczo‑leśne w większości przypadków znacznie różnił się od udziału określonego dla
gatunków głównych drzewostanu o d1.3 ≥ 10 cm (por. Tab. 19 i Tab. 13).
W krainie I Bałtyckiej, gdzie drzewa o d1.3 < 10 cm pomierzono na 33 powierzchniach, największy udział stanowiły powierzchnie z bukiem zwyczajnym (10). Ponadto
znaczny był też udział brzozy brodawkowatej (4) i dębu szypułkowego (4) oraz jarzębu
pospolitego (3).
W krainie II Mazursko­‑Podlaskiej największy udział stanowił świerk pospolity
(10 powierzchni), grab zwyczajny (4) oraz sosna zwyczajna i olsza czarna (po trzy
powierzchnie). Dużą rolę wśród gatunków panujących o pierśnicy poniżej 10 cm odgrywały także brzoza brodawkowata, jesion wyniosły, topola osika, dąb szypułkowy
i jarząb pospolity.
41
Tabela 19. Frekwencja powierzchni według gatunków panujących w krainach przyrodni‑
czo‑leśnych dla drzew i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm, N – liczba powierzchni, n – fre‑
kwencja.
Numer krainy
Gatunek
Abies alba
N*
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
n
n
n
n
n
n
n
n
12
.
.
.
.
.
3
.
9
Acer platanoides
1
.
.
.
.
.
.
1
.
Acer pseudoplatanus
1
.
.
.
.
.
1
.
.
Alnus glutinosa
7
2
3
1
1
.
.
.
.
Betula pubescens
5
1
1
.
1
.
2
.
.
Carpinus betulus
12
.
4
1
5
1
.
.
1
1
.
.
.
1
.
.
.
.
16
1
.
.
4
1
2
2
6
1
.
.
1
.
.
.
.
.
23
10
.
1
.
1
4
1
6
Fraxinus excelsior
3
.
2
.
1
.
.
.
.
Juniperus communis
3
.
.
.
2
.
1
.
.
Larix decidua
3
.
1
1
.
1
.
.
.
Padus avium
6
.
.
2
1
1
2
.
.
Padus serotina
10
2
3
2
.
3
.
.
Picea abies
18
2
10
.
.
2
1
.
3
Populus tremula
5
.
2
1
1
.
.
.
1
Pyrus communis
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Cerasus avium
Corylus avellana
Crataegus monogyna
Fagus sylvatica
Quercus petraea
4
.
.
1
1
1
1
.
.
Quercus robur
32
4
2
4
5
3
13
.
1
Quercus rubra
4
.
.
1
1
.
2
.
.
Robinia pseudacacia
2
.
.
.
1
.
1
.
.
Salix caprea
1
.
.
.
1
.
.
.
.
Salix cinerea
2
2
.
.
.
.
.
.
.
18
3
2
3
3
.
7
.
.
Tilia cordata
2
.
.
.
.
.
2
.
.
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
1
.
.
.
Ulmus minor
1
.
.
.
1
.
.
.
.
259
33
32
47
42
14
58
4
29
Sorbus aucuparia
Razem
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa i krzewy o d1.3 < 10 cm
42
W krainie III Wielkopolsko­‑Pomorskiej, podobnie jak w przypadku drzewostanu
głównego, dominującą rolę pełniła sosna zwyczajna (21 powierzchni). Udział pozostałych gatunków był mocno ograniczony i jedynie brzoza brodawkowata (5), dąb
szypułkowy (4) i jarząb pospolity (3) stanowiły nieco większy udział.
W krainie IV Mazowiecko­‑Podlaskiej również dominującą rolę w młodym pokoleniu lasu stanowiła sosna (siedem powierzchni). Z pozostałych gatunków większe
znaczenia w podrostach i podszytach miał grab zwyczajny i dąb szypułkowy (po pięć
powierzchni) oraz leszczyna pospolita (4), brzoza brodawkowata i jarząb pospolity
(po trzy powierzchnie).
W krainie V Śląskiej dolne warstwy drzewostanu oraz młodniki tworzył głównie dąb szypułkowy (3) oraz świerk (2). Ponadto jako gatunek główny wśród drzew
o d1.3 < 10cm występowały: brzoza brodawkowa, grab zwyczajny, leszczyna pospolita,
buk zwyczajny, jałowiec pospolity, modrzew europejski, sosna zwyczajna, dąb bezszypułkowy i lipa szerokolistna.
W krainie VI Małopolskiej młode pokolenie lasu oraz podszyt tworzył dąb szypułkowy (13 powierzchni), sosna zwyczajna i jarząb pospolity (po siedem powierzchnie) oraz brzoza brodawkowata i buk zwyczajny (po cztery powierzchnie). Należy
podkreślić także udział czeremchy amerykańskiej (3).
W krainie Sudeckiej podszyty składały się tylko z leszczyny pospolitej (2/4 powierzchni), klonu zwyczajnego i buka zwyczajnego.
W krainie VIII Karpackiej największy udział stanowiła jodła pospolita (dziewięć
powierzchni) oraz leszczyna pospolita i buk pospolity (po sześć). Ponadto występowały świerk pospolity, brzoza brodawkowata, osika, dąb szypułkowy, grab zwyczajny
i sosna zwyczajna.
Zróżnicowanie gatunkowe w typach lasu zgodnie z europejską klasyfikacją
(EFTC) przedstawia Tabela 20. W grupie drzew o pierśnicy mniejszej od 10 cm
w zbiorowiskach lasów subborealnych iglastych i mieszanych największą frekwencję osiągała sosna zwyczajna, która wystąpiła na 34 powierzchniach z 127 stwierdzonych ogółem w tym typie lasu. Znaczny udział miały także dąb szypułkowy
(24 powierzchnie) i brzoza brodawkowata (14 powierzchni). Ponadto jako podrost
i podszyt występowały w tym zbiorowisku świerk pospolity, topola osika, leszczyna
pospolita i in.
W typie alpejskich i subalpejskich lasów iglastych i mieszanych podszyt i podrost drzewostanów oraz młodniki i tyczkowiny na czterech powierzchniach tworzyła
głównie jodła pospolita oraz na jednej dąb szypułkowy.
W kwaśnych dąbrowach największy udział wśród drzew o d1.3<10 cm stanowiła
sosna zwyczajna i buk zwyczajny (po trzy powierzchnie) oraz brzoza brodawkowata
i dęby: szypułkowy i bezszypułkowy.
Mezotroficzne lasy liściaste miały najbardziej zróżnicowaną warstwę gatunków
drzew i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm. Największy udział stanowiła w niej leszczyna pospolita (12 powierzchni), grab pospolity (11), buk zwyczajny (7), dąb szypułkowy i jarząb pospolity (po 6) oraz jodła pospolita (4). W tym typie lasu ponad-
43
Tabela 20. Frekwencja powierzchni wg gatunków panujących w typach lasów zgodnie
z klasyfikacją EFTC dla drzew i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm. 2 – lasy subborealne
iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne dąbrowy,
5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe, 7 – buczyny górskie,
8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne, 12 – lasy łęgo‑
we, N – liczba powierzchni, n – frekwencja.
Typy lasu EFTC
Gatunek
N*
2
n
3
4
5
6
7
8
11
12
n
n
n
n
n
n
n
n
12
.
4
.
4
.
4
.
.
.
Acer platanoides
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
Acer pseudoplatanus
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
Alnus glutinosa
7
.
.
.
.
.
.
.
5
2
Alnus incana
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
20
14
.
2
2
.
1
.
1
.
Betula pubescens
5
3
.
.
1
.
.
.
1
.
Carpinus betulus
12
1
.
.
11
.
.
.
.
.
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
16
1
.
.
12
.
2
.
.
1
1
.
.
.
1
.
.
.
.
.
23
.
.
3
7
8
4
.
.
1
Fraxinus excelsior
3
2
.
.
.
.
.
.
.
1
Padus avium
6
1
.
.
2
.
.
.
1
2
Padus serotina
10
8
.
.
2
.
.
.
.
.
Picea abies
18
12
.
.
2
1
3
.
.
.
Pinus sylvestris
42
34
.
3
2
2
.
.
.
1
Populus nigra
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
Populus tremula
5
3
.
.
1
.
1
.
.
.
Pyrus communis
1
.
.
.
.
.
.
1
.
.
Quercus petraea
4
3
.
1
.
.
.
.
.
.
Quercus robur
32
24
1
1
6
.
.
.
.
.
Quercus rubra
4
2
.
.
2
.
.
.
.
.
Robinia pseudacacia
2
1
.
.
1
.
.
.
.
.
18
9
.
.
6
1
.
1
1
.
Tilia cordata
2
.
.
.
2
.
.
.
.
.
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
.
.
.
.
1
Ulmus minor
1
1
.
.
.
.
.
.
.
.
259
127
5
10
68
13
15
2
10
9
Abies alba
Betula pendula
Cerasus avium
Corylus avellana
Crataegus monogyna
Fagus sylvatica
Sorbus aucuparia
Razem
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa o d1.3 < 10 cm
44
to liczniej panowała w młodym pokoleniu i podszycie lasu m.in. sosna zwyczajna,
brzoza brodawkowata, świerk pospolity, lipa drobnolistna oraz czeremcha zwyczajna
i amerykańska.
W trzynastu powierzchniach położonych w buczynach niżowych, wśród drzew
o pierśnicy mniejszej od 10 cm, dominowały: buk zwyczajny (8) i sosna zwyczajna (2)
oraz świerk pospolity, wierzba szara i jarząb pospolity.
W buczynach górskich głównymi gatunkami dolnego piętra w drzewostanie oraz
w młodnikach były: jodła pospolita i buk zwyczajny (po cztery powierzchnie), świerk
pospolity (3) oraz w mniejszym udziale leszczyna pospolita, brzoza brodawkowata
i topola osika.
Ciepłolubne lasy liściaste charakteryzowały się jednym drzewostanem, w którym
podszyt stanowiła grusza pospolita oraz jednym, w którym podszyt stanowił jarząb
pospolity.
W lasach i borach bagiennych podszyt i podrost budowała olsza czarna (pięć powierzchni) oraz wierzba szara, brzoza omszona, brzoza brodawkowata, jarząb pospolity i czeremcha zwyczajna.
Głównym gatunkiem o pierśnicy poniżej 10 cm na powierzchniach BioSoil
położonych w lasach łęgowych, była olsza czarna i czeremcha zwyczajna (po dwie
powierzchnie). Ponadto jako gatunki główne dolnych wartsw drzewostanów oraz
młodników pojedynczo wystąpiły następujące gatunki: sosna zwyczajna i buk zwyczajny (po 1 powierzchni) oraz leszczyna pospolita, jesion wyniosły i lipa szerokolistna.
W przypadku drzew o pierśnicy poniżej 10 cm istnieje trudność w powiązaniu
gatunku z wiekiem, który określony został dla gatunku panującego w drzewostanie
głównym (d1.3 ≥ 10 cm). Dlatego można stwierdzić ogólnie, że największa miąższość
drzew i krzewów o pierśnicy poniżej 10 cm występowała w I klasie wieku (ok. 42%),
gdzie dominowały młodniki i dalej miąższość malała wraz z wiekiem, by ponownie
wzrastać w średnich i starszych klasach wieku, gdzie ta grupa drzew i krzewów tworzyła podszyty i podrosty. Układ taki jest charakterystyczny w lasach gospodarczych,
gdzie drzewostany przez długie lata utrzymywane są w dużym zwarciu i dopiero wejście w okres odnowienia powoduje rozluźnienie zwarcia, co umożliwia pojawienie się
podrostów i podszytów.
W młodnikach (0–20 lat) największy udział stanowiła sosna i brzoza brodawkowata (Tab. 21). Podszyty natomiast najliczniej występowały w wieku 41–60 i 61–80
drzewostanów, gdzie najczęściej tworzyły je dąb szypułkowy, jarząb pospolity, czeremcha zwyczajna, buk pospolity, grab pospolity i leszczyna pospolita.
45
Tabela 21. Frekwencja powierzchni w klasach wieku drzewostanów według gatunków pa‑
nujących dla drzew o pierśnicy poniżej 10 cm, N – liczba powierzchni, n – frekwencja.
Wiek (lata)
Gatunek
N*
0–20 21–40 41–60 61–80 81–100 101–120 > 120
Różnowiekowe
n
n
n
n
n
n
n
n
12
.
1
2
6
1
1
.
1
Acer platanoides
1
.
.
.
.
.
1
.
.
Acer pseudoplatanus
1
.
.
.
1
.
.
.
.
Alnus glutinosa
7
1
4
.
1
1
.
.
.
Betula pubescens
5
.
1
2
.
.
1
.
1
Carpinus betulus
12
1
1
5
3
1
.
.
1
Abies alba
Cerasus avium
1
.
.
.
1
.
.
.
.
16
.
4
5
2
3
.
.
2
1
.
1
.
.
.
.
.
.
23
4
3
6
2
4
1
1
2
Fraxinus excelsior
3
1
1
1
.
.
.
.
.
Juniperus communis
3
1
.
.
1
.
.
.
1
Larix decidua
3
2
.
1
.
.
.
.
.
Corylus avellana
Crataegus monogyna
Fagus sylvatica
Padus avium
6
1
.
1
3
1
.
.
.
Padus serotina
10
.
2
6
1
1
.
.
.
Picea abies
18
3
3
6
4
1
1
.
.
Pinus sylvestris
42
22
9
4
4
1
2
.
.
Populus nigra
1
.
.
.
1
.
.
.
.
Populus tremula
5
.
1
2
1
.
.
.
1
Pyrus communis
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Quercus petraea
4
.
2
.
1
1
.
.
.
Quercus robur
32
3
2
5
12
4
3
1
2
Quercus rubra
4
.
1
2
.
1
.
.
.
Robinia pseudacacia
2
.
1
1
.
.
.
.
.
Salix caprea
1
.
.
1
.
.
.
.
.
Salix cinerea
2
2
.
.
.
.
.
.
.
18
1
3
4
6
3
.
.
1
Tilia cordata
2
.
1
.
.
.
.
.
1
Tilia platyphyllos
1
.
.
.
.
.
.
1
.
Ulmus minor
1
.
.
1
.
.
.
.
.
259
50
46
58
52
26
10
3
14
Sorbus aucuparia
Razem
* Liczba powierzchni, na których występowały drzewa i krzewy o d1.3 < 10 cm
46
Duży udział procentowy sosny zwyczajnej i brzozy brodawkowatej był spowodowany założeniem znacznej części powierzchni w uprawach, młodnikach, tyczkowinach i drągowinach o wieku do 40 lat. W przypadku sosny było ich 31 na 42 powierzchnie, a w przypadku brzozy 12 na 20 powierzchni. W drzewostanach starszych
zdecydowanie największe znaczenie jako gatunek tworzący podszyty i podrosty miał
dąb szypułkowy. Z pozostałych gatunków lasotwórczych licznie reprezentowane
w podszytach i podrostach były jodła, świerk, grab i buk.
5.2. Najgrubsze i najwyższe drzewa
Drzewa o pierśnicy większej/równej 50 cm traktowano jako drzewa grube. Były one
inwentaryzowane na powierzchni o promieniu 25,24 m i wielkości 2000 m2. Łącznie
odnotowano 359 drzew, których pierśnica przekraczała 50 cm. Na powierzchniach
w krainie VIII Karpackiej zinwentaryzowano największą liczbę takich drzew (101)
– Ryc. 9. W pozostałych krainach liczba drzew grubych była znacznie niższa, występowało w nich od 17 do 58 drzew o d1.3 ≥ 50 cm (Ryc. 9). Tak znaczną przewagę
w liczbie drzew najgrubszych w krainie VIII Karpackiej można wytłumaczyć dużą
niedostępnością lasów w terenach górskich.
liczba
drzew
120
101
100
80
58
60
44
40
41
40
26
32
17
20
0
I
II
III
IV
V
VI
VII
VII
numer krainy
Rycina 9. Liczba drzew o pierśnicy ≥ 50 cm w poszczególnych krainach przyrodniczo­
‑leśnych.
Drzewa o pierśnicy przekraczającej 50 cm reprezentowały 20 gatunków (16 liściastych i 4 iglaste). Najliczniejszą grupę stanowiły sosny zwyczajne, których odnotowano
109. Z pozostałych gatunków liczne egzemplarze drzew grubych występowały wśród
dębów szypułkowych (61), buków zwyczajnych (48), jodeł pospolitych (46) i świerków
pospolitych (42). Na uwagę zasługuje także obecność grubych drzew wśród gatunków
nielicznie występujących w naszych lasach takich jak: olsza szara, klon jawor, topole
biała i czarna, wierzba iwa, wiązy pospolity i szypułkowy (Tab. 22).
47
Tabela 22. Najgrubsze drzewa reprezentujące poszczególne gatunki.
Gatunek
Abies alba
Liczba drzew
Pierśnica najgrubszego drzewa (mm)
46
924
Acer pseudoplatanus
8
949
Alnus glutinosa
9
600
Alnus incana
1
552
12
730
3
600
48
1207
Fraxinus excelsior
5
755
Larix decidua
6
646
42
642
109
882
Populus alba
1
577
Populus nigra
1
1680
Populus tremula
1
607
Quercus petraea
2
541
61
1213
Salix caprea
1
594
Tilia cordata
1
537
Ulmus laevis
1
790
Ulmus minor
1
858
Betula pendula
Carpinus betulus
Fagus sylvatica
Picea abies
Pinus sylvestris
Quercus robur
Najliczniej drzewa grube występowały w grupie siedlisk obejmujących grądy i jaworzyny. Jest to związane z wysoką żyznością tych siedlisk i występowaniem na nich
gatunków drzew o wysokim wieku rębności. Z podobnych powodów liczne egzemplarze drzew grubych odnotowywane były na siedlisku buczyny górskiej, pomimo
stosunkowo niewielkiej liczby znajdujących się na niej powierzchni. Jednak w tym
przypadku dużą role odgrywa także niedostępność drzewostanów. Liczne drzewa
grube reprezentowały także bory iglaste i mieszane występujące na niżu, co determinowane było przez dużą liczbę powierzchni występujące w tym typie lasu (Ryc. 10).
Najgrubszym rosnącym na powierzchniach BioSoil drzewem była topola czarna
o pierśnicy 1680 mm rosnąca w lasach łęgowych nad Sanem koło Leżajska. Jeszcze
tylko w przypadku dwóch gatunków drzew odnotowywano pierśnice większe od
1000 mm. Były to dęby szypułkowe, z których najgrubszy miał pierśnicę 1213 mm
oraz buki zwyczajne, z których najokazalszy osiągnął d1.3 = 1206 mm. Pierwsze z wymienionych drzew w wieku ponad 160 lat rosło na siedlisku lasu świeżego (Nadleśnic-
48
two Krasnystaw) a drugie osiągnęło wiek 148 lat na siedlisku lasu górskiego (Nadleśnictwo Łosie – Beskid Niski).
Z gatunków iglastych największą pierśnicę, wynoszącą 924 mm, stwierdzono
u jodły pospolitej, której wiek przekroczył 140 lat. Drzewo to rosło na terenie Nadleśnictwa Stuposiany (Bieszczady) na siedlisku lasu górskiego.
liczba
drzew
140
122
120
100
93
92
80
60
40
0
17
13
13
20
5
2
3
4
5
6
typy lasu EFTC
7
2
2
8
11
12
Rycina 10. Liczba drzew grubych wg europejskiej klasyfikacji typów lasów EFTC. 2 – lasy
subborealne iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwa‑
śne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe, 7 – bu‑
czyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne,
12 – lasy łęgowe.
Na każdej powierzchni mierzono wysokość przynajmniej trzech drzew, które
charakteryzowały się największą pierśnicą. W Tabeli 23 zestawiono wysokości drzew
tych gatunków, których wysokość przekroczyła 30 metrów (do tabeli włączono także
olsze szarą, która nie osiąga takiej wysokości). Łącznie drzewa 14 gatunków przekroczyły tę granicę. Zarówno wśród gatunków liściastych, jak i iglastych najwyższe
drzewa przekroczyły wysokość 40 metrów. Najwyższym zmierzonym drzewem był
buk zwyczajny o wysokości 42,7 m. Drzewo to rosło na Pogórzu Przemyskim na terenie Nadleśnictwa Dynów na siedlisku lasu górskiego. Zaś najwyższym drzewem iglastym okazał się modrzew europejski o wysokości 40,6 m, który został zmierzony na
terenie nadleśnictwa Wałbrzych. Najwyższe drzewa osiągały maksymalne wysokości
do jakich mogą dorastać poszczególne gatunki w naszych warunkach klimatycznych.
W przypadku graba wysokość 34,8 m znacznie przewyższa dane, jakie można znaleźć w literaturze. Bugała (2000) podaje, że drzewa tego gatunku dorastają do 20 m,
zaś Seneta określa maksymalną wysokość na 30 m. Drzewa tej wysokości spotykane
były w okolicach Tyczyna (Rzeszowszczyzna) i Henrykowa w dawnym województwie
wałbrzyskim (Seneta 1994).
Drzewa najwyższe występowały głównie na siedliskach najżyźniejszych, z wyjątkiem sosny i brzozy, których najwyższe egzemplarze wystąpiły w niżowych borach
49
iglastych i mieszanych, ale są to typy siedlisk, w których gatunki te znajdują optymalne warunki wzrostu.
Można zauważyć, że nie zawsze maksymalna grubość wiąże się z największą wysokością drzew. Jedynie w przypadku klonu jawora, graba zwyczajnego, topoli czarnej
i wiązu pospolitego, najgrubsze drzewa były również drzewami najwyższymi. U pozostałych gatunków nie stwierdzono takiej zależności.
Tabela 23. Najwyższe drzewa reprezentujące poszczególne gatunki.
Wysokości drzew
wg Bugały (2000)
Wysokość
Pierśnica
[m]
[mm]
Abies alba
38,3
793
Grądy, jaworzyny
50
Acer pseudoplatanus
34,0
949
Buczyny górskie
40
Alnus glutinosa
33,6
572
Grądy, jaworzyny
30
Alnus incana
23,3
467
Lasy łęgowe
20
Betula pendula
30,8
567
Niżowe bory iglaste i mieszane
25
Carpinus betulus
34,8
600
Lasy łęgowe
20
Fagus sylvatica
42,7
729
Buczyny górskie
35
Fraxinus excelsior
35,8
732
Grądy, jaworzyny
35
Larix decidua
40,6
525
Buczyny górskie
40
Picea abies
37,1
610
Buczyny niżowe
50
Pinus sylvestris
38,0
415
Niżowe bory iglaste i mieszane
35
Populus nigra
35,0
1680
Lasy łęgowe
30
Quercus petraea
33,0
444
Grądy, jaworzyny
25
Quercus robur
38,0
796
Lasy łęgowe
40
Ulmus minor
30,1
858
Grądy, jaworzyny
25
Gatunek
Typ lasu EFTC
[m]
5.3. Ilość i zróżnicowanie drewna martwego
Zasobność drewna martwego na powierzchniach badawczych zawierała się w bardzo
szerokim przedziale od 0 do 298 m3/ha. Największą wartość tej cechy stwierdzono
na jednej z powierzchni w buczynie karpackiej o zróżnicowanym wieku (dominacja drzew starych) z dużym udziałem jodły pospolitej. Podobną znaczącą miąższość
drewna martwego na 1 ha (powyżej 200 m3/ha) odnotowano w wielogatunkowym
żyznym grądzie (starodrzew jesionowo­‑dębowy z udziałem świerka) w rezerwacie
ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego. Najmniej drewna martwego występowało w młodych drzewostanach sosnowych. Sumaryczną miąższość drewna martwego
na wszystkich powierzchniach i w przeliczeniu na 1 ha, oraz wartości średnie poszczególnych typów martwego drewna zawarto w Tabeli 24. Średnia zasobność drew-
50
na martwego wynosiła 9,6 m3/ha, w tym drewna leżącego około 4,2 m3/ha, w którym
też największy udział stanowiła leżanina – prawie 4 m3/ha. Zasobność pniaków wynosiła blisko 2,6 m3/ha (Tab. 24 i 28). W strukturze poszczególnych typów martwego
drewna dominuje drewno leżące, stanowiąc 43% sumarycznej miąższości martwego
drewna (Tab. 24).
Wartości średnie charakteryzują się jednakże dużą zmiennością, gdyż odchylenia standardowe od poszczególnych średnich wielokrotnie je przekraczają (Tab. 24).
Podobnie jest w przypadku współczynników zmienności (Tab. 24), co świadczy o dużym zakresie zmienności miąższości drewna martwego w lasach.
Tabela 24. Przeciętna i sumaryczna zasobność martwego drewna w poszczególnych jego
typach występująca na powierzchniach BioSoil Forest Biodiversity. Σ – suma, μ – średnia,
σ – odchylenie standardowe, Vzm % – współczynnik zmienności.
Typy martwego drewna
Drzewo martwe stojące
Drzewo martwe leżące
Posusz
stojący
Leżanina
Pniaki
m2*
m3**
m2*
m3**
m3
m3
m3
Σ
2,8677
36,5127
0,2720
3,4632
13,5170
69,7248
45,2738
μ
0,0065
0,0834
0,0006
0,0079
0,0309
0,1592
0,1034
σ
0,0198
0,2518
0,0049
0,0618
0,2311
0,7047
0,1420
Vzm %
302,05
302,05
781,90
781,90
748,96
442,65
137,33
m3/ha
0,1637
2,0841
0,0155
0,1977
0,7715
3,9797
2,5841
* wartości wyliczone na podstawie pierśnicowego pola przekroju
** wartości wyliczone na podstawie wzoru Denzina
Obecność drewna martwego leżącego lub/i stojącego stwierdzono w 95% przebadanych powierzchni (416). Tylko 5% powierzchni pozbawione było zupełnie drewna
martwego powyżej 10 cm średnicy w grubszym końcu (Ryc. 11). Wyniki grupowania
powierzchni pod względem ilości martwego drewna na 1 ha, opartego o obszerną
literaturę pozwalają na następujące stwierdzenia:
•• na 51% powierzchni zasobność drewna martwego nie przekracza 3 m3/ha, czyli
warunki zachowania różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są
niezadowalające,
•• na 25% powierzchni zasobność drewna martwego mieści się w przedziale
3–10 m3/ha, czyli warunki bytowania są zadowalające dla niektórych organizmów
saproksylicznych,
•• na 18% powierzchni zasobność drewna martwego mieści się w przedziale
10–30 m3/ha, czyli warunki bytowania są dobre dla większości organizmów saproksylicznych,
•• na 6% powierzchni zasobność drewna martwego przekracza 30 m3/ha, czyli warunki zachowania różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są
bardzo dobre.
51
Podsumowując, dobre lub bardzo dobre warunki dla rozwoju organizmów saproksylicznych panują na co czwartej powierzchni badawczej.
%
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0
0–3
3–10
10–30
przedzia∏y zasobnoÊci martwego drewna w
> 30
m3/ha
Rycina 11. Udział procentowy powierzchni w poszczególnych przedziałach zasobności
drewna martwego.
Najczęściej występującym typem martwego drewna w polskich lasach są pniaki (ponad 90% powierzchni). Leżaninę stwierdzono na 43% powierzchni. Martwe
drzewa stojące występowały na co czwartej powierzchni, zaś najrzadsze były martwe
drzewa leżące i posusz – tylko na kilku procentach powierzchni (Ryc. 12).
%
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
drzewa martwe
stojàce
drzewa martwe
le˝àce
posusz
le˝anina
pniaki
typ drewna martwego
Rycina 12. Udział procentowy powierzchni za stwierdzonym występowaniem poszczegól‑
nych typów martwego drewna.
52
W podobny sposób kształtuje się średnia liczba poszczególnych typów drewna na
jednej powierzchni (Ryc. 13). Na jednej powierzchni badawczej było średnio prawie
9 pniaków, 1,5 szt. leżaniny, prawie jedno drzewo martwe stojące oraz symboliczna
ilość posuszu i drewna martwego leżącego (Ryc. 13).
%
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
drzewa martwe
stojàce
drzewa martwe
le˝àce
posusz
le˝anina
pniaki
typ drewna martwego
Rycina 13. Średnia liczba poszczególnych typów drewna przypadająca na jedną po‑
wierzchnię.
Stopnie rozkładu w poszczególnych typach martwego drewna przedstawiono
w Tabeli 25. Martwe drzewa stojące i leżące charakteryzowały się brakiem oznak lub
Tabela 25. Stopnie rozkładu w poszczególnych typach martwego drewna.
Typy martwego drewna
Stopień rozkładu
martwego drewna
Drzewa martwe
stojące
Drzewa martwe
leżące
Posusz
stojący
Leżanina
Pniaki
m2
m3
m2
m3
m3
m3
m3
Brak śladów rozkładu
1,54
19,59
0,21
2,74
0,14
13,38
7,17
Drewno twarde
1,16
14,74
0,06
0,73
8,96
17,12
7,80
Drewno słabo rozłożone
w 10–25%
0,13
1,68
0,00
0,00
3,22
18,66
9,22
Drewno rozłożone
w 26–75%
0,04
0,51
0,00
0,00
1,16
13,11
11,22
Drewno bardzo silnie
rozłożone w 76–100%
0,00
0,00
0,00
0,00
0,03
7,46
9,87
Suma
2,87
36,51
0,27
3,46
13,52
69,72
45,27
53
niewielkim stopniem rozkładu (Ryc. 14). Pniaki spotykano najczęściej dobrze lub bardzo dobrze rozłożone a leżaniny było około 30% w tych stopniach rozkładu. Posusz
występował najczęściej w 2 stopniu rozkładu – drewno twarde (Ryc. 14).
%
100
80
60
40
20
0
drzewa martwe
stojàce
drzewa martwe
le˝àce
posusz
le˝anina
pniaki
typy martwego drewna
drewno bardzo silnie roz∏o˝one w 76–100%
drewno roz∏o˝one w 26–75%
drewno s∏abo roz∏o˝one w 10–25%
drewno twarde
brak Êladów rozk∏adu
Rycina 14. Udział poszczególnych stopni rozkładu w typach martwego drewna.
Najczęściej stwierdzanymi gatunkami drewna martwego w poszczególnych
stopniach rozkładu i wszystkich typach martwego drewna były gatunki iglaste
(Tab. 26, 27). Jest to związane ze strukturą gatunkową polskich lasów w których
ta grupa gatunków osiąga największy udział w składzie drzewostanów. Drewno
martwe gatunków liściastych przeważało jedynie wśród średnio rozłożonej leżaniny (Tab. 26). Sumaryczna miąższość gatunków liściastych i iglastych jest jednakże
podobna (Tab. 26 i 27).
Średnia zasobność drewna martwego była zdecydowanie najwyższa w krainie
VIII Karpackiej i wynosiła ponad 36 m3/ha, co wskazuje, że występują tam bardzo
dobre warunki dla rozwoju organizmów saproksylicznych (Ryc. 15). Tak znaczna
miąższość na 1 ha (wyższa kilkakrotnie niż na innych obszarach) została osiągnięta dzięki leżaninie, stanowiącej ponad jej połowę (Tab. 28). W omawianej krainie
inne typy martwego drewna miały również najwyższą średnią zasobność spośród
wszystkich krain. Wyjątkiem były pniaki, ich średnia miąższość na 1 ha była wyższa jedynie w sąsiedniej krainie Sudeckiej. Tereny górskie i podgórskie charakteryzuje wysoka zasobność drzewostanów, jak i ograniczona dostępność lasów. Między
innymi z tych przyczyn zasobność drewna martwego w krainie Karpackiej była
najwyższa.
54
Tabela 26. Sumaryczna miąższość gatunków liściastych, iglastych i nierozpoznanych
w stopniach rozkładu.
Stopień rozkładu martwego drewna
Brak śladów rozkładu (m3)
Drewno twarde (m3)
Drewno słabo rozłożone w 10–25%
Drewno rozłożone w 26–75% (m3)
Drewno bardzo silnie rozłożone
w 76–100% (m3)
Suma
(m3)
Gatunki
liściaste
Gatunki
iglaste
Gatunki
nierozpoznane
16,93
26,07
0,03
28,51
20,82
0,01
13,33
19,17
0,28
13,64
11,97
0,38
7,44
8,27
1,65
79,85
86,30
2,34
Tabela 27. Sumaryczna miąższość gatunków liściastych, iglastych i nierozpoznanych w ty‑
pach martwego drewna.
Gatunki
liściaste
Gatunki
iglaste
Gatunki
nierozpoznane
38,98
30,39
0,35
15,85
27,43
1,99
9,63
3,88
0,00
Martwe drzewo stojące (m3)
12,61
21,72
0,00
Martwe drzewo leżące (m3)
2,77
2,87
0,00
79,85
86,30
2,34
Typ martwego drewna
Leżanina (m3)
Pniaki (m3)
Posusz stojący
Suma
(m3)
Wartości tej cechy powyżej średniej dla wszystkich powierzchni i krain stwierdzono jeszcze w dwóch krainach przyrodniczo­‑leśnych: II Mazursko­‑Podlaskiej
(13,3 m3/ha) i VII Sudeckiej (12,2 m3/ha), czyli warunki bytowania są tam dobre
dla większości organizmów saproksylicznych. Najmniejszą zasobność drewna martwego (nieco poniżej 3 m3/ha) stwierdzono w III krainie Wielkopolsko­‑Pomorskiej,
co może świadczyć o niezadowalających warunkach dla zachowania różnorodności biologicznej organizmów związanych z martwym drewnem. W pozostałych
krainach przyrodniczo­‑leśnych: I Bałtyckiej, IV Mazowiecko­‑Podlaskiej i V Śląskiej średnia miąższość martwego drewna oscylowała w przedziale 5,5–6,5 m3/ha
(Ryc. 15).
0,47
0,52
0,19
0,58
0,00
0,30
0,00
0,81
2,87
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
Razem
suma
I
Numer
krainy
m2
0,62
0,81
0,01
0,39
0,01
0,63
0,31
0,99
0,70
na
1 ha
36,51
10,32
0,01
3,77
0,01
7,44
2,38
6,56
6,02
suma
m3
2,08
5,49
0,04
1,16
0,01
2,95
0,65
2,98
2,43
na
1 ha
Drzewa martwe stojące
0,27
0,14
0,00
0,02
0,06
0,04
0,00
0,02
0,00
suma
m2
0,06
0,14
0,00
0,02
0,71
0,04
0,00
0,04
0,00
na
1 ha
3,46
1,80
0,00
0,22
0,72
0,48
0,01
0,24
0,00
suma
m3
Drzewa martwe
leżące
0,20
0,96
0,00
0,07
0,62
0,19
0,00
0,11
0,00
na
1 ha
13,52
9,59
0,07
0,93
0,85
0,00
0,02
1,22
0,83
suma
m3
0,77
5,10
0,20
0,29
0,74
0,00
0,01
0,55
0,34
na
1 ha
Posusz stojący
Typy martwego drewna
69,72
35,26
1,44
6,98
2,25
2,39
3,54
13,15
4,70
suma
m3
3,98
18,76
4,01
2,15
1,94
0,95
0,96
5,98
1,89
na
1 ha
Leżanina
45,27
11,00
2,85
5,65
3,41
5,20
4,51
8,06
4,60
suma
m3
2,58
5,85
7,92
1,74
2,94
2,06
1,23
3,66
1,86
na
1 ha
Pniaki
Tabela 28. Suma i średnia zasobność poszczególnych typów martwego drewna w krainach przyrodniczo-leśnych.
168,49
67,98
4,38
17,54
7,24
15,51
10,45
29,23
16,16
m3
9,62
36,16
12,17
5,41
6,24
6,15
2,84
13,29
6,51
m3 na
1 ha
Suma
55
56
m3/ha
40
35
30
25
20
15
10
5
0
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
numery krain
Rycina 15. Zasobność drewna martwego w krainach przyrodniczo-leśnych.
Biorąc pod uwagę europejską klasyfikację typów lasu, w buczynach górskich odnotowano największą średnią zasobność drewna martwego (ponad 42 m3/ha) w porównaniu z innymi typami lasu. Leżaniny było tam aż 25 m3/ha, pniaków 7 m3/ha
a drzew martwych stojących 3,3 m3/ha (Tab. 29). Znaczącą ilość drewna martwego
(17 m3/ha) stwierdzono również w górskich i podgórskich lasach iglastych i mieszanych (Ryc. 16). Z kolei, spośród lasów nizinnych – mezotroficzne lasy liściaste (grądy,
jaworzyny) wykazują największą średnią zasobność drewna martwego (13,5 m3/ha).
Lasy bagienne i łęgi również charakteryzuje stosunkowo wysoka wartość tej cechy
(ponad 10 m3/ha). Najmniej drewna martwego było natomiast w lasach subborealnych iglastych i mieszanych (nieco poniżej 5 m3/ha). Wielkość ta przekracza średnią
3 m3/ha, czyli warunki bytowania niektórych organizmów saproksylicznych mogą
być zadowalające. W pozostałych europejskich typach lasu: kwaśnych dąbrowach,
ciepłolubnych dąbrowach i buczynach niżowych było podobnie, bowiem zasobność
drewna martwego wahała się w przedziale 5–10 m3/ha (Ryc. 17).
Badania niniejsze generalnie potwierdzają znaną prawidłowość – zależność między fazą rozwojową drzewostanu a ilością martwego drewna. Wraz ze starzeniem się
drzewostanu wzrasta miąższość martwego drewna z wyjątkiem ponad 120­‑letnich
starodrzewów (Ryc. 17).
W drzewostanach najmłodszych (0–20 lat) ilość martwego drewna wynosiła
średnio 3,6 m3/ha, z czego aż ponad 60% (2,2 m3/ha) stanowiły pniaki (pochodzące
prawdopodobnie z poprzedniej generacji drzewostanu), a blisko 30% martwe drzewa
stojące (Tab. 30). W drzewostanach w wieku 21–40 lat zasobność martwego drewna
zwiększyła się do 5,1 m3/ha (o 1,5 m3/ha w porównaniu z najmłodszymi drzewostanami). W tej fazie rozwojowej pojawiło się więcej leżaniny (1,3 m3/ha), a w następnym
przedziale wieku drzewostanu 41–60 lat nastąpiło zrównanie się miąższości pniaków
0,80
0,15
0,29
1,08
0,09
0,32
0,01
0,08
0,05
2,87
3
4
5
6
7
8
11
12
Razem
suma
0,62
0,68
0,24
0,34
0,67
0,36
0,79
1,80
1,24
0,44
na 1 ha
m2
36,51
0,69
0,98
0,17
4,07
1,10
13,71
3,68
1,90
10,21
suma
2,08
1,02
1,36
2,18
3,63
1,45
3,77
3,53
5,28
1,12
na 1 ha
m3
Drzewa martwe stojące
2
Typy lasu
EFTC
0,27
0,00
0,07
0,00
0,08
0,00
0,07
0,00
0,00
0,06
suma
0,06
0,00
0,21
0,00
0,16
0,00
0,05
0,00
0,00
0,03
na 1 ha
m2
3,46
0,00
0,87
0,00
1,00
0,00
0,90
0,00
0,00
0,70
suma
0,20
0,00
1,20
0,00
0,89
0,00
0,25
0,00
0,00
0,08
na 1 ha
m3
Drzewa martwe leżące
13,52
0,87
0,43
0,00
8,00
0,06
2,64
0,07
0,00
1,45
suma
0,77
1,28
0,60
0,00
7,14
0,08
0,73
0,06
0,00
0,16
na 1 ha
m3
Posusz stojący
Typy martwego drewna
69,72
3,96
3,10
0,12
27,79
0,80
19,67
0,71
1,68
11,90
suma
3,98
5,83
4,31
1,49
24,81
1,05
5,40
0,68
4,66
1,30
na 1 ha
m3
Leżanina
45,27
1,92
2,72
0,06
7,82
2,40
11,31
1,13
2,42
15,49
suma
2,58
2,83
3,78
0,72
6,98
3,16
3,11
1,08
6,72
1,70
na 1 ha
m3
Pniaki
168,49
7,45
8,10
0,35
48,67
4,37
48,23
5,58
6,00
39,75
m3
9,62
10,96
11,25
4,39
43,46
5,75
13,25
5,36
16,66
4,36
m3 na
1 ha
Suma
Tabela 29. Suma i zasobność poszczególnych typów drewna martwego w europejskich typach lasów (EFTC). 2 – lasy subborealne iglaste
i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny),
6 – buczyny niżowe, 7 – buczyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne, 12 – lasy łęgowe.
57
58
i leżaniny do około 2 m3/ha (Tab. 30). Zaobserwowano również wzrost sumarycznej
średniej ilości martwego drewna do 7,1 m3/ha (Ryc. 17). Taka tendencja również występowała w następnych przedziałach wiekowych. Od IV klasy wieku drzewostanu
można stwierdzić, że średnia ilość drewna martwego na 1 ha (13,9 m3/ha) stwarza
dobre warunki rozwoju dla organizmów saproksylicznych.
m3/ha
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
2
3
4
5
6
7
8
10
11
typy lasu EFTC
Rycina 16. Średnia zasobność drewna martwego w europejskich typach lasów. 2 – lasy
subborealne iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwa‑
śne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe, 7 – bu‑
czyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne,
12 – lasy łęgowe.
m3/ha
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0–20
21–40
41–60
61–80
81–100
101–120
> 120
ró˝nowiekowe
wiek drzewostanu (lata)
Rycina 17. Średnia zasobność drewna martwego w klasach wieku drzewostanu.
1,47
0,62
0,56
0,53
0,09
0,00
61–80 lat
81–100 lat
101–120 lat
> 120 lat
różnowiekowe 0,41
Razem
2,87
0,00
0,80
41–60 lat
0,38
0,95
0,64
0,56
0,33
0,27
21–40 lat
0,46
na
1 ha
0,20
suma
m2
36,51
5,26
0,00
1,16
6,78
7,14
10,18
3,39
2,60
suma
na
1 ha
2,08
6,92
0,00
1,26
3,26
2,01
2,12
1,32
1,02
m3
Drzewa martwe stojące
0–20 lat
Wiek
(lata)
0,27
0,00
0,00
0,00
0,04
0,03
0,16
0,04
0,00
suma
na
1 ha
0,06
0,00
0,00
0,00
0,07
0,03
0,11
0,05
0,00
m2
3,46
0,00
0,00
0,00
0,53
0,33
2,07
0,53
0,00
suma
na
1 ha
0,20
0,00
0,00
0,00
0,26
0,09
0,43
0,21
0,00
m3
Drzewa martwe leżące
13,52
1,82
0,00
4,16
2,76
2,44
2,04
0,30
0,00
suma
na
1 ha
0,77
2,40
0,00
4,52
1,33
0,68
0,42
0,12
0,00
m3
Posusz stojący
Typy martwego drewna
69,72
20,64
0,52
8,52
14,20
11,26
10,36
3,29
0,92
suma
na
1 ha
3,98
27,16
1,87
9,26
6,83
3,16
2,16
1,29
0,36
m3
Leżanina
45,27
4,16
1,12
3,12
4,64
11,70
9,41
5,47
5,66
suma
na
1 ha
2,58
5,47
4,02
3,39
2,23
3,29
1,96
2,14
2,21
m3
Pniaki
Tabela 30. Suma i średnia zasobność poszczególnych typów drewna martwego w przedziałach wiekowych drzewostanu.
41,95
5,89
18,43
13,90
9,23
7,09
5,07
3,59
m3 na
1 ha
168,49 9,62
31,88
1,65
16,95
28,92
32,87
34,05
12,99
9,19
m3
Suma
59
60
Zasobność drewna martwego w starodrzewach 101–120-letnich wynosiła
18,5 m3/ ha, natomiast w drzewostanach w wieku powyżej 120 lat wartość tej cechy
jest o ponad 3 razy mniejsza (5,9 m3/ha). Zdecydowanie najwięcej drewna martwego
było w drzewostanach różnowiekowych (42 m3/ha), w tym prawie 65% (27,2 m3/ha)
stanowiła leżanina (Tab. 30). Miąższość drzew martwych stojących osiągnęła w tej
kategorii wiekowej największą wartość – blisko 7 m3/ha (Tab. 30). Do drzewostanów
różnowiekowych zaliczono przede wszystkim wiele drzewostanów górskich i pogórskich (cechujących się dużą zasobnością drewna martwego) najczęściej zagospodarowywanych złożonymi formami rębni stopniowych, przerębowych lub zupełnie niezagospodarowanych i podlegających ochronie. W lasach nizinnych drzewostany różnowiekowe są rzadsze, ale włączono do nich m.in. drzewostany dwu- lub wielopiętrowe
i lasy rezerwatów przyrody, w których ilość martwego drewna była znacząca.
6. Roślinność
6.1. Rzeczywiste i potencjalne zespoły roślinne
6.1.1. Roślinność rzeczywista
Aktualne zróżnicowanie lasów Polski obejmuje obecnie od 59 do 66 zespołów leśnych
lub zbiorowisk w randze zespołu (Matuszkiewicz J.M. 2001, Matuszkiewicz W. 2001).
Dla pełnego obrazu zmienności należałoby jeszcze dodać około 10 zespołów, które ze
względu na kontrowersje syntaksonomiczne, bądź późniejsze opublikowanie nie zostały uwzględnione w cytowanych wyżej opracowaniach podsumowujących dotychczasowy stan poznania roślinności Polski. Na 438 powierzchniach BioSoil stwierdzono występowanie 37 rzeczywistych zespołów leśnych (Tab. 31), czyli około połowy
z ogólnej liczby wyróżnianych syntaksonów, co sprawia wrażenie, że próba nie jest
dostatecznie reprezentatywna. Trzeba jednak zauważyć, że wśród tej bogatej listy podawanych zbiorowisk, ponad jedną czwartą stanowią zespoły skrajnie rzadkie, których znany areał występowania w Polsce nie przekracza 1 km2, i ze swej natury nie
nadają się do analizy na podstawie rozproszonych prób systematycznych (Różański
2000). Przy uwzględnieniu takiego warunku liczba rozpatrywanych zespołów ulegnie
ograniczeniu do 48, a reprezentatywność naszej próby zbliży się do 80%.
Ze względu na zasadnicze różnice metodyczne, otrzymane rezultaty trudno porównywać wprost z oszacowaniem udziału powierzchniowego zespołów leśnych Polski podanym przez J.M. Matuszkiewicza (2001), gdyż odnoszą się one do niecałych
11% najlepiej zachowanych lasów, podczas gdy przy realizacji projektu BioSoil zespoły
leśne zidentyfikowano na 71% powierzchni (Tab. 31). Nie chcąc całkowicie zrezygnować z porównania wyników, zestawiono udział procentowy zespołów leśnych w obrębie 9299 km2 najlepiej zachowanych obszarów leśnych według J.M. Matuszkiewicza (l.c.) z frekwencją poszczególnych zespołów na 311 powierzchniach BioSoil, gdzie
nie było zbiorowisk zastępczych. Porównanie to ograniczono jedynie do 16 zespołów
(Tab. 32), uznanych przez wspomnianego autora za najbardziej rozpowszechnione
62
w Polsce (przyjęto 100 km2 jako minimalny graniczny oszacowany rzeczywisty areał
występowania dobrze wykształconych fitocenoz).
Porównanie to wykazuje zarówno wiele cech zbieżnych, jak i istotne różnice. Najciekawszą obserwacją wydaje się fakt, że w przypadku obu analiz pierwsza piątka najpospolitszych zespołów jest taka sama i w dodatku ich łączny udział procentowy jest
także niemal identyczny (66,5% wg J.M. Matuszkiewicza i 64,6% wg BioSoil). Z kolei
w obrębie tej piątki frekwencje poszczególnych zespołów różnią się znacznie. Udział
sosnowych borów świeżych: suboceanicznego Leucobryo­‑Pinetum i subkontynentalnego Peucedano­‑Pinetum (łącznie ponad 50%), wydaje się przez Matuszkiewicza (1.c)
mocno przeszacowany, głównie kosztem kontynentalnego boru mieszanego Querco
roboris­‑Pinetum, którego frekwencja w stosunku do danych BioSoil jest trzykrotnie
mniejsza. Prawdopodobnie jest to konsekwencją przyjętego w tej pracy założenia, że
bory mieszane są średnio 2,5 razy bardziej zniekształconą kategorią lasów niż lite
bory sosnowe. Podobnie ponad dwukrotnie zaniżony jest udział subkontynetalnego
grądu Tilio­‑Carpinetum. Wspomnianą piątkę zamyka zespół wilgotnego boru sosnowego Molinio­‑Pinetum, którego udział w obu metodach jest prawie identyczny, ale
w ogólnym rankingu w ocenie wykonanej na podstawie danych zebranych w ramach
projektu BioSoil zespół ten ma czwarte miejsce, wygrywając z drugim w ocenie Matuszkiewicza zespołem subkontynentalnego boru świeżego Peucedano­‑Pinetum.
Z pozostałych 11 najbardziej rozpowszechnionych w Polsce zespołów leśnych
nawet kilkakrotnie większy udział powierzchniowy niż wskazywałyby na to dane
BioSoil mają według J.M. Matuszkiewicza (2001) zespoły acydofilnych dąbrów Fago­
‑Quercetum petraeae i Calamagrostio arundinaceae­‑Quercetum oraz boru bagiennego Vaccinio uliginosi­‑Pinetum, chociaż trzeba pamiętać, że ze względu na małą liczebność tych prób błąd oszacowania jest znaczny (Tab. 31). Gdyby listę 16 najpospolitszych w Polsce zespołów układać według danych BioSoil, podane wyżej zespoły nie
znalazłyby się na niej a ich miejsce zajęłyby zespoły kwaśnej buczyny górskiej Luzulo luzuloidis­‑Fagetum, jegla Querco­‑Piceetum i łęgu jesionowo­‑wiązowego Ficario­
‑Ulmetum minoris, co zwłaszcza w przypadku ostatniego zespołu jest pewnym zaskoczeniem.
Wśród 37 zidentyfikowanych syntaksonów (Tab. 31), znalazły się dwa zespoły
górskich jaworzyn Lunario­‑Aceretum i Aceri­‑Fagetum, które według Matuszkiewicza
należą do skrajnie rzadkich (areał < 1 km2), tak że prawdopodobieństwo trafienia na
nie w ramach siatki BioSoil jest poniżej 0,005. Może być to oczywiście przypadek potwierdzający regułę, ale nie można wykluczyć, że rzeczywisty areał jaworzyn w Polsce
jest większy, przynajmniej kilkadziesiąt km2, tak jak sugerują to Bodziarczyk i Świerkosz (2004). Należy również wspomnieć o zespołach, których szacowany potencjalny
obszar występowania przekracza 200 km2, i z prawdopodobieństwem bliskim jeden
powinny się znaleźć na badanych powierzchniach. W pierwszej kolejności wymienić trzeba tu zespoły żyznej buczyny niżowej Galio odorati­‑Fagetum oraz wilgotnej
acydofilnej dąbrowy z trzęślicą modrą Molinio caeruleae­‑Quercetum roboris, których
potencjalne obszary występowania oscylują wokół 1000 km2 (J.M. Matuszkiewicz
63
2001), a mimo to nie znalazły się one na powierzchniach BioSoil. Może to świadczyć
o pewnym przeszacowaniu potencjalnego obszaru tych zespołów, ale też być konsekwencją ich znacznego zniekształcenia (areał dobrze wykształconych fitocenoz jest
wg J.M. Matuszkiewicza ponad dziesięciokrotnie mniejszy). Potwierdzeniem takiej
interpretacji jest identyfikacja tych zespołów wśród roślinności potencjalnej analizowanych powierzchni.
Tabela 31. Wykaz rzeczywistych zbiorowisk roślinnych zidentyfikowanych na powierzch‑
niach BioSoil w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych.
Numer krainy
L.p. Rzeczywisty zespół roślinny
Razem
I
II III IV V VI VII VIII
Cladonio-Pinetum
.
1
3
2
Leucobryo-Pinetum
6
.
3
Peucedano-Pinetum
.
5
1
.
.
Liczba
pow.
%
Standardowy błąd
szacunku*
7
1,6
0,6
2
.
1
40
5
6
17
.
.
74
16,9
1,8
.
6
.
1
.
.
12
2,7
0,8
4
Molinio-Pinetum
.
1
2
6
3
1
.
.
13
3,0
0,8
5
Vaccinio uliginosi-Pinetum
.
.
.
.
.
1
.
.
1
0,2
0,2
6
Vaccinio uliginosi-Betuletum
pubescentis
1
.
.
.
.
.
.
.
1
0,2
0,2
7
Calamagrostio villosaePinetum
.
.
.
.
1
1
.
.
2
0,5
0,3
45 19 10 22
.
.
110
25,1
2,1
Bory sosnowe razem
7
7
8
Calamagrostio villosaePiceetum
.
.
.
.
.
.
1
.
1
0,2
0,2
9
Plagiothecio-Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
10 Abieti-Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
3
3
0,7
0,4
11 Galio-Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0,5
0,3
12 Abietetum polonicum
.
.
.
.
.
2
.
1
3
0,7
0,4
Sphagno girgensohnii13
Piceetum
.
1
.
.
.
.
.
.
1
0,2
0,2
.
1
.
.
.
2
1
7
11
2,5
0,7
Bory świerkowe i jodłowe razem
14 Querco roboris-Pinetum
1
7
2
29
.
1
66
15,1
1,7
15 Serratulo-Pinetum
.
5
.
1
.
1
.
.
7
1,6
0,6
16 Querco-Piceetum
.
5
.
.
.
1
.
.
6
1,4
0,6
.
3
.
.
.
.
.
.
3
0,7
0,4
17
Calamagrostio arundinaceaePiceetum
Bory mieszane razem
13 13
1 20 13 14 2 31
.
1
82
18,7
1,9
18
Fago-Quercetum petraeae
2
.
.
.
.
.
.
.
2
0,5
0,3
19
Calamagrostio arundinaceaeQuercetum petraeae
.
.
2
.
1
.
.
.
3
0,7
0,4
20
Luzulo pilosae-Fagetum
7
.
1
.
2
.
.
.
10
2,3
0,7
21
Luzulo luzuloidis-Fagetum
.
.
.
.
.
.
3
4
7
1,6
0,6
64
Tabela 31. cd.
Numer krainy
L.p. Rzeczywisty zespół roślinny
I
Razem
II III IV V VI VII VIII
Liczba
pow.
%
Standardowy błąd
szacunku*
22
Stellario holosteae-Carpinetum 5
.
1
.
.
.
.
.
6
1,4
0,6
23
Galio sylvatici-Carpinetum
.
.
1
.
3
.
1
.
5
1,1
0,5
24
Tilio-Carpinetum
1
5
1
11
.
10
.
8
36
8,2
1,3
25
Potentillo albae-Quercetum
.
.
1
.
.
.
.
.
1
0,2
0,2
Grądy i świetliste dąbrowy razem
6
5
4
11 3 10
1
8
48
11,0
1,5
26
Dentario enneaphylli-Fagetum
.
.
.
.
.
.
3
.
3
0,7
0,4
27
Dentario glandulosae-Fagetum
.
.
.
.
.
1
.
6
7
1,6
0,6
28
Galio-Abietetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
29
Lunario-Aceretum
.
.
.
.
.
.
1
.
1
0,2
0,2
30
Aceri-Fagetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
.
.
.
.
.
1
4
8
13
3,0
0,8
Żyzne buczyny, jedliny
i jaworzyny razem
31
Ficario-Ulmetum minoris
1
.
.
.
3
1
.
.
5
1,1
0,5
32
Fraxino-Alnetum
3
1
1
.
.
2
.
.
7
1,6
0,6
33
Carici remotae-Fraxinetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
Łęgi razem
4
1
1
.
3
3
.
1
13
3,0
0,8
34
Ribeso nigri-Alnetum
1
3
2
1
.
.
.
.
7
1,6
0,6
35
Sphagno squarrosi-Alnetum
.
1
.
.
.
1
.
.
2
0,5
0,3
36
Betula pubescens-Thelypteris
palustris
.
.
.
2
.
.
.
.
2
0,5
0,3
1
4
2
3
.
1
.
.
11
2,5
0,7
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
Olsy razem
37
Ledo-Sphagnetum magellanici
Torfowiska leśne razem
38 Leśne zbiorowisko zastępcze
31 14 21 16
4
10
.
14
110
25,1
2,1
Przedplonowe zbiorowisko
39
zastępcze
2
.
1
.
2
.
.
3
8
1,8
0,6
40
Pozrębowe zbiorowisko
zastępcze
.
3
1
.
2
1
.
.
7
1,6
0,6
41
Zaroślowe zbiorowisko
zastępcze
1
.
1
.
.
.
.
.
2
0,5
0,3
Zbiorowiska zastępcze razem
34 17 24 16
8
11
.
17
127
29,0
2,2
Łączna liczba zespołów
w krainie
13 12 16 11 10 19
5
13
37
Łączna liczba powierzchni
w krainie
62 55 92 63 29 81
100,0
* Obliczono na podstawie Krzysztofiak, Urbanek (1981)
9
47
438
65
Tabela 32. Częstości występowania 16 najbardziej rozpowszechnionych zespołów leśnych
w Polsce.
Według
J.M. Matuszkiewicza (2001)
(%)
Na powierzchniach
BioSoil (%)
Leucobryo-Pinetum
38,7
23,8
Peucedano-Pinetum
12,4
3,9
Querco roboris-Pinetum
6,5
21,2
Tilio-Carpinetum
4,9
11,6
Molinio-Pinetum
4,0
4,2
Dentario glandulosae-Fagetum
3,2
2,3
Fago-Quercetum petraeae
3,2
0,6
Vaccinio uliginosi-Pinetum
2,7
0,3
Cladonio-Pinetum
2,7
2,3
Ribeso nigri-Alnetum
2,6
2,3
Fraxino-Alnetum
2,4
2,3
Calamagrostio arundinaceae-Quercetum
2,0
1,0
Galio sylvatici-Carpinetum
1,9
1,6
Luzulo pilosae-Fagetum
1,8
3,2
Serratulo-Pinetum
1,1
2,3
Stellario holosteae-Carpinetum
1,1
1,9
Zespół leśny
W gronie zespołów, które ze względu na znaczny, bliski 200 km2 obszar występowania (J.M. Matuszkiewicz 2001), mogłyby się znaleźć na powierzchniach BioSoil,
wymienić można jeszcze nadmorski bór bażynowy Empetro nigri­‑Pinetum oraz nadrzeczne łęgi wierzbowe i topolowe Salicetum albo­‑fragilis et Populetum albae. Brak
tych zespołów jest tym bardziej zaskakujący, że niewątpliwie dużo rzadsze nadmorskie brzeziny bagienne Vaccinio uliginosi­‑Betuletum i podgórskie łęgi jesionowe Carici remotae­‑Fraxinetum znalazły pojedynczą reprezentację na powierzchniach.
Dla dalszych analiz zróżnicowania roślinności rzeczywistej na powierzchniach
BioSoil, praktycznie jest połączyć wyróżnione zespoły w kategorie drzewostanowo­
‑siedliskowe (Tab. 31), dzięki czemu porównania są czytelniejsze i obarczone mniejszym błędem statystycznym. Przedstawione spektrum grup zespołów w lasach Polski
(Ryc. 18) pozwala zauważyć, że dane zebrane na powierzchniach BioSoil mają dużo
bardziej równomierny rozkład i istotnie różnią się od obrazu podanego przez J.M. Matuszkiewicza (2001), w którym wyraźnie dominuje jedna kategoria borów sosnowych.
66
Wśród najbardziej widocznych różnic, oprócz wspomnianej prawie dwukrotnie
mniejszej frakcji borów sosnowych, wymienić należy również trzykrotnie większy
udział borów mieszanych oraz dwukrotnie większy grądów. Frakcje pozostałych grup
kształtują się na podobnym poziomie i w zasadzie mieszczą się w granicach błędu
statystycznego. Interesującym wydaje się fakt, że otrzymane rezultaty z powierzchni
BioSoil są dużo bardziej zbliżone do udziału syntaksonów w lasach Polski oszacowanego na podstawie wykonanych w nich zdjęć fitosocjologicznych (Matuszkiewicz W.,
Matuszkiewicz J.M. 1996), a nie późniejszych wyliczeń, bazujących na miarodajnych
danych o powierzchni siedliskowych typów lasu. W powyższym porównaniu, nie
można zapomnieć o sygnalizowanej wcześniej ważnej różnicy, że rozkład grup zespołów obliczony na podstawie danych J.M. Matuszkiewicza (2001) odnosi się jedynie
do 11% najlepiej wykształconych fitocenoz leśnych, natomiast dane BioSoil aż do 71%
powierzchni, na których udało się zidentyfikować leśny zespół roślinny.
A
B
GR
8,2%
OL
L¸
BK
4,3% 3,0% 3,2%
BK
4,2%
OL
L¸
4,2% 3,9%
BSO
35,4%
GR
15,4%
DB
8,6%
BM
8,3%
DB
7,1%
BÂW
2,6%
BSO
62,0%
BÂW
3,5%
BM
26,4%
Rycina 18. Częstość występowania drzewostanowo­‑siedliskowych kategorii zespołów le‑
śnych w Polsce wg danych powierzchniowych J.M. Matuszkiewicza (2001) – A oraz na pod‑
stawie frekwencji zespołów rzeczywistych na powierzchniach BioSoil – B.
Objaśnienia: BSO – bory sosnowe; BŚW – bory świerkowe; BM – bory mieszane sosnowe i świerkowe;
DB – kwaśne dąbrowy i buczyny; GR – grądy i świetliste dąbrowy; BK – żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny;
LŁ – łęgi; OL – olsy i torfowiska leśne.
Poszczególne krainy przyrodniczo­‑leśne istotnie różnią się liczbą i składem zarejestrowanych syntaksonów (Tab. 31). Najwięcej (19) zespołów leśnych stwierdzono
w krainie VI Małopolskiej, a najmniej (5) w krainie VII Sudeckiej. Z racji wielkości,
stosunkowo dużym zróżnicowaniem zespołów (16) wyróżnia się jeszcze kraina III
Wielkopolsko­‑Pomorska, zaś w pozostałych krainach zanotowano 10–13 zespołów leśnych. Spektrum kategorii siedliskowo­‑drzewostanowych w poszczególnych krainach
przyrodniczo­‑leśnych dobrze odzwierciedla ich specyfikę (Tab. 33), chociaż grupowanie zespołów zniwelowało w pewnym stopniu różnice regionalne. W I krainie Bałtyckiej zwraca uwagę bardzo duży, ponad 50% udział leśnych zbiorowisk zastępczych,
podczas gdy w krainie VII Sudeckiej nie zanotowano ich w ogóle. Ten ostatni wynik
67
jest nieco zaskakujący, ale VII Krainę reprezentuje jedynie 9 powierzchni BioSoil,
przez co rezultaty są obciążone dużym błędem przypadkowości. Kraina II Mazursko­
‑Podlaska wyróżnia się największym udziałem olsów spośród wszystkich krain oraz
panowaniem borów mieszanych. Największa III kraina Wielkopolsko­‑Pomorska odznacza się wyraźną dominacją borów sosnowych, których udział osiąga prawie 50%.
W IV krainie Mazowiecko­‑Podlaskiej zespoły leśne reprezentują tylko 4 kategorie:
bory sosnowe, bory mieszane, grądy i olsy, ale ich rozkład jest dość równomierny.
Podobnie niewielkie zróżnicowanie można zauważyć w V krainie Śląskiej a godny
zauważenia jest względnie duży udział kategorii lasów łęgowych. Mimo dominacji
borów mieszanych, VI kraina Małopolska charakteryzuje się największym zróżnicowaniem kategorii drzewostanowo­‑siedliskowych, gdyż z ośmiu wyróżnionych nie
stwierdzono tu jedynie zespołów reprezentujących kwaśne dąbrowy i buczyny. Zgodnie z oczekiwaniami w krainie VIII Karpackiej, podobnie jak w VII Sudeckiej, brak
kategorii borów sosnowych, ale pewnym zaskoczeniem jest, że powierzchnie reprezentujące żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny występują z frekwencją niewiele większą
niż ubogie bory świerkowe i jodłowe i z tą samą co grądy.
Tabela 33. Częstość występowania drzewostanowo­‑siedliskowych kategorii zespołów rze‑
czywistych w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych.
Numer krainy
Kategorie drzewostanowo­
‑siedliskowe zespołów
rzeczywistych
Polska
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
%
%
%
%
%
%
%
%
11,3
12,7
48,9
30,2
34,5
27,2
.
.
25,1
.
1,8
.
.
.
2,5
11,1
14,9
2,5
1,6
36,4
14,1
22,2
6,9
38,3
.
2,1
18,7
Ubogie dąbrowy i buczyny
14,5
.
3,3
.
10,3
.
33,3
8,5
5,0
Grądy i świetliste dąbrowy
9,7
9,1
4,3
17,5
10,3
12,3
11,1
17,0
11,0
.
.
.
.
.
1,2
44,4
17,0
3,0
Łęgi
6,5
1,8
1,1
.
10,3
3,7
.
2,1
3,0
Olesy i torfowiska
1,6
7,3
2,2
4,8
.
1,2
.
2,1
2,7
54,8
30,9
26,1
25,4
27,6
13,6
.
36,2
29,0
Bory sosnowe
Bory świerkowe i jodłowe
Bory mieszane
Żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny
Zbiorowiska zastępcze
%
68
6.1.2. Roślinność potencjalna
Prezentowane w tym podrozdziale wyniki nie są tak miarodajne jak poprzednie, gdyż
określenie potencjalnego zespołu roślinnego zawsze jest obarczone ryzykiem błędu,
zależnym nie tylko od stopnia zniekształcenia zbiorowiska, ale przed wszystkim od
liczby syntaksonów roślinnych mogących występować na danym siedlisku. W szczególnych przypadkach może być to nawet kilka zespołów, na przykład w północno­
‑zachodniej części niżu na siedlisku lasu mieszanego świeżego mogą występować
zespoły kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae­‑Fagetum, ubogie podzespoły grądu środkowoeuropejskiego Galio sylvatici­‑Carpinetum lub subatlantyckiego Stellario
holosteae­‑Carpinetum, a także świetlista dąbrowa Potentillo albae­‑Quercetum. Na
analizowanych 438 powierzchniach BioSoil stwierdzono występowanie 39 potencjalnych zespołów roślinnych (Tab. 34). W stosunku do roślinności rzeczywistej (Tab. 31)
przybyły trzy zespoły: żyznej buczyny niżowej Galio odorati­‑Fagetum, wilgotnej acydofilnej dąbrowy Molinio caeruleae­‑Quercetum roboris i podgórskich lasów lipowo­
‑klonowych Aceri platanoidis­‑Tilietum platyphylli określone w sumie na pięciu powierzchniach. Wśród roślinności potencjalnej nie ma natomiast zespołu wilgotnego
boru trzcinnikowego Calamagrostio villosae­‑Pinetum, który został zidentyfikowany
na dwu powierzchniach jako zbiorowisko zastępcze dla wspomnianej wilgotnej acydofilnej dąbrowy.
Porównanie frekwencji zespołów potencjalnych i rzeczywistych zidentyfikowanych na powierzchniach BioSoil (Ryc. 19) pozwala łatwo zauważyć, które z nich są
aktualnie najbardziej zniekształcone i mają największy udział w dość licznej (127 powierzchni) grupie zbiorowisk zastępczych. Największy bezwzględny wzrost odnotowały zespoły sukontynentalnego grądu Tilio­‑Carpinetum (28 pow.) i kontynentalnego boru mieszanego Querco roboris­‑Pinetum (26 pow.), natomiast relatywnie
największy siedmiokrotny i ponad trzykrotny wzrost frekwencji występowania dotyczył zespołów acydofilnych dąbrów: Fago­‑Quercetum i Calamagrostio arundinaceae­
‑Quercetum. Również ponad dwukrotny wzrost frekwencji odnotowały pozostałe
zespoły grądów: Stellario­‑Carpinetum i Galio­‑Carpinetum oraz subborealny bór mieszany Serratulo­‑Pinetum. Stosunkowo najmniejsze zmiany związane są z zespołami
borów sosnowych: Leucobryo­‑Pinetum, Peucedano­‑Pinetum i Molinio­‑Pinetum, co
oznacza że w grupie zbiorowisk zastępczych potencjalne siedliska tych zespołów mają
najmniejszy udział.
Zestawienie częstości występowania poszczególnych kategorii drzewostanowo­
‑siedliskowych na podstawie danych o roślinności rzeczywistej i potencjalnej (Ryc. 20)
daje syntetyczny obraz aktualnego zróżnicowania polskich lasów.
Warto również zwrócić uwagę, że w świetle obserwowanych ostatnio dynamicznych zmian siedliskowych (Brzeziecki 1999) i fitocenotycznych (Medwecka­‑Kornaś,
Gawroński 1990, Matuszkiewicz J.M. 2007), takie pojęcia jak potencjalna roślinność
naturalna czy zgodność fitocenozy z biotopem nabierają nieco innego wymiaru. Zachowują one swoją ważność ale w stosunkowo krótkim okresie czasu (20–40 lat), może
69
zachodzić potrzeba ich weryfikacji a przede wszystkim aktualizacji. W związku z tym
wydaje się także niezbędne większe zdynamizowanie tych pojęć poprzez uwzględnianie bieżących i prognozowanych kierunków zmian w warunkach środowiska.
Tabela 34. Wykaz potencjalnych zbiorowisk roślinnych zidentyfikowanych na powierzch‑
niach BioSoil w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych.
Numer krainy
L.p. Potencjalny zespół roślinny
Razem
I
Liczba
II III IV V VI VII VIII
pow.
%
Standardowy błąd
szacunku*
1
Cladonio-Pinetum
.
1
2
.
.
1
.
.
4
0,9
0,5
2
Leucobryo-Pinetum
7
42
7
7
13
.
.
76
17,4
1,8
3
Peucedano-Pinetum
.
6
.
9
.
.
.
.
15
3,4
0,9
4
Molinio-Pinetum
.
1
2
6
4
1
.
.
14
3,2
0,8
5
Vaccinio uliginosi-Pinetum
.
.
.
.
.
1
.
.
1
0,2
0,2
6
Vaccinio uliginosi-Betuletum
pubescentis
1
.
.
.
.
.
.
.
1
0,2
0,2
8
8
46 22 11 16
.
.
111
25,3
2,1
Bory sosnowe razem
7
Calamagrostio villosaePiceetum
.
.
.
.
.
.
1
.
1
0,2
0,2
8
Plagiothecio-Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
9
Abieti-Piceetum
.
.
.
.
.
.
.
2
2
0,5
0,3
10 Galio-Piceetum
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
11 Abietetum polonicum
.
.
.
.
.
2
.
1
3
0,7
0,4
Sphagno girgensohnii12
Piceetum
.
1
.
.
.
.
.
.
1
0,2
0,2
.
1
.
.
.
2
1
5
9
2,1
0,7
13 Querco roboris-Pinetum
7
13 19 17
3
33
.
.
92
21,0
1,9
14 Serratulo-Pinetum
.
12
.
4
.
.
.
.
16
3,7
0,9
15 Querco-Piceetum
.
5
.
.
.
1
.
.
6
1,4
0,6
.
4
.
.
.
.
.
.
4
0,9
0,5
7 34 19 21 3 34
.
.
118
26,9
2,1
12
.
2.
.
.
.
.
.
14
3,2
0,8
Bory świerkowe i jodłowe razem
16
Calamagrostio arundinaceaePiceetum
Bory mieszane razem
17 Fago-Quercetum petraeae
18
Calamagrostio arundinaceaeQuercetum petraeae
2
.
6
.
2
.
.
.
10
2,3
0,7
19
Molinio caeruleae-Quercetum
roboris
.
.
.
.
1
1
.
.
2
0,5
0,3
10
.
4
.
2
1
.
.
17
3,9
0,9
.
.
.
.
.
.
3
7
10
2,3
0,7
Ubogie dąbrowy i buczyny razem 24
.
12
.
5
2
3
7
53
12,1
1,6
20 Luzulo pilosae-Fagetum
21 Luzulo luzuloidis-Fagetum
70
Tabela 34. cd.
Numer krainy
L.p. Potencjalny zespół roślinny
Razem
I
II III IV V VI VII VIII
Liczba
pow.
%
Standardowy błąd
szacunku*
23
Galio sylvatici-Carpinetum
1
.
4
.
5
.
1
.
11
2,5
0,7
24
Tilio-Carpinetum
3
5
2
15
2
21
.
16
64
14,6
1,7
25
Potentillo albae-Quercetum
.
.
1
.
.
1
.
.
2
0,5
0,3
10 15 7 22
1
16
90
20,5
1,9
Grądy i świetliste dąbrowy razem 14 5
26
Galio odorati-Fagetum
2
.
.
.
.
.
.
.
2
0,5
0,3
27
Dentario enneaphylli-Fagetum .
.
.
.
.
.
3
.
3
0,7
0,4
28
Dentario glandulosaeFagetum
.
.
.
.
.
1
.
10
11
2,5
0,7
29
Galio-Abietetum
.
.
.
.
.
.
4
4
0,9
0,5
30
Lunario-Aceretum
.
.
.
.
.
.
1
1
2
0,5
0,3
31
Aceri-Fagetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
32
Aceri-Tilietum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
2
.
.
.
.
1
4
17
24
5,5
1,1
Żyzne buczyny, jedliny
i jaworzyny razem
33
Ficario-Ulmetum minoris
1
.
2
.
3
1
.
.
7
1,6
0,6
34
Fraxino-Alnetum
4
1
1
1
.
2
.
.
9
2,1
0,7
35
Carici remotae-Fraxinetum
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
5
1
3
1
3
3
.
1
17
3,9
0,9
Łęgi razem
36
Ribeso nigri-Alnetum
2
5
2
2
.
.
.
.
11
2,5
0,7
37
Sphagno squarrosi-Alnetum
.
1
.
.
.
1
.
.
2
0,5
0,3
38
Betula pubescens-Thelypteris
palustris
.
.
2
.
.
2
0,5
0,3
2
6
2
4
.
1
.
.
15
3,4
0,9
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
.
.
.
.
.
.
.
1
1
0,2
0,2
Olsy razem
39
Ledo-Sphagnetum magellanici
Torfowiska leśne razem
Łączna liczba zespołów
w krainie
14 12 16 10 10 19
6
13
39
Łączna liczba powierzchni
w krainie
62 55 92 63 29 81
9
47
438
100,0
* Obliczono na podstawie Krzysztofiak, Urbanek (1981)
71
15,1
Ficario-Ulmetum minoris
21,0
16,9
17,4
Fraxino-Alnetum
8,2
Calamagrostio arundinaceae-Quercetum
14,6
2,3
Luzulo luzuloidis-Fagetum
3,9
1,6
Galio sylvatici-Carpinetum
3,7
2,7
3,4
Dentario glandulosae-Fagetum
0,5
Ribeso nigri-Alnetum
3,2
3,0
3,2
Stellario holosteae-Carpinetum
1,4
Molinio-Pinetum
3,0
Fago-Quercetum petraeae
1,6
2,5
Peucedano-Pinetum
1,6
2,5
1,1
Serratulo-Pinetum
2,5
1,6
2,3
Luzulo pilosae-Fagetum
0,7
Tilio-Carpinetum
P
2,3
R
1,6
2,1
Leucobryo-Pinetum
1,1
1,6
Querco roboris-Pinetum
0
5
10
15
20
25 %
Rycina 19. Porównanie frekwencji 16 najbardziej rozpowszechnionych potencjalnych
zespołów leśnych (P) z frekwencją zespołów rzeczywistych (R) na 438 powierzchniach
BioSoil.
Bardziej szczegółowy obraz potencjalnej różnorodności i zmienności przestrzennej lasów Polski daje porównanie frekwencji wspomnianych kategorii
drzewostanowo­‑siedliskowych w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych
(Tab. 35). W krainie I Bałtyckiej największą rolę odgrywają kwaśne dąbrowy i buczyny a w krainie II Mazursko­‑Podlaskiej i VI Małopolskiej panują bory mieszane. Ubogie bory sosnowe mają największy udział na obszarach centralnej Polski
w krainie III Wielkopolsko­‑Pomorskiej, IV Mazowiecko­‑Podlaskiej i V Śląskiej,
natomiast żyzne buczyny i jedliny oraz grądy dominują w dwu górskich krainach:
VII Sudeckiej i VIII Karpackiej.
72
R
P
ZZ
28%
BSO
25%
OL
3%
BK
3%
GR
11%
BSO
25%
BÂW
2%
BM
19%
DB
5%
OL
4%
GR
21%
BÂW
3%
L¸
3%
L¸
4%
BK
5%
DB
12%
BM
27%
Rycina 20. Częstość występowania kategorii drzewostanowo­‑siedliskowych zespołów le‑
śnych w Polsce na podstawie frekwencji zespołów rzeczywistych – R oraz zespołów poten‑
cjalnych – P na 438 powierzchniach BioSoil. BSO – bory sosnowe; BŚW – bory świerkowe;
BM – bory mieszane sosnowe i świerkowe; DB – kwaśne dąbrowy i buczyny; GR – grądy
i świetliste dąbrowy; BK – żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny; LŁ – lasy łęgowe; OL – olsy
i torfowiska leśne.
Tabela 35. Częstość występowania drzewostanowo­‑siedliskowych kategorii zespołów po‑
tencjalnych w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych.
Kategorie drzewostanowo­
‑siedliskowe zespołów
potencjalnych
Numer krainy
Polska
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
%
%
%
%
%
%
%
%
%
Bory sosnowe
12,9
14,5
50,0
34,9
37,9
19,8
0,0
0,0
25,3
Bory świerkowe i jodłowe
0,0
1,8
0,0
0,0
0,0
2,5
11,1
10,6
2,1
Bory mieszane
11,3
61,8
20,7
33,3
10,3
42,0
0,0
0,0
26,9
Ubogie dąbrowy i buczyny
38,7
0,0
13,0
0,0
17,2
2,5
33,3
14,9
12,1
Grądy i świetliste dąbrowy
22,6
9,1
10,9
23,8
24,1
27,2
11,1
34,0
20,5
Żyzne buczyny, jedliny i jaworzyny
3,2
0,0
0,0
0,0
0,0
1,2
44,4
36,2
5,5
Łęgi
8,1
1,8
3,3
1,6
10,3
3,7
0,0
2,1
3,9
Olsy i torfowiska
3,2
10,9
2,2
6,3
0,0
1,2
0,0
2,1
3,7
73
6.1.3. Zniekształcenia roślinności
Dzięki losowemu charakterowi rozmieszczenia powierzchni BioSoil, płaty roślinności, w których zlokalizowano próby dobrze odzwierciedlają faktyczny stan roślinności leśnej w Polsce. Do oceny stopnia zniekształcenia, oprócz uwag podanych przez
wykonawców projektu, posłużono się najprostszym wskaźnikiem zgodności zespołu
rzeczywistego z zespołem potencjalnym (Tab. 36). Opierając się na tym wskaźniku,
można stwierdzić że najmniejszym zniekształceniem odznaczają się zespoły borowe
(średnio 75%) a zwłaszcza bory świerkowe i jodłowe, dla których zespoły rzeczywiste
w 100% zgadzały się z zespołem potencjalnym. Nie należy mylić tej kategorii z drzewostanami świerkowymi, z których duża część rosnąca na siedliskach żyźniejszych
znalazła się wśród zbiorowisk zastępczych. Do najbardziej zniekształconych kategorii
należą kwaśne dąbrowy i buczyny, wśród których tylko 40% zespołów rzeczywistych
zgadza się z zespołem potencjalnym. Niewiele lepiej przedstawia się stan grądów, żyznych buczyn i jedlin gdzie współczynnik zgodności nie przekracza 55%. Na tym tle
stosunkowo dobrze wypadają fitocenozy łęgów i olsów, które w około 75% są zgodne
z siedliskiem.
Korzystając ze współczynnika zgodności do porównania krain przyrodniczo‑leś­
nych, można stwierdzić, że najbardziej zniekształcone są zbiorowiska leśne w I krainie Bałtyckiej (wskaźnik zgodności 45%) i VIII krainie Karpackiej (57%), a najmniej
w VII krainie Sudeckiej, gdzie wszystkie zespoły rzeczywiste odpowiadały zespołom
potencjalnym. To ostatnie stwierdzenie jest niewątpliwie artefaktem, którego przyczyną jest bardzo mała liczba powierzchni BioSoil (9) zlokalizowanych w tej krainie.
W pozostałych krainach współczynnik zgodności oscyluje między 60–70% i jest zbliżony do średniej dla całej Polski 65,3%.
Przytoczone powyżej dane nie uwzględniają wszystkich strukturalnych i florystycznych zaburzeń fitocenoz przez co są dość jednostronną, chociaż niewątpliwie
najważniejszą miarą zniekształcenia aktualnej roślinności leśnej Polski w aspekcie
jej zgodności z roślinnością potencjalną. Oprócz 127 (29%) powierzchni, na których
zidentyfikowano jedynie zbiorowiska zastępcze, kolejne 41 (9%) jest bardzo mocno
zniekształcona, najczęściej z powodu dużych zmian w drzewostanie. Konsekwencją
intensywnych zalesień w okresie powojennym jest również duża liczba powierzchni
(34 – 7,8%) będących pierwszą generacją lasu na gruntach porolnych i ponad 20%
powierzchni na gruntach zalesionych ponownie w ostatnim stuleciu. Dla pełnego obrazu roślinności na powierzchniach BioSoil, trzeba podać, że ponad jedna czwarta
z nich (112 pow.) jest bardzo niejednorodna; w tym aż 56 jest przecięta przez drogi
leśne (niektóre nawet o asfaltowej nawierzchni), na 42 powierzchniach występuje więcej niż jedno zbiorowisko roślinne a 14 powierzchni jest przecięta rowami melioracyjnymi lub przylega do zbiorników wodnych. Z punktu widzenia kryteriów fitosocjologicznych większość płatów jest dość słabo wykształcona a gatunki charakterystyczne
występują nielicznie.
74
L.p.
Potencjalny zespół
roślinny
A
Łączna liczba
pow. z zespołem
potencjalnym
Tabela 36. Zgodność zbiorowisk rzeczywistych z zespołami potencjalnymi na powierzch‑
niach BioSoil, w rozbiciu na krainy przyrodniczo­‑leśne i grupy zespołów.
I
Wskaźnik
zgodności
zbiorowisk
rzeczywiNumer krainy
Razem stych w %
II III IV V VI VII VIII
(K/B)*100
B
C
D
Liczba pow., na których zbiorowisko
rzeczywiste jest zgodne z potencjalnym
E
F
G H
I
J
K
L
1
Cladonio-Pinetum
4
.
1
2
.
.
.
.
.
3
75,0
2
Leucobryo Pinetum
76
6
38
5
6 12
.
.
67
88,2
3
Peucedano-Pinetum
15
.
4
.
6
.
.
.
.
10
66,7
4
Molinio-Pinetum
14
.
1
2
6
3
1
.
.
13
92,9
5
Vaccinio uliginosi-Pinetum
1
.
.
.
.
.
1
.
.
1
100,0
6
Vaccinio uliginosi­
‑Betuletum pubescentis
1
1
.
.
.
.
.
.
.
1
100,0
111
7
6 42 17
9 14
.
.
95
85,6
Bory sosnowe razem
7
Calamagrostio villosae­
‑Piceetum
1
.
.
.
.
.
.
1
.
1
100,0
8
Plagiothecio­‑Piceetum
1
.
.
.
.
.
.
.
1
1
100,0
9
Galio-Piceetum
1
.
.
.
.
.
.
.
1
1
100,0
10 Abieti-Piceetum
2
.
.
.
.
.
.
2
2
100,0
11 Abietetum polonicum
3
.
.
.
.
.
2
.
1
3
100,0
Sphagno girgensohnii­
‑Piceetum
1
.
1
.
.
.
.
.
.
1
100,0
Bory świerkowe i jodłowe
razem
9
.
1
.
.
.
2
1
5
9
100,0
13 Querco roboris-Pinetum
92
1
7 12 12
2 25
.
.
59
64,1
14 Serratulo-Pinetum
16
.
5
.
1
.
.
.
.
6
37,5
15 Querco-Piceetum
6
.
5
.
.
.
1
.
.
6
100,0
4
.
3
.
.
.
.
.
.
3
75,0
2 26
.
.
74
62,7
12
16
Calamagrostio
arundinaceae­‑Piceetum
Bory mieszane razem
118
1 20 12 13
75
L.p.
Potencjalny zespół
roślinny
A
Łączna liczba
pow. z zespołem
potencjalnym
Tabela 36. cd.
Liczba pow., na których zbiorowisko
rzeczywiste jest zgodne z potencjalnym
I
Wskaźnik
zgodności
zbiorowisk
Numer krainy
rzeczywiRazem stych w %
II III IV V VI VII VIII
(K/B)*100
B
C
D
E
F
G H
I
J
K
L
20 Luzulo pilosae-Fagetum
17
7
.
1
.
2
.
.
.
10
58,8
21 Luzulo luzuloidis-Fagetum
10
.
.
.
.
.
.
3
4
7
70,0
Ubogie dąbrowy i buczyny
razem
53
9
.
3
.
3
.
3
4
22
41,5
22 Stellario-Carpinetum
13
5
.
1
.
.
.
.
.
6
46,2
23 Galio sylvatici-Carpinetum
11
.
.
1
.
3
.
1
.
5
45,5
24 Tilio-Carpinetum
64
1
4
2 11
10
.
8
36
56,3
2
.
.
1
.
.
.
1
50,0
Grądy i świetliste dąbrowy
razem
90
6
4
5 11
3 10
1
8
48
53,3
26 Galio odorati-Fagetum
2
.
.
.
.
.
.
.
.
0
0,0
25 Potentillo albae-Quercetum
.
.
27
Dentario enneaphylli­
‑Fagetum
3
.
.
.
.
.
.
3
.
3
100,0
28
Dentario glandulosae­
‑Fagetum
11
.
.
.
.
.
1
.
6
7
63,6
29 Galio-Abietetum
4
.
.
.
.
.
.
.
1
1
25,0
30 Lunario-Aceretum
2
.
.
.
.
.
.
1
.
1
50,0
31 Aceri-Fagetum
1
.
.
.
.
.
.
.
1
1
100,0
32 Aceri-Tilietum
1
.
.
. .
.
.
.
.
0
0,0
24
.
.
.
.
.
1
4
8
13
54,2
33 Ficario-Ulmetum minoris
7
1
.
.
.
3
1
.
.
5
71,4
34 Fraxino-Alnetum
9
3
1
1
.
.
2
.
7
77,8
35 Carici remotae-Fraxinetum
1
.
.
.
.
.
.
. 1
1
100,0
Łęgi razem
17
4
1
1
.
3
3
.
1
13
76,5
36 Ribeso nigri-Alnetum
11
1
3
2
1
.
.
.
.
7
63,6
2
.
1
.
.
.
1
.
.
2
100,0
2
.
.
.
2
.
.
.
.
2
100,0
15
1
4
2
3
.
1
.
.
11
73,3
Żyzne buczyny, jedliny
i jaworzyny razem
37 Sphagno squarrosi-Alnetum
38
Betula pubescens­
‑Thelypteris palustris
Olesy razem
76
L.p.
Potencjalny zespół
roślinny
Łączna liczba
pow. z zespołem
potencjalnym
Tabela 36. cd.
I
Wskaźnik
zgodności
zbiorowisk
Numer krainy
rzeczywiRazem stych w %
II III IV V VI VII VIII
(K/B)*100
B
C
D
1
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
A
Liczba pow., na których zbiorowisko
rzeczywiste jest zgodne z potencjalnym
J
K
.
1
1
100,0
.
.
1
1
100,0
Łączna liczba powierzchni zgodnych
28 36 65 44 20 57
9
27
286
Łączna liczba powierzchni w krainie
62 55 92 63 29 81
9
47
438
Średni wskaźnik zgodności zbiorowisk
rzeczywistych z potencjalnymi w krainach i w Polsce (iloraz wierszy powyżej)
w%
45 65 71 70 69 70 100
57
39
Ledo-Sphagnetum
magellanici
Torfowiska leśne razem
E
F
G H
I
L
100,0
65
6.2. Różnorodność gatunkowa
Na 438 powierzchniach BioSoil stwierdzono występowanie 707 taksonów, w tym
85 gatunków drzew i krzewów, 518 roślin zielnych, 83 mchów i 21 porostów. Na powierzchni było średnio 27 gatunków, a dokładnie 7 gatunków drzew i krzewów, 16 gatunków roślin zielnych i 3 gatunki mszaków (Tab. 37–39). Średnia liczba gatunków
porostów wynosiła 0,3 (tu oczywiście brano pod uwagę wyłącznie naziemne mchy
i porosty). Na 378 powierzchniach nie odnotowano żadnego gatunku porostu. Maksymalna liczba gatunków na badanych powierzchniach wyniosła 76, a minimalna 7.
Dla porównania w ramach monitoringu przeprowadzonego na 720 powierzchniach
II rzędu w Europie najwięcej było powierzchni liczących 10–20 gatunków w zdjęciu.
Na powierzchniach tych występowało maksymalnie 128 gatunków (Forest Condition
in Europe 2006). Natomiast według częściowych danych dotyczących 148 powierzchni monitoringowych SPO II rzędu w Polsce zanotowano łącznie 76 gatunków mchów
i 46 gatunków porostów (Stan uszkodzenia lasów w Polsce… 2003). Ogólna liczba gatunków stwierdzona na powierzchniach BioSoil stanowiła 25% wszystkich taksonów
roślin naczyniowych Polski, natomiast pod względem mchów i wątrobowców było to
niespełna 9% a porostów tylko 1% (Andrzejewski i Weigle 2003). Według danych monitoringu ICP na powierzchniach II rzędu odnotowano w Europie 2003 gatunki roślin
naczyniowych a w ramach projektu BioSoil w Polsce zinwentaryzowano 603 gatunki
roślin naczyniowych, co stanowi 30% taksonów stwierdzonych w ramach europejskiej sieci ICP II rzędu.
77
Tabela 37. Średnia liczba gatunków na powierzchniach BioSoil według krain przyrodniczo­
‑leśnych, N – liczba powierzchni, µ – średnia, σ – odchylenie standardowe.
Numer
krainy
N
I
Drzewa
i krzewy
Rośliny zielne
Mszaki
Porosty
Ogółem
µ
σ
µ
σ
µ
σ
µ
σ
µ
σ
62
6,7
3,3
13,9
10,3
3,5
2,3
0,0
0,1
24,2
12,3
II
55
6,9
2,7
16,5
8,2
4,1
2,7
0,2
0,5
27,6
10,3
III
92
6,2
3,7
13,9
11,7
4,3
2,1
0,8
1,9
25,2
13,7
IV
63
7,9
3,2
15,4
9,2
2,7
1,9
0,4
1,0
26,4
11,0
V
29
7,3
3,7
17,9
12,2
3,5
2,1
0,4
1,3
29,1
13,5
VI
81
8,4
3,3
17,4
10,8
2,3
1,7
0,2
0,6
28,4
13,2
VII
9
8,3
4,7
32,6
14,6
5,9
3,3
0,1
0,3
46,9
16,2
VIII
47
7,3
2,8
19,4
11,2
3,2
2,5
0,0
0,1
29,9
13,7
Razem
438
7,2
3,4
16,3
11,0
3,4
2,3
0,3
1,1
27,3
13,1
Tabela 38. Średnia liczba gatunków na powierzchniach BioSoil w poszczególnych typach
lasu EFTC, N – liczba powierzchni, µ – średnia, σ – odchylenie standardowe.
Drzewa
i krzewy
Rośliny
zielne
Mszaki
Porosty
Ogółem
µ
σ
µ
σ
µ
σ
µ
σ
µ
σ
228
6,4
3,1
13,3
9,7
3,8
2,2
0,6
1,4
24,1
11,6
8
7,5
4,5
23,6
15,6
6,1
3,6
0,1
0,4
37,4
20,5
kwaśne dąbrowy
26
6,0
2,0
11,5
6,8
3,4
1,7
0,0
0,2
21,1
8,4
mezotroficzne lasy
liściaste (grądy,
jaworzyny)
91
9,7
3,5
21,3
10,9
2,3
1,9
0,0
0,0
33,2
13,1
buczyny niżowe
19
6,6
3,1
12,5
9,5
4,2
2,6
0,1
0,2
23,3
12,5
buczyny górskie
29
7,3
3,4
22,8
13,4
3,6
2,5
0,0
0,2
33,7
15,9
2
6,5
0,7
21,0
7,1
1,5
2,1
0,0
0,0
29,0
8,5
lasy i bory bagienne
18
6,0
2,4
21,7
10,3
3,2
2,8
0,0
0,0
30,8
11,6
łęgi
17
8,8
2,9
21,9
9,4
2,6
2,3
0,0
0,0
33,3
11,4
438
7,2
3,4
16,3
11,0
3,4
2,3
0,3
1,1
27,3
13,1
Typy lasu EFTC
lasy subborealne iglaste
i mieszane
alpejskie i subalpejskie
lasy iglaste i mieszane
ciepłolubne lasy liściaste
(świetliste dąbrowy)
Razem
N
78
Tabela 39. Średnia liczba gatunków na powierzchniach BioSoil w poszczególnych klasach
wieku drzewostanu, N – liczba powierzchni, µ – średnia, σ – odchylenie standardowe.
Wiek
(lata)
N
Drzewa
i krzewy
Rośliny
zielne
µ
σ
µ
σ
µ
Mszaki
Porosty
Ogółem
σ
µ
σ
µ
σ
0–20
64
6,3
3,3
17,0
11,3
3,1
2,1
0,8
1,7
27,2
12,8
21–40
64
7,5
3,3
16,2
9,8
3,7
2,4
0,5
1,5
27,8
11,7
41–60
120
7,6
3,5
16,0
10,7
3,7
2,4
0,2
0,8
27,5
13,4
61–80
89
7,6
3,5
17,9
12,7
3,3
2,2
0,2
0,7
29,0
14,9
81–100
52
6,5
3,2
14,3
11,1
3,3
2,5
0,2
0,5
24,3
13,2
101–120
23
6,0
3,0
13,9
9,5
3,4
2,3
0,3
1,1
23,6
11,1
>120
7
9,0
3,3
18,7
12,7
3,4
1,9
0,1
0,4
31,3
14,2
różnowiekowe
19
8,4
2,5
17,1
6,4
2,6
2,1
0,2
0,6
28,3
6,5
Razem
438
7,2
3,4
16,3
11,0
3,4
2,3
0,3
1,1
27,3
13,1
Bogactwo gatunkowe badanych powierzchni wykazuje wyraźne zróżnicowanie
zależne od regionu występowania i warunków siedliska (Tab. 37). Najwięcej gatunków roślin występowało w lasach górskich krainy VII Sudeckiej (średnio 47 gatunków,
w tym 41 gatunków roślin naczyniowych) a najmniej w krainie I Bałtyckiej (średnio
24 taksony, z czego 21 gatunków roślin naczyniowych). Najbogatsze florystycznie
były zbiorowiska z drzewostanami w wieku powyżej 120 lat, w wieku 61–80 lat, jak
i z drzewostanami różnowiekowymi (Tab. 39). Największą liczbę gatunków odnotowano w lasach iglastych i mieszanych ze związku Piceion abietis (Tab. 38). Należy
jednak wziąć pod uwagę, że próba ta reprezentowana była przez niewielką liczbę powierzchni (8) i była najbardziej niejednolita pod względem ilości gatunków (wysoka
wartość σ). W tym przypadku tak duża średnia liczba gatunków w zdjęciu wynika
więc zapewne nie tyle z charakteru samych zbiorowisk, co z obecności niejednorodnych płatów w powierzchniach. Ponadto dużą liczbę gatunków stwierdzono kolejno
w grądach i jaworzynach, buczynach górskich oraz w lasach łęgowych (Tab. 38). Najuboższe pod względem liczby gatunków były zbiorowiska borów, buczyn niżowych
i kwaśnych dąbrów (Tab. 38).
Najwięcej gatunków mszaków występowało w drzewostanach II i III klasy wieku, jak również w borach górskich (związek Piceion abietis), borach nizinnych (związek Dicrano­‑Pinion), buczynach i zbiorowiskach bagiennych (Tab. 38, 39). Największy udział gatunków mchów w składzie zbiorowisk wystąpił w krainie II, III i VII
(Tab. 37).
Porosty notowano najliczniej w nizinnych borach iglastych i mieszanych krainy III
Wielkopolsko­‑Pomorskiej (Tab. 37). Najmniejsza przeciętna liczba porostów wystę-
79
powała w krainie I Bałtyckiej i VIII krainie Karpackiej (Tab. 37). Najwięcej gatunków
porostów było w drzewostanach najmłodszych a wraz z wiekiem drzewostanu liczba
gatunków malała, choć ogólnie nie przekraczała średnio 1 gatunku na powierzchni.
Najbardziej różnorodna gatunkowo flora porostów występowała w borach i borach
mieszanych, natomiast praktycznie brakiem porostów w zdjęciu fitosocjologicznym
charakteryzowały się grądy i jaworzyny, świetliste dąbrowy, lasy i bory bagienne oraz
lasy łęgowe.
Spośród 10 najczęściej występujących roślin w warstwie runa i mchów odnotowano kolejno następujące gatunki – w nawiasie podano liczbę wystąpień: Vaccinium myrtillus (252), Pleurozium schreberi (236), Dryopteris carthusiana (224), Quercus robur
(211), Sorbus aucuparia (197), Deschampsia flexuosa (189), Frangula alnus (170), Rubus
idaeus (170), Oxalis acetosella (141), Luzula pilosa (139). W warstwie runa i mchów 190
gatunków wystąpiło tylko raz. Zbliżone wyniki otrzymano na 720 powierzchniach
ICP II rzędu w Europie, gdzie analizowano tylko gatunki warstwy runa. Najczęściej
występowały: Vaccinium myrtillus (504), Deschampsia flexuosa (420), Sorbus aucuparia (404), Dryopteris carthusiana (324), Picea abies (302), Vaccinium vitis­‑idaea (300),
Oxalis acetosella (298), Luzula pilosa (261), Maianthemum bifolium (259), Rubus idaeus (257) (Forest Condition in Europe 2006). Gatunki o największej frekwencji należą
do grupy acydofilnych, przywiązanych do kwaśnych siedlisk, co wynika ze struktury
zbiorowisk leśnych kraju zdominowanej przez bory i bory mieszane, jak również ze
stopnia zniekształceń fitocenoz leśnych.
6.3. Struktura piętrowa fitocenoz
Jak wynika z analizy struktury piętrowej zbiorowisk blisko połowa drzewostanów była
dwupiętrowa, z czego aż w 23% drugie piętro pokrywało do 20% powierzchni, natomiast trzy piętra drzewostanu stwierdzono tylko na 4% powierzchni (Ryc. 21). Najwięcej drzewostanów (39,9%) charakteryzowało się ogólnym pokryciem w przedziale
60–80%, natomiast 14,4% miało zwarcie 81–100% (Ryc. 21). Pokrycie warstwy drzew
było największe w fitocenozach ciepłolubnych lasów liściastych, borów świerkowych,
jodłowych i buczyn (Tab. 40). Najmniejsze zwarcie drzewostanu występowało w lasach i borach bagiennych oraz kwaśnych dąbrowach (Tab. 40). Drugie piętro drzewostanu największe średnie pokrycie osiągało w grądach, świetlistych dąbrowach oraz
borach jodłowych i świerkowych, natomiast trzecie piętro drzewostanu największe
zwarcie osiągało w lasach łęgowych i grądowych (Tab. 42). Wraz z wiekiem zwarcie
drugiego piętra drzewostanu zwiększało swoją wartość osiągając najwyższe wartości
w drzewostanach najstarszych i różnowiekowych (Tab. 41).
80
WARSTWA DRZEW
% pokrycia
ogólnie
I
II
III
61–80
21–40
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
WARSTWA PODSZYTU I PODROSTU
% pokrycia
2,1
11,2
61–80
13,7
21,5
21–40
43,6
8,0
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
35
40
45
50
WARSTWA RUNA
% pokrycia
16,9
29,0
61–80
19,6
13,5
21–40
21,0
0,0
0
0
5
10
15
20
25
30
WARSTWA MCHÓW I POROSTÓW
% pokrycia
16,0
11,4
61–80
9,1
11,2
21–40
43,8
8,4
0
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
procent powierzchni
Rycina 21. Pokrycie w poszczególnych warstwach zbiorowisk leśnych na powierzchniach
BioSoil.
81
Tabela 40. Przeciętne pokrycie (%) warstw zbiorowisk leśnych w poszczególnych typach
lasu EFTC.
Drzewostan
Typy lasu EFTC
Ogółem
Podszyt
I
II
III
i podrost
piętro piętro piętro
Runo
Mchy
i porosty
lasy subborealne iglaste i mieszane
61,9
59,2
8,4
0,8
27,5
51,0
53,2
alpejskie i subalpejskie lasy iglaste
i mieszane
63,1
52,5
20,6
0,0
29,8
52,5
16,3
kwaśne dąbrowy
55,0
54,6
1,4
0,8
14,2
57,5
43,8
mezotroficzne lasy liściaste (grądy,
jaworzyny)
61,2
50,5
23,6
1,3
37,8
60,4
10,2
buczyny niżowe
61,1
57,9
13,2
0,0
16,4
37,0
26,1
buczyny górskie
69,3
60,2
14,8
0,5
20,0
53,8
4,7
ciepłolubne lasy liściaste
(świetliste dąbrowy)
75,0
70,0
25,0
0,0
35,0
65,0
2,5
lasy i bory bagienne
54,2
52,8
3,3
0,0
31,7
75,3
16,1
łęgi
66,5
62,6
5,4
2,9
35,3
72,1
16,5
Tabela 41. Przeciętne pokrycie (%) warstw zbiorowisk leśnych w poszczególnych klasach
wieku drzewostanu.
Drzewostan
Podszyt
i podrost
Runo
Mchy
i porosty
0,6
33,4
55,9
27,9
7,3
0,6
26,4
50,3
33,4
59,6
11,0
0,4
25,6
54,1
42,6
67,9
61,5
17,3
0,6
29,6
54,9
36,5
81–100
65,0
57,5
18,6
0,6
23,0
56,0
37,9
101–120
57,8
53,3
12,6
2,0
28,2
57,4
33,9
>120
53,6
51,4
20,0
8,6
36,4
55,7
14,3
różnowiekowe
71,1
56,8
20,3
3,4
42,6
64,2
20,7
Wiek (lata)
Ogółem
I
piętro
II
piętro
III
piętro
0–20
38,9
38,6
0,8
21–40
67,7
65,3
41–60
64,5
61–80
82
Tabela 42. Przeciętne pokrycie (%) warstw zbiorowisk leśnych w poszczególnych krainach
przyrodniczo­‑leśnych.
Drzewostan
Podszyt
i podrost
Runo
Mchy
i porosty
1,2
20,9
53,5
35,6
12,8
0,5
38,3
61,5
44,5
57,3
4,5
0,0
16,3
44,2
57,2
63,3
60,1
7,7
0,9
42,9
57,2
35,0
V
54,5
50,5
11,6
0,0
18,8
55,9
30,5
VI
64,8
57,0
18,0
2,0
38,5
59,8
26,6
VII
68,9
67,8
14,4
0,0
23,9
57,8
10,7
VIII
66,2
52,8
18,0
1,2
20,5
56,4
5,8
Numer krainy
Ogółem
I
piętro
II
piętro
III
piętro
I
57,3
53,1
11,9
II
65,9
62,1
III
57,8
IV
Średnie ogólne pokrycie piętra drzew na wszystkich powierzchniach BioSoil wynosiło blisko 62%, natomiast drugie piętro przeciętnie pokrywało blisko 12% a trzecie
niecały 1% powierzchni. Najniższe wartości pokrycia II piętra spotykano w lasach
krainy III i IV (Tab. 42), co bezpośrednio wiąże się z tym, że dominują tu siedliska
borów i borów mieszanych o stosunkowo uproszczonej strukturze pionowej drzewostanów. Drzewostany najstarsze i różnowiekowe oraz w średnich klasach wieku charakteryzowały się największym zwarciem piętra drzew, natomiast najniższe zwarcie
stwierdzono w drzewostanach najmłodszych szczególnie w klasie uprawy i młodnika
(Tab. 41).
Warstwa podszytu i podrostu najczęściej (43,6%) osiągała pokrycie w przedziale 1–20% (Ryc. 21). Warstwy podszytu nie stwierdzono tylko na niespełna 8% powierzchni. Przeciętne pokrycie warstwy podszytu i podrostu było największe w lasach
łęgowych, grądach i jaworzynach, świetlistych dąbrowach, a najniższe w kwaśnych
dąbrowach i buczynach niżowych (Tab. 40). Pod względem zróżnicowania pokrycia
podszytów i podrostów w poszczególnych klasach wieku, największe wartości były
w lasach różnowiekowych, a najniższe w drzewostanach 81–100-letnich (Tab. 41).
Przeciętnie warstwa podrostu i podszytu osiągała pokrycie w warunkach polskich
na poziomie 28%. Podszyty i podrosty przeważały w krainie IV (42,2%) mimo, że dominowały w tej krainie siedliska borów i borów mieszanych (Tab. 42). Jest to prawdopodobnie spowodowane większym natężeniem sztucznego wprowadzania podszytów
na terenie środkowej Polski. Najniższe wartości pokrycia podszytów wystąpiły w krainie III, co wiąże się głównie z dominacją siedlisk oligotroficznych w tym regionie.
Procent pokrycia warstwy runa był dość zróżnicowany. Średnio rośliny tej warstwy pokrywały 56%. Najwięcej powierzchni charakteryzowało się pokryciem warstwy runa w przedziale 61–80% (Ryc. 21). Warstwa ta najwyższe pokrycie osiągała
83
w grądach, ciepłolubnych dąbrowach, lasach łęgowych oraz lasach i borach bagiennych. Najmniejsze zwarcie i pokrycie warstwy runa występowało w zbiorowiskach
buczyn niżowych (Tab. 40). Nie odnotowano powierzchni, na których nie było warstwy zielnej. Regionalne zróżnicowanie pokrycia warstwy runa było niewielkie, jedynie w krainie III, gdzie dominowały siedliska borowe, procent pokrycia był najniższy
i odbiegał od wartości przeciętnych (Tab. 42). Zróżnicowanie pokrycia roślinności
runa w poszczególnych klasach wieku było nieznaczne. Najwyższe i odbiegające od
średniej wartości występowały w drzewostanach różnowiekowych (Tab. 41).
Pokrycie warstwy mchów i porostów najczęściej mieściło się w przedziale 1–20%
(43,8% powierzchni) i średnio osiągało wartość 35%. Warstwy tej nie stwierdzono
na 8,4% powierzchni (Ryc. 21). Mchy i porosty osiągały najwyższe przeciętne pokrycie gruntu w zbiorowiskach borów i borów mieszanych oraz kwaśnych dąbrów. Minimalne wartości przeciętnego pokrycia warstwy porostowo­‑mszystej stwierdzono
w zbiorowiskach grądów, buczyn górskich i świetlistych dąbrów (Tab. 40). Największe pokrycie warstwy mchów i porostów występowało w krainie III Wielkopolsko­
‑Pomorskiej (Tab. 42), gdzie jednocześnie stwierdzono największy odsetek siedlisk
borów i borów mieszanych, natomiast najmniejszy w krainie VIII, gdzie dominowały
buczyny oraz grądy i jaworzyny. Najwyższe pokrycie mchów i porostów występowało
w fazie drągowiny (41–60 lat), a najniższe w starodrzewach ( > 120 lat – Tab. 41).
6.4. Naturalność fitocenoz na podstawie obecności
przyrodniczo cennych gatunków flory naczyniowej
Rozpoznanie naturalności fitocenoz leśnych ma istotne znaczenie nie tylko dla ochrony przyrody ale również dla gospodarki leśnej. Lasy o większej naturalności są odporniejsze na gradacje patogenów, łatwiej regenerują po kataklizmach abiotycznych,
wykazują większą produktywność biomasy (Peterken 1996, Barzdajn i in. 1999).
Celem niniejszej analizy było określenie na podstawie różnorodnych kryteriów
florystycznych stopnia naturalności lasów powierzchni BioSoil, w podziale na krainy
przyrodniczo­‑leśne, typy lasów (EFTC) i wiek drzewostanu.
Na wszystkich powierzchniach łącznie stwierdzono sześć gatunków zagrożonych,
30 objętych całkowitą ochroną, 91 gatunków o ujemnej dynamice populacji i 108 gatunków „starych lasów”. Łącznie czyni to liczbę 192 gatunków przyrodniczo cennych
(Tab. 43). Stwierdzone gatunki zagrożone stanowią 2% ich ogólnopolskiej liczby, gatunki chronione 8%, gatunki o ujemnej dynamice 16% i gatunki „starych lasów” 70%
ich ogólnopolskiej liczby. Wyróżnione gatunki przyrodniczo cenne stanowią blisko
1/3 liczby wszystkich stwierdzonych na powierzchniach BioSoil gatunków flory naczyniowej. W liczbie tej około połowa to gatunki zanikające i około połowa to gatunki
„starych lasów”. Tylko 3% to gatunki przynależące jednocześnie do obu wymienionych kategorii cenności.
84
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
Tabela 43. Gatunki przyrodniczo cenne stwierdzone na wszystkich powierzchniach BioSoil.
Abies alba
.
.
1
.
Carex remota
.
.
.
1
Actaea spicata
.
.
.
1
Carex riparia
.
.
1
.
Adoxa moschatellina
.
.
.
1
Carex sylvatica
.
.
.
1
Aegopodium podagraria
.
.
.
1
Carex vesicaria
.
.
1
.
Ajuga reptans
.
.
.
1
Carlina acaulis
.
1
.
.
Alnus glutinosa
.
.
1
.
Centaurea cyanus
.
.
1
.
Anemone nemorosa
.
.
.
1
Chimaphila umbellata
.
1
1
.
Anthemis arvensis
.
.
1
.
Anthriscus nitida
.
.
.
1
Chrysosplenium
alternifolium
.
.
.
1
Arctium nemorosum
.
.
1
.
Circaea alpina
.
.
.
1
Arnoseris minima
.
.
1
.
Circaea intermedia
.
.
.
1
.
.
.
1
Aruncus sylvestris
.
1
.
.
Circaea lutetiana
Asarum europaeum
.
.
.
1
Cirsium rivulare
.
.
1
.
Athyrium filix-femina
.
.
.
1
Clematis alpina
.
.
1
.
.
.
1
.
Blechnum spicant
.
1
1
.
Comarum palustre
Brachypodium sylvaticum
.
.
.
1
Convallaria majalis
.
.
.
1
Calamagrostis canescens
.
.
1
.
Dactylis polygama
.
.
.
1
Calla palustris
.
.
1
.
Daphne mezereum
.
1
.
1
Callitriche polymorpha
.
.
1
.
Dentaria bulbifera
.
.
.
1
Calluna vulgaris
.
.
1
.
Dentaria glandulosa
.
.
.
1
Caltha laeta
.
.
1
.
Digitalis grandiflora
.
1
.
.
Caltha palustris
.
.
1
.
Campanula latifolia
1
1
1
1
Diphasiastrum
complanatum
.
1
1
.
Cardamine amara
.
.
1
.
Dryopteris carthusiana
.
.
.
1
Cardamine trifolia
.
.
1
.
Dryopteris dilatata
.
.
.
1
.
.
.
1
Carex appropinquata
.
.
1
.
Dryopteris filix- mas
Carex digitata
.
.
.
1
Epilobium montanum
.
.
.
1
Carex elongata
.
.
1
1
Epipactis helleborine
.
1
.
1
Carex flava
.
.
1
.
Epipactis purpurata
.
1
.
1
.
.
1
.
.
Carex lasiocarpa
.
.
1
.
Equisetum fluviatile
Carex paniculata
.
.
1
.
Equisetum palustre
.
.
1
Carex pendula
.
.
.
1
Equisetum pratense
.
.
1
.
1
Equisetum sylvaticum
.
.
.
1
Carex pilosa
.
.
.
85
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
Tabela 43. cd.
Erica tetralix
1
1
1
.
Juncus squarrosus
.
.
1
.
Eriophorum
angustifolium
.
.
1
.
Juniperus communis
.
.
1
.
Eriophorum vaginatum
.
.
1
.
Lathraea squamaria
.
.
.
1
Euphorbia amygdaloides
.
.
.
1
Lathyrus palustris
1
.
1
.
Festuca altissima
.
.
1
1
Lathyrus vernus
.
.
.
1
Festuca gigantea
.
.
.
1
Ledum palustre
.
1
1
.
Ficaria verna
.
.
.
1
Lemna minor
.
.
1
.
Filago arvensis
.
.
1
.
Lemna trisulca
.
.
1
.
Galeobdolon luteum
.
.
.
1
Lilium martagon
.
1
.
1
Galium boreale
.
.
1
.
Lonicera periclymenum
.
1
.
.
Galium odoratum
.
.
.
1
Lunaria redivua
.
.
1
1
Galium palustre
.
.
1
.
Luzula luzulina
.
.
.
1
Galium rotundifolium
.
.
.
1
Luzula luzuloides
.
.
.
1
Galium schultesii
.
.
.
1
Luzula pilosa
.
.
.
1
Genista tinctoria
.
.
1
.
Luzula sylvatica
.
.
.
1
.
1
1
1
Gentiana asclepiadea
.
1
.
.
Lycopodium annotinum
Gentiana cruciata
.
1
1
.
Lycopodium clavatum
.
1
1
.
Geum urbanum
.
.
.
1
Lysimachia nemorum
.
.
.
1
Glechoma hirsuta
.
.
.
1
Majanthemum bifolium
.
.
.
1
Gymnocarpium
dryopteris
.
.
.
1
Malampyrum pratense
.
.
.
1
Hedera helix
.
.
.
1
Malus sylvestris
.
.
1
.
Helichrysum arenarium
.
.
1
.
Melamphyrum pratensis
.
.
.
1
Hepatica nobilis
.
1
.
1
Melampyrum arvense
.
.
1
.
Hieracium murorum
.
.
.
1
Melampyrum pratense
.
.
.
1
Hieracium sabaudum
.
.
.
1
Melica nutans
.
.
.
1
Hordelymus europaeus
.
.
.
1
Mercurialis annua
.
.
1
.
Huperzia selago
1
1
1
1
Mercurialis parennis
.
.
.
1
Hydrocotyle vulgaris
.
.
1
.
Milium effusum
.
.
.
1
Hypericum humifusum
.
.
1
.
Moechringia trinervia
.
.
.
1
Hypericum tetrapterum
.
.
1
.
Molinia coerulea
.
.
1
.
Impatiens noli-tangere
.
.
1
1
Mycelis muralis
.
.
.
1
Iris pseudacorus
.
.
1
.
Nardus stricta
.
.
1
.
86
Orobanche
caryophyllacea
.
1
1
.
Orthilia secunda
.
.
.
1
Oxalis acetosella
.
.
.
1
Oxycoccus palustris
.
.
1
1
Paris quadrifolia
.
.
.
1
Peucedanum palustre
.
.
1
.
Phegopteris connectilis
.
.
.
1
Phyteuma spicatum
.
.
.
1
Plantharea bifolia
.
1
1
.
Platanthera chlorantha
.
1
1
1
Poa nemoralis
.
.
.
1
Polygonatum
multiflorum
.
.
.
1
Polygonatum odoratum
.
.
.
1
Polygonatum
verticillatum
.
.
.
1
Polypodium vulgare
.
1
.
.
Polystichum aculeatum
1
1
1
1
Polystichum braunii
.
1
1
1
Populus alba
.
.
1
.
Potentilla alba
.
.
.
1
Prenanthes purpurea
.
.
1
1
Primula elatior
.
.
1
1
Primula veris
.
.
.
1
Pteridium aquilinum
.
.
.
1
Pulmonaria obscura
.
.
.
1
Pyrola chlorantha
.
.
1
.
Pyrola rotundifolia
.
.
1
.
Ranunculus auricomus
.
.
.
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
chronione
całkowicie
o ujemnej
dynamice
runa starych
lasów
Gatunki
zagrożone
Tabela 43. cd.
Rumex sanguineus
.
.
.
1
Salix aurita
.
.
1
.
Salvia pratensis
.
.
1
.
Sanguisorba officinalis
.
.
1
.
Sanicula europaea
.
.
.
1
Scleranthus annuus
.
.
1
.
Scorzonera humilis
.
.
1
.
Scrophularia nodosa
.
.
.
1
Scutellaria galericulata
.
.
1
.
Solidago virgaurea
.
.
.
1
Sorbus intermedia
.
1
1
.
Spergularia rubra
.
.
1
.
Stachys arvensis
1
.
.
.
Stachys sylvatica
.
.
.
1
Stellaria holostea
.
.
.
1
Stellaria nemorum
.
.
.
1
Streptopus amplexifolius
.
1
1
.
Symphytum cordatum
.
.
.
1
Taxus baccata
.
1
1
.
Tesdalea nudicaulis
.
.
1
.
Trientalis europaea
.
.
.
1
Ulmus glabra
.
.
1
.
Ulmus laevis
.
.
1
.
Ulmus minor
.
.
1
.
Vaccinium myrtillus
.
.
1
1
Vaccinium uliginosum
.
.
1
.
Vaccinium vitis-idaea
.
.
1
1
1
Veratrum nigrum
.
1
.
.
.
.
.
1
Ranunculus lanuginosus
.
.
.
1
Veronica montana
Ribes nigrum
.
.
.
1
Viola mirabilis
.
.
.
1
Ribes spicatum
.
.
.
1
Viola reichenbachiana
.
.
.
1
Ribes uva-crispa
.
.
.
1
Viola riviniana
.
.
.
1
87
W skali kraju, średnio na powierzchni odnotowano osiem gatunków cennych, co
stanowi 35% przeciętnej liczby gatunków na powierzchni. W tym odsetku gatunki
zanikające stanowią 14% flory, a „starych lasów” 28%. Gatunki przyrodniczo cenne
stwierdzono niemal na wszystkich powierzchniach. Tylko na 5% powierzchni nie odnotowano żadnego gatunku „starych lasów” i na 12% powierzchni żadnego gatunku
zanikającego.
Na analizowanych powierzchniach stwierdzono występowanie 40 gatunków
prawnie chronionych (Tab. 44), co stanowi 6,8% flory. Z tego 30 to gatunki pod ścisłą
ochroną i 10 pod ochroną częściową (Rozporządzenie 2004). Gatunki pod ochroną
ścisłą najliczniej występowały w krainie VIII Karpackiej – 17 gatunków, o frekwencji
41 na 47 powierzchni. W pozostałych krainach na powierzchniach występowało łącznie od 2 do 7 gatunków, najczęściej w pojedynczych powtórzeniach. Jedynie goryczka
trojeściowa Gentiana asclepiadea w krainie Karpackiej stwierdzona została na 28%
powierzchni. Procentowy udział gatunków objętych ochroną ścisłą wynosił od 1,3 do
2,9% w poszczególnych krainach, poza Karpacką gdzie stanowi on 6,5%. Frekwencja
omawianych gatunków jest bardzo niska i nie przekracza 1%, poza krainą VIII, gdzie
wynosi 2,7%
Gatunki objęte ochrona częściową, poza kruszyną pospolitą Frangula alnus i konwalią majową Convallaria majalis, występują nielicznie i stanowią 1,8% ogólnej liczby
gatunków wszystkich analizowanych powierzchni. W poszczególnych krainach odnotowane były w liczbie od 3 do 7 taksonów spośród 10 stwierdzonych na wszystkich
powierzchniach.
Największy udział gatunków cennych stwierdzono w VIII krainie Karpackiej.
Wyraziło się to w najwyższych wartościach wszystkich obliczanych wskaźników liczbowych i procentowych, zarówno dla gatunków zanikających, jak i „starych lasów”
oraz łącznie. Zbliżone wyniki uzyskano dla krainy VII Sudeckiej, chociaż przy niewielkim udziale gatunków zanikających. Zaraz po krainach górskich plasuje się kraina II Mazursko­‑Podlaska, z nieco mniejszą średnią liczbą ale większym procentem
elementów cennych na powierzchni. Najniższe wskaźniki udziału gatunków cennych
wykazała kraina III Wielkopolsko­‑Pomorska. Pozostałe krainy reprezentują wartości
pośrednie (Tab. 45).
Największym udziałem gatunków przyrodniczo cennych charakteryzowały się
buczyny i świerczyny górskie. Wynika to głównie z licznej obecności gatunków starych lasów. Zaraz po lasach górskich ulokowały się olsy z dużym udziałem gatunków
zanikających. Najniższy udział elementów cennych stwierdzono w kwaśnych dąbrowach i buczynach niżowych. Pozostałe typy lasów wykazały wartości pośrednie.
(Tab. 45). Ze względu na niereprezentatywność próby, w analizie pominięto dąbrowę
świetlistą.
Największy udział gatunków przyrodniczo cennych występował w lasach różnowiekowych i w klasie wieku 80–100 lat; najniższy w młodnikach i drągowinach. Pozostałe klasy wieku ulokowały się pośrednio, z lekką tendencją zwyżkową wskaźników
wraz ze wzrostem wieku drzewostanu. (Tab. 45).
Blechnaceae
Campanulaceae
Asteraceae
Pyrolaceae
Thymelaeaceae
Blechnum spicant
Campanula latifolia
Carlina acaulis
Chimaphila umbellata
Daphne mezereum
Rodzina
Rosaceae
Gatunek
% gatunków
chronionych
liczba/
frekwencja
Liczba
gatunków
gatunków
chronionych
Frekwencja
gatunków
chronionych
Liczba
powierzchni
w krainie
Aruncus sylvestris
52
12
6
6
4,4/4,1
2,8/0,6
2,2/3,5
!
!! & !
!!
!
!! & !
!!
!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
3,4/4,9
1,8/0,7
5,9/5,6
7
5
12
72
11
83
55
II
1,5/4,1
1,8/0,3
3,3/4,3
5
6
11
85
6
91
92
III
2,4/5,5
2,8/0,8
5,1/6,3
6
7
13
88
12
100
63
IV
1,7/2,1
1,3/0,4
2,9/2,5
4
3
7
18
3
21
29
V
Numer krainy
1,6/5,2
2,9/0,4
3,8/5,5
5
7
12
129
9
138
81
VI
2,1/1,6
1,4/0,5
3,5/2,0
3
2
5
7
2
9
9
VII
2,3/2,5
6,5/2,7
8,7/5,2
6
17
23
39
41
80
47
VIII
1,8/4,1
5,0/0,8
6,7/4,9
11
30
41
490
93
583
438
Polska
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
.
1
.
.
.
3
.
.
.
4
2
3
1
1
1
4
3
274/1494*/ 203/1480 330/2090 254/1586 240/853 313/2501 142/441 263/1538 600/12000
9
!!
61
62
I
!! & !
Rodzaj
ochrony
Tabela 44. Gatunki chronione i ich udział na powierzchniach w poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych.
88
Scrophulariaceae
Lycopodiaceae
Orchidaceae
Orchidaceae
Ericaceae
Gentianaceae
Gentianaceae
Ranunculaceae
Huperziaceae
Ericaceae
Liliaceae
Caprifoliaceae
Lycopodiaceae
Lycopodiaceae
Orobanchaceae
Orchidaceae
Orchidaceae
Diphasiastrum
complanatum
Epipactis helleborine
Epipactis purpurata
Erica tetralix
Gentiana asclepiadea
Gentiana cruciata
Hepatica nobilis
Huperzia selago
Ledum palustre
Lilium martagon
Lonicera periclymenum
Lycopodium annotinum
Lycopodium clavatum
Orobanche
caryophyllacea
Platanthera bifolia
Platanthera chlorantha
Rodzina
Digitalis grandiflora
Gatunek
Tabela 44. cd.
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
Rodzaj
ochrony
.
.
1
.
1
1
.
1
.
3
.
.
.
.
.
.
.
I
.
.
.
1
3
.
.
.
.
5
.
.
.
.
.
1
.
II
.
.
.
.
1
.
.
.
.
1
1
.
.
.
1
.
.
III
.
.
1
1
.
1
4
.
3
.
.
.
.
.
.
.
IV
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
1
.
1
.
.
V
Numer krainy
.
.
.
2
1
.
.
2
.
.
.
.
.
1
1
.
.
VI
.
1
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
VII
1
2
.
1
2
.
.
.
1
1
.
13
.
1
1
.
1
VIII
1
4
1
5
9
1
1
7
1
13
1
13
1
2
4
1
1
Polska
89
Aspidiaceae
Aspidiaceae
Rosaceae
Liliaceae
Taxaceae
Liliaceae
Aristolochiaceae
Liliaceae
Rhamnaceae
Rubiaceae
Araliaceae
Asteraceae
Primulaceae
Primulaceae
Grossulariaceae
Caprifoliaceae
Polystichum braunii
Polystichum aculeatum
Sorbus intermedia
Streptopus amplexifolius
Taxus baccata
Veratrum nigrum
Asarum europaeum
Convallaria majalis
Frangula alnus
Galium odoratum
Hedera helix
Helichrysum arenarium
Primula elatior
Primula veris
Ribes nigrum
Viburnum opulus
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
!!
Rodzaj
ochrony
1
2
.
.
.
1
6
36
6
.
.
.
.
.
.
.
2
I
7
5
1
.
.
.
3
44
10
2
.
.
.
.
.
.
II
.
3
.
1
3
.
.
66
12
.
.
1
.
.
.
.
1
III
6
2
.
.
.
.
3
70
5
2
.
.
.
1
.
.
IV
1
.
.
.
.
1
.
15
1
.
.
.
.
.
.
.
.
V
Numer krainy
6
.
.
.
.
.
5
102
10
6
1
.
.
.
.
.
.
VI
3
.
.
.
.
.
3
.
.
1
.
.
.
.
.
.
.
VII
3
.
.
4
.
4
8
14
.
6
.
.
1
.
4
1
2
VIII
27
12
1
5
3
6
28
347
44
17
1
1
1
1
4
1
5
Polska
objaśnienia: !! – gatunki pod ścisłą ochroną prawną, ! – gatunki pod częściową ochroną prawną; */ – liczba gatunków roślin naczyniowych/liczba rekordów
(frekwencja) w krainie
Polypodiaceae
Rodzina
Polypodium vulgare
Gatunek
Tabela 44. cd.
90
Kategoria
cenności
Gatunki przyrodniczo cenne łącznie
192 98
35
7
5
33
13
32
8
6
35
16
µ
σ
µ
σ
N gat.
cennych
% gat.
cennych
% gat./
pow.
N gat./
pow.
85
% pow. z gat.
97 100 98
cennymi
12
41
5
10
43
16
25
4
5
25
95
I
86
87
Cała Polska
II
54
III
N pow. z gat.
427 62
cennymi
Parametr
Numer krainy
IV
17
35
5
8
32
85
95
60
V
17
32
5
7
29
70
97
28
VI
VII
9
2
VIII
47 217
3
8
4
26
5
91
6
19
7
29
8
2
11
18
12
17
60
< 20
14
36
5
9
29
93
11
39
10
16
40
14
49
6
13
40
16
33
4
6
27
13
45
8
13
39
57 105 108 52
11
26
2
4
27
16
38
6
11
30
14
29
2
5
23
37 116 31
15
46
7
13
38
84
17
46
2
13
38
17
12
39
5
11
38
67
12
38
5
12
37
70
60–80
40–60
20–40
97
98
98
62 118 87
15
23
4
5
27
15
33
6
8
30
14
33
5
8
34
15
40
6
10
34
23
7
> 120
19
16
42
6
8
36
18
39
4
7
35
56
10
39
6
10
39
47
10
48
4
12
45
72
98 100 100 100
51
100–120
Wiek (lata)
80–100
90 104 133 121 93
99 100 100 95 100 100 100 100 100 100 100 100 94
80
Typy lasu EFTC
różnowiekowe
Tabela 45. Gatunki przyrodniczo cenne flory naczyniowej na powierzchniach BioSoil. Typy lasu EFTC: 2 – lasy subborealne iglaste i miesza‑
ne, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne dąbrowy, 5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny
niżowe, 7 – buczyny górskie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne, 12 – lasy łęgowe. µ – średnia,
σ – odchylenie standardowe.
91
Kategoria
cenności
Gatunki zagrożone, o ujemnej dynamice
i całkowicie chronione
Gatunki runa „starych lasów”
16
16
2
17
3
µ
79
86
10
53
12
13
416 62
95 100 96
% gat./
pow.
N gat./
pow.
5
4
26
13
7
5
28
15
µ
µ
σ
13
33
5
8
29
22
18
σ
59
108 61
2
12
18
4
4
16
53
15
14
σ
N pow. z gat.
cennymi
% pow. z gat.
cennymi
N gat.
cennych
% gat.
cennych
% gat./
pow.
2
14
2
13
2
14
2
12
39
µ
3
33
104 44
78
72
III
σ
N gat./
pow.
96
89
Cała Polska
88
I
53
II
384 55
N pow. z gat.
cennymi
% pow. z gat.
cennymi
N gat.
cennych
% gat.
cennych
Parametr
IV
15
28
5
7
21
57
94
59
13
14
2
3
14
37
83
52
V
15
24
5
6
21
52
93
27
15
15
2
2
9
22
90
26
VI
VII
2
VIII
47 205
3
8
20
4
9
8
9
2
3
9
13
14
17
2
3
13
51
47 206
10
14
2
3
15
41
8
9
18
3
5
13
18
26
10
11
1
2
10
14
89 100 90 100 77
8
5
91
5
6
2
2
12
46
78
71
6
29
8
2
11
18
16
12
19
8
8
1
1
5
7
29
7
12
2
3
11
24
2
1
4
0
1
2
1
18
13
22
2
6
18
32
17
6
9
2
3
12
22
79 100 100 100 94
15
56
12
11
2
2
14
45
83
52
< 20
13
29
5
7
21
66
14
35
10
15
35
50
14
41
6
11
30
80
14
24
4
5
16
64
13
35
7
11
30
41
11
21
2
3
18
25
16
35
6
10
22
84
14
26
2
4
19
26
15
41
7
11
30
67
17
46
2
13
38
17
12
23
7
7
22
40
11
30
4
9
27
52
13
16
4
4
15
51
99 100 100 90 100 100 100 100 100 100 100 100 89
80
11
13
2
3
10
33
88
71
7
Wiek (lata)
40–60
20–40
11
12
2
2
17
65
83
11
14
2
3
13
47
96
15
25
6
6
21
71
94
14
27
5
7
22
83
96
14
32
6
8
24
85
97
60 115 86
12
13
2
3
12
41
88
56 100 85
60–80
Typy lasu EFTC
7
> 120
23
18
21
1
3
12
19
7
10
12
1
2
8
10
96 100
22
19
9
12
1
3
13
20
95
18
różnowiekowe
15
33
13
29
4
6
7
5
27
43
27
70
10
34
6
10
34
41
13
40
4
10
36
58
96 100 100 100
50
14
17
2
3
12
31
85
44
80–100
Numer krainy
100–120
Tabela 45. cd.
92
93
Na wszystkich powierzchniach najliczniej reprezentowane są gatunki rodzimego pochodzenia, stanowią one 87% ogólnej flory stwierdzonej na powierzchniach.
Apofity zostały odnotowane 6957 razy i były reprezentowane przez 280 gatunków.
Do spontaneofitów niesynantropijnych zaliczono 246 gatunków występujących na
badanych powierzchniach 4164 razy. Powyższe dwie grupy obejmują 92% rekordów
wszystkich odnotowanych gatunków roślin naczyniowych. Udział gatunków obcego
pochodzenia jest niewielki. Antropofity łącznie stanowią 14% (77 gatunków) badanej
flory i zaledwie 8% wszystkich rekordów. W badanych powierzchniach odnotowano
występowanie 16 efemerofitów, 34 kenofitów oraz 27 archeofitów (Tab. 46).
Tabela 46. Liczba i procent gatunków i ich frekwencja z grup geograficzno­‑historycznych
w krainach przyrodniczo­‑leśnych w Polsce. N – liczba powierzchni, Sn – spontaneofity nie‑
synantropijne, Ap – apofity, Ar – archeofity, Kn – kenofity, Ee – efemerofity.
Numer
krainy
N
Procent liczby i frekwencji
gatunków
Liczba gatunków i ich frekwencja*
Sn
Ap
Ar
Kn
Ee
Sn
Ap
Ar
Kn
Ee
I
62
108/541
139/828
11/15
13/99
3/11
39/36 51/55
4/1
5/7
1/1
II
55
102/541
92/853
0
5/78
4/8
51/37 45/57
0
2/5
2/1
III
92
105/583 183/1312 17/31 20/142
5/24
32/28 55/63
5/1
6/7
2/1
IV
63
101/509
127/997
4/4
14/55
8/21
40/32 49/64 2/0,2 6/3
3/1
V
29
76/218
137/550
14/17
12/64
1/4
32/26 57/64
VI
81
109/831 172/1497
6/6
20/130
6/37
35/33 55/61 2/0,1 6/5
2/1
VII
9
62/174
70/228
0
7/34
3/5
44/39 49/52
5/8
2/1
VIII
47
125/751
121/692
4/4
9/77
4/14
35/33 55/60 2/0,1 6/5
2/2
41/35 46/57
3/1
Ogółem 438
246/4164 280/6967 27/77 34/678 16/124
6/2
0
4/1
5/8 0,4/1
6/6
* liczba gatunków/procent
W poszczególnych krainach przyrodniczo­‑leśnych udział antropofitów waha się
w granicach kilku procent, ale zasadniczo kształtuje się podobnie i gatunki te nie odgrywają większej roli w omawianych fitocenozach. Najmniejszy udział antropofitów
wykazują powierzchnie badawcze krainy II Mazursko­‑Podlaskiej. Jest to 9 gatunków,
które na 55 powierzchniach wystąpiły łącznie 86 razy, średnio 1,5 taksonu na powierzchnię. Największy udział antropofitów stwierdzono w powierzchniach krainy
III Wielkopolsko­‑Pomorskiej. Są to 42 gatunki, które na 92 powierzchniach wystąpiły
łącznie 197 razy, co czyni średnio 2,1 taksonu na powierzchnię. Ponadto w krainach
II Mazursko­‑Podlaskiej oraz VII Sudeckiej nie odnotowano obecności archeofitów.
94
W poszczególnych klasach wieku na analizowanych powierzchniach rozkład gatunków grup geograficzno­‑historycznych jest słabo zróżnicowany a dominują na nich
spontaneofity stanowiące od 90% w krainie III i V do 96, 95 i 94% w krainach II, VIII
i VII (średnio na analizowanych powierzchniach w Polsce zanotowano łącznie 90%
spontaneofitów niesynantropijnych i apofitów). W grupie antropofitów najrzadziej
notowano archeofity, które najczęściej spotykano w drzewostanach młodszych klas
wieku (Tab. 47).
Tabela 47. Udział gatunków grup geograficzno­‑historycznych w poszczególnych klasach
wieku na badanych powierzchniach. N – liczba powierzchni, Sn – spontaneofity niesynan‑
tropijne, Ap – apofity, Ar – archeofity, Kn – kenofity, Ee – efemerofity.
Wiek (lata)
N
< 20 lat
Liczba gatunków
Procent liczby gatunków
Sn
Ap
Ar
Kn
Ee
Sn
Ap
Ar
Kn
Ee
64
106
178
22
15
5
32
55
7
5
2
20–40 lat
64
129
173
7
20
9
38
51
2
6
3
40–60 lat
120
160
186
8
22
9
42
48
2
6
2
60–80 lat
89
156
186
2
19
6
42
50
0,5
5
2
80–100 lat
52
112
130
2
9
4
44
51
1
3
2
100–120 lat
23
62
87
1
7
2
39
55
0,5
4
1
> 120 lat
7
51
61
1
5
1
43
52
1
4
1
różnowiekowe
19
70
75
0
7
2
45
48
0
4
1
Udział gatunków grup geograficzno­‑historycznych w poszczególnych typach europejskiej klasyfikacji lasów na powierzchniach BioSoil jest zróżnicowany. Gatunki
rodzimego pochodzenia dominują we wszystkich typach lasu EFTC (Tab. 48). Udział
antropofitów jest niewielki i spotykany głównie w lasach iglastych i mieszanych głównie krainy III Wielkopolsko­‑Pomorskiej i V Śląskiej oraz w mezotroficznych lasach
liściastych krainy III Wielkopolsko­‑Pomorskiej i VI Małopolskiej.
95
Tabela 48. Udział gatunków grup geograficzno­‑historycznych w poszczególnych typach
europejskiej klasyfikacji lasów (EFTC) na badanych powierzchniach. 2 – lasy subborealne
iglaste i mieszane, 3 – alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane, 4 – kwaśne dąbrowy,
5 – mezotroficzne lasy liściaste (grądy, jaworzyny), 6 – buczyny niżowe,7 – buczyny gór‑
skie, 8 – ciepłolubne lasy liściaste (świetliste dąbrowy), 11 – lasy i bory bagienne, 12 – lasy
łęgowe. Sn – spontaneofity niesynantropijne, Ap – apofity, Ar – archeofity, Kn – kenofity,
Ee – efemerofity.
Kategoria
cenności
Liczba
gatunków
Procent
liczby
gatunków
Parametr
Typy lasu EFTC
2
3
4
5
6
7
8
11
12
liczba
powierzchni
228
8
26
91
19
29
2
18
17
Sn
138
68
38
131
37
88
10
75
79
Ap
203
70
46
203
58
93
20
74
100
Ar
23
0
0
8
3
0
0
2
0
Kn
21
8
5
20
9
9
0
6
7
Ee
11
2
0
8
1
2
1
2
2
Sn
35
46
43
37
34
46
32
47
42
Ap
51
47
52
54
54
48
65
47
53
Ar
6
0
0
2
3
0
0
1
0
Kn
5
6
5
5
8
5
0
4
4
Ee
3
1
0
2
1
1
3
1
1
7. Ocena stanu różnorodności biologicznej
lasów w Polsce
Stan rozpoznania różnorodności biologicznej lasów w Polsce jest wciąż niezadowalający. W Polsce realizowany jest monitoring ICP Forest na 148 powierzchniach
drugiego rzędu, gdzie co pięć lat określane jest m.in. zróżnicowanie fitosocjologiczne
lasów, struktura drzewostanu itp. Ponadto w parkach narodowych prowadzony jest
tzw. monitoring środowiska przyrodniczego. Istotnych informacji o zasobach leśnych
dostarczą też obecnie opracowywane wyniki wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu
lasu, gdzie określono m.in. ilość martwego drewna. Jednak analizując wyniki monitoringu realizowanego przez różne podmioty można zauważyć, że ze względu na brak
jednorodnych założeń metodycznych, nie są one porównywalne zarówno w skali krajowej, jak i europejskiej. Stąd też główną ideą projektu BioSoil była harmonizacja monitoringu we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Poniżej zostaną poddane dyskusji
wszystkie analizowane parametry w ramach niniejszego opracowania.
Średni wiek drzewostanów, struktura form własności, pochodzenie, jak i zróżnicowanie regionalne lasów nie odbiega od wartości przytaczanych w Raportach o stanie lasów (2006), dlatego ich szczegółowa ocena zostanie tu celowo pominięta.
Na uwagę zasługuje wcześniejsza forma użytkowania gruntów, która wykazała,
że 16% lasów istnieje nieprzerwanie od ponad 300 lat, natomiast blisko 70% lasów
trwa od ponad 100 lat. Z tego wynika, że na 1/4 powierzchni lasy zostały ponownie
wprowadzone w przeciągu ostatnich 25–100 lat. Uzyskany wynik koreluje z faktem,
że w okresie od II Wojny Światowej przybyło blisko 2 mln ha lasów, co świadczy, że
25% obecnie istniejących lasów Polski powstało na przestrzeni ostatniego półwiecza
(Poławski 2006).
Wykorzystanie europejskich typów lasu (EFTC) w projekcie BioSoil Forest Biodiversity miało za zadanie przetestować zaproponowaną metodę w warunkach Polski.
Uzyskane wyniki są mocno zgeneralizowane ale posłużą przede wszystkim do objęcia wszystkich lasów Europy w jeden system klasyfikacyjny. Na powierzchniach BioSoil w Polsce nie stwierdzono występowania plantacji gatunków rodzimych i obcych.
Chociaż takowe istnieją na areale 26 tys. hektarów (State of Europe’s Forests 2007), to
nie zostały objęte siatką punktów pomiarowych. W skali Europy zapewne ten typ lasu
zostanie uwzględniony, gdyż w tak dużej skali prawdopodobieństwo ujęcia plantacji
leśnych jest znaczne. Struktura udziału typów lasu EFTC w Polsce ściśle nawiązuje do
97
danych zawartych np. w Wynikach aktualizacji... (2007), które wskazują, że siedliska
borowe w Lasach Państwowych zajmowały również blisko 53%.
Stan poznania składu gatunkowego drzewostanów w warunkach polskich można
przyjąć za zadawalający. Wyniki pochodzą zarówno z inwentaryzacji prowadzonej
w ramach tworzenia planów urządzania lasu, jak i inwentaryzacji wielkoobszarowej.
Mimo tego podjęto i to zagadnienie, szczególnie ze względu na możliwość powiązania
składu gatunkowego drzewostanów z elementami różnorodności biologicznej lasów
uzyskanych w ramach projektu BioSoil Forest Biodiversity oraz cechami glebowymi
(BioSoil Soil). Uzyskane dane można tez odnieść do wyników zebranych w ramach
corocznej oceny stanu zdrowotności lasów, którą określa się w ramach monitoringu
ICP Forest. Istotne wnioski o tendencjach dynamicznych lasów będzie można wysunąć ze składu gatunkowego podszytów i podrostów. Takie przewidywania mogą być
wykonywane zarówno na szczeblu krajowym, jak i międzynarodowym.
Składy gatunkowe drzewostanów określone na powierzchniach BioSoil różnią się
nieznacznie od danych publikowanych przez Główny Urząd Statystyczny (Leśnictwo
2007) i Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych (Raport o stanie lasów w Polsce
2006). Wg danych z badań BioSoil gatunki iglaste stanowią 73,4%, a liściaste 26,6%
drzewostanów. Udział sosny i modrzewia jest mniejszy (63,3%), a świerka (6,1%) i jodły (4,0%) większy niż w publikacjach GUS (2007) i DGLP (Raport o stanie lasów
w Polsce 2006). Dane z powierzchni BioSoil w porównaniu z cytowanymi publikacjami wskazują na nieco większe udziały gatunków liściastych, za wyjątkiem brzozy
i robinii (4,4%). Największą różnice udziału zanotowano w przypadku olszy (1,6%)
i graba (1,1%).
Ważnym elementem, który podlegał analizie struktury drzewostanów, był udział
najgrubszych i najwyższych drzew. Próby określenia tej cechy na terenach leśnych
były też czynione przy inwentaryzacji przyrodniczej obszarów Natura 2000. Drzewa te, są najczęściej jednocześnie najstarszymi egzemplarzami spotykanymi w lasach
a ich obecność jest dobrą miarą zarówno różnorodności, jak i naturalności lasów.
Grube drzewa w lasach dają możliwość bytowania rzadkich gatunków zwierząt. Grube i często przy tym „konarzyste” drzewa stwarzają dogodne siedliska do budowy
gniazd licznych gatunków ptaków, w tym będących pod tzw. ochroną strefową drapieżników. W chwili osłabienia lub całkowitego obumarcia drzewa grubego następuje
jego zasiedlanie przez liczne gatunki ptaków i ssaków, m.in.: kun, dzięciołów, sikor,
pełzaczy, kowalików, pleszek, muchołówek. Mikrosiedliska tworzące się w starych
i grubych drzewach są także biotopami cennych i rzadkich gatunków owadów np.:
kozioroga dębosza, pachnicy dębowej, dąbrowca samotnika (Polska Czerwona Księga
Zwierząt 1992, Speith 1989). Najwięcej drzew o d1,3 ≥ 50 cm stwierdzono w przypadku sosny zwyczajnej, której odnotowano 109 sztuk. Z pozostałych gatunków liczne
egzemplarze drzew grubych występowały wśród dębów szypułkowych – 61 sztuk,
buków zwyczajnych – 48, jodeł pospolitych – 46 i świerków pospolitych – 42. Łącznie
odnotowano 359 drzew grubych, wiec można przyjąć, że na 1 ha lasu przypadały
średnio cztery drzewa grube.
98
Obecność różnych typów martwego drewna jest jednym z najistotniejszych
kryteriów naturalności i różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych oraz
czynnikiem warunkującym prawidłowy ich rozwój (Sokołowski 1999, Rykowski
2005). Bardzo wiele organizmów, w tym reliktowych, wiąże swój byt z martwym
drewnem. Przykładowo, około 50% chrząszczy, (czyli w warunkach Europy Środkowej – 1500 gatunków) należy do owadów saproksylicznych (Gutowski i in. 2004).
W lasach naturalnych, będących ważnym punktem odniesienia dla innych lasów,
zapas drewna martwego mieścił się w przedziale 50–200 m3/ha (Bernadzki 1993
cyt. Albrecht 1981). Gutowski i in. (2004) stwierdzają, że w lasach naturalnych
Białowieskiego Parku Narodowego miąższość drewna martwego wynosi średnio
120 m3/ha, nie podając jednakże zakresu zmienności tej cechy. Wyraźnie dominują
tam starodrzewy w fazach rozwojowych optymalnej i rozpadu z wieloma śladami
naturalnych zaburzeń o różnej skali przestrzennej, w których miąższość drewna
martwego może osiągać bardzo duże wartości. Wykonane w tym samym obiekcie
pomiary wskazują, że zasobność drewna martwego waha się od 8 do 198 m3/ha
i wynosi średnio blisko 70 m3/ha, a współczynnik zmienności omawianej cechy jest
znaczny – 65% (Paluch 2001). Na jednej z powierzchni badawczych BioSoil umiejscowionej w rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego ilość martwego
drewna przekracza 200 m3/ha (najwyższa wartość na terenie nizinnym).
W latach osiemdziesiątych XX w. szacowano, że w niemieckich lasach zagospodarowanych martwe drewno występuje w ilości 1–3 m3/ha (Bernadzki 1993 cyt.
Albrecht 1981). W przeprowadzonych później w krajach niemieckojęzycznych inwentaryzacjach leśnych wykazano znacznie więcej drewna martwego niż wcześniej
szacowano. W lasach niemieckich średni zapas drewna martwego był na poziomie
11,5 m3/ha, w Szwajcarii (II szwajcarska ogólnokrajowa inwentaryzacja 1993–1995)
– 11,9 m3/ha a w Austrii około 6,1 m3/ha (http://www.bundeswaldinventur.de). Ponadprzeciętne miąższości martwego drewna znajdują się w niemieckich lasach państwowych (15,5 m3/ha) i prywatnych w posiadaniu firm (13,7 m3/ha), a niższe niż
przeciętne znajdują się w innych lasach prywatnych (8,4 m3/ha). Szczególnie duże
wartości tej cechy stwierdzono w następujących landach: Badeni­‑Wirtembergii
(19,1 m3/ha), Turyngii (17,8 m3/ha), w kraju Saary (16,6 m3/ha), w Rheinland­‑Pfalz
(13,6 m3/ha) i w Bawarii (12,9 m3/ha). Za najbardziej prawdopodobne przyczyny takiego stanu uznano szkody od silnych wiatrów wiejące na początku i w końcu lat 90.
ubiegłego wieku.
W Polsce również średnia zasobność drewna martwego w lasach była często niedoszacowywana. Stwierdzona w niniejszych badaniach średnia ilość drewna martwego we wszystkich polskich lasach – 9,6 m3/ha nie odbiega znacząco od średniej
wartości tej cechy w wymienionych wyżej krajach. Uzyskane wyniki można jedynie
odnieść do danych pochodzących z wielkoobszarowej inwentaryzacji stanu lasów
w Lasach Państwowych (2002), gdzie przeciętnie na 1 ha przypadało 2,3 m3/ha. Choć
w inwentaryzacji wielkoobszarowej brano pod uwagę tylko całe drzewa martwe lub
złomy i wywroty, to po odliczeniu uzyskanych w ramach BioSoil wartości średnich
99
dotyczących pniaków i leżaniny (rozumianej tu jako części martwych drzew) wyniki
są porównywalne.
Na prawie połowie powierzchni BioSoil istnieją zadowalające warunki dla rozwoju
większości organizmów saproksylicznych. Najmniejszą zasobność martwego drewna
wykazano w lasach zachodniej i centralnej Polski, największą zaś w Karpatach, gdzie
średnia miąższość martwego drewna ponad 3­‑krotnie przewyższa odpowiadającą jej
średnią ze szwajcarskich lasów.
Ammer (1991) twierdzi, że w Niemczech, w lesie gospodarczym może pozostawać
5–10 m3/ha drzew martwych. Połowę tego zapasu powinny stanowić drzewa powyżej
20 cm pierśnicy. Nie podaje jednak badań uzasadniających te liczby. Bernadzki (1993)
podkreśla, że obecność drzew martwych w lesie zagospodarowanym jest uzasadniona
z punktu widzenia całego ekosystemu a w polskich warunkach przyrodniczych można zaakceptować pozostawienie niewielkiej liczby drzew martwych stojących, przede
wszystkim gatunków liściastych, uwzględniając przy tym stanowisko ochrony lasu.
Wielu autorów w oparciu o własne badania i literaturę przedmiotu podaje szczegółowe propozycje działań gospodarczych w lesie, które dotyczą gospodarowania
martwym drewnem. Solon i Wolski (2005) zalecają m. in. pozostawianie na zrębach
pojedynczych drzew stojących w celu zapewnienia ciągłości występowania martwego drewna między pokoleniami lasu. Ryzyko śmierci takich drzew pozostawionych
w zbyt małej liczbie (poniżej 10 szt./ha) jest bardzo duże ze względu na m in. zmniejszoną odporność na działanie czynników abiotycznych, biotycznych i szok świetlny
po gwałtownym odsłonięciu (Bernadzki 2005). Z różnych punktów widzenia wydaje
się jednak, że korzystniejsze jest pozostawienie na zrębach nienaruszonych kęp starodrzewów (wraz z podszytem, krzewami, runem), w tym również dla regeneracji ekosystemu (Bernadzki 1993). Gutowski in. (2004), Solon i Wolski (2005) postulują pozostawianie możliwie dużo martwych drzew stojących i drewna leżącego o zróżnicowanych wymiarach i o różnym stopniu rozkładu, nie precyzując jednakże dokładnych
jego ilości. Ustalenie takich wartości może być trudne ze względu na dużą zmienność
występowania martwego drewna w czasie i przestrzeni. Powinno się bowiem traktować martwe drewno jako składnik dynamiczny, pojawiający się i zanikający w sposób
nierównomierny i silnie powiązany z cechami strukturalnymi drzewostanu (Solon
i Wolski 2005). Postulowane przez powyższych autorów przyspieszanie obumierania wybranych drzew wydaje się niepotrzebną ingerencją w procesy naturalne i lepiej
„decyzję” które i ile drzew obumrze pozostawić naturze. Przemieszczanie, składowanie i przecinanie drzew przeznaczonych do pozostawienia w lesie jest natomiast
niewskazane, co zgodnie zalecają różni autorzy (Bernadzki 1993, Gutowski i in. 2004,
Solon i Wolski 2005). W przyszłości decyzja o miąższości i strukturze typów drewna
martwego pozostawionego w lesie nie powinna mieć charakteru arbitralnego, ale wynikać z wymagań ekologicznych organizmów saproksylicznych, które są w dalszym
ciągu szerzej poznawane (Solon i Wolski 2005).
Podsumowując uwagi na temat metod oceny ilości martwego drewna w lasach
polskich można stwierdzić, że obecność drewna szacowana zarówno w ramach opisu
100
ogólnego na podstawie obserwacji terenowych, jak i na podstawie danych rzeczywistych (pomierzonych) była identyczna, gdyż w obu metodach martwego drewna nie
stwierdzono tylko na 5% powierzchni.
Informacje dotyczące roślinności zebrane przy realizacji projektu BioSoil Forest
Biodiversity mają pod wieloma względami charakter unikalny, gdyż są pierwszą próbą zebraną w sposób losowy na całym obszarze Polski we wszystkich lasach, niezależnie od formy własności. Na każdej z 438 powierzchni wykonawcy projektu BioSoil,
na podstawie kryteriów florystycznych, drzewostanowych i strukturalnych, określali
rzeczywiste oraz potencjalne zbiorowisko roślinne identyfikowanych płatów roślinności. Ze względu na stopień zróżnicowania – ponad 60 zespołów leśnych oraz zakres
powierzchniowy – blisko 90 tys. km2 obszarów leśnych, zebrana próba nie jest wystarczająco reprezentatywna, aby na jej podstawie określić pełny stopień zróżnicowania
i zachowania zbiorowisk leśnych Polski. Bazując na prostych kryteriach statystycznych można określić, że dla zbiorowisk reprezentowanych przez 1 do 4 powierzchni
względny błąd standardowy oszacowania częstości ich występowania będzie wynosił
od 50–100%, a dopiero przy 85 wystąpieniach spada poniżej 10% (Sokal, Rohlf 1973,
Krzysztofiak, Urbanek 1981). Mimo tak małej dokładności prezentowane wyniki są
aktualnie jedyną statystyczną oceną stopnia rozpowszechnienia poszczególnych zbiorowisk w lasach Polski.
Dotychczas najbardziej wyczerpującą próbą określenia zasięgu i udziału powierzchniowego zbiorowisk leśnych w Polsce jest opracowanie J.M. Matuszkiewicza
(2001). Na podstawie danych Lasów Państwowych o strukturze powierzchniowej siedliskowych typów lasu oraz składach gatunkowych drzewostanów w krainach i dzielnicach przyrodniczo­‑leśnych, wspomniany autor oszacował potencjalny obszar, jaki
mogą zajmować obecnie poszczególne zespoły w lasach Polski, a następnie przyjmując współczynniki redukcyjne na stopień zniekształcenia i strukturę wiekową obliczył
prawdopodobny rzeczywisty areał dojrzałych, w pełni wykształconych fitocenoz tych
zespołów (tab. 4.1 w J.M. Matuszkiewicz l.c.). Trzeba zauważyć, że postawione tej ocenie kryteria były bardzo wymagające, tak iż niecałe 11% krajowych lasów uznano za
dobrze rozwinięte zespoły leśne. Tym samym prawie 90% obszarów leśnych zaliczono
do zbiorowisk fragmentarycznych, kadłubowych lub zastępczych w różnym stopniu
zdegenerowanych.
Skład gatunkowy fitocenoz na badanych powierzchniach zależał często od stopnia heterogenności zbiorowisk. Ponad 25% powierzchni BioSoil była niejednorodna
pod względem fitosocjologicznym, zwłaszcza kiedy obejmowały one drogi leśne, rowy
melioracyjne, zbiorniki wodne itp. Wynikało to z przyjętej metodyki prac niedostosowanej do tej, jaką powszechnie stosuje się w pracach fitosocjologicznych. Z drugiej
strony z założenia istniejące powierzchnie monitoringu mają charakter stały, a więc
zmiana typu roślinności z np. porębowej lub też zbiorowisk dywanowych na leśne jest
tylko kwestią czasu i może nastąpić przy następnym nawrocie badań.
Zastosowana statystyczna metoda poboru próby daje możliwość obiektywnej
oceny różnorodności gatunkowej lasów, gdyż w skład fitocenoz wchodzą nie tylko
101
gatunki skrupulatnie wybranych i jednorodnych płatów, ale też i wiele taksonów nieleśnych związanych z polanami, drogami itp. Warto tu też zaznaczyć, że oszacowana
na podstawie powierzchni BioSoil różnorodność gatunkowa lasów jest niepełna, gdyż
obserwacje fitosocjologiczne wykonano jednorazowo. Taki sposób postępowania
w zasadzie wyklucza stwierdzenie w zdjęciu fitosocjologicznym geofitów wczesnowiosennych, szczególnie na siedliskach żyznych lasów liściastych.
Średnia liczba gatunków roślin na powierzchniach BioSoil wynosiła 27 i można
uznać, że jest to wielkość stosunkowo wysoka w porównaniu z danymi literaturowymi. Przykładowo w ramach monitoringu przeprowadzonego na 89 powierzchniach
II rzędu (ICP Forest) w 11 krajach Europy (Holandia, Niemcy, Włochy, Dania, Grecja,
Hiszpania, Finlandia, Słowacja, Czechy, Ukraina) w ramach projektu ForestBIOTA
średnio występowały 32 gatunki roślin (Granke 2006). Jednak należy zaznaczyć, że
powierzchnie II rzędu są zakładane z wyboru i wyniki mogą znacznie odbiegać od
tych uzyskanych w ramach projektu BioSoil, gdzie próbę pobierano w sposób losowy.
Pełne porównanie miar różnorodności gatunkowej w ramach projektu BioSoil pomiędzy krajami UE będzie możliwe dopiero wtedy, gdy zostanie już skompletowana baza
danych, co powinno nastąpić do końca roku 2008. Na poziomie krajowym stopień
rozpoznania flory lasów w Polsce w ramach projektu BioSoil jest jednak stosunkowo
wysoki, gdyż objął aż ¼ wszystkich gatunków roślin naczyniowych (por. Andrzejewski i Weigle 2003).
Analiza struktury piętrowej zbiorowisk leśnych wskazuje, że ponad połowa lasów
jest dwupiętrowa, z tym że drugie piętro pokrywało do 20% powierzchni aż w 23%
przypadków. Podszyt i podrost występował aż w 82% powierzchni, gdzie na 44%
z nich osiągał pokrycie w przedziale 1–20%. Warstwa runa wystąpiła na wszystkich
powierzchniach i najczęściej pokrywała 61–80%. Mchy i porosty naziemne nie wystąpiły na 8% powierzchni, a średnio pokrywały 35% powierzchni zdjęć fitosocjologicznych.
Istnieje wiele sposobów oceny stopnia naturalności fitocenoz leśnych. Szereg
miar opartych jest na właściwościach struktury drzewostanu, np. bogactwa gatunkowego, stopniu mozaikowatości, udziale faz rozwojowych, stopniu podobieństwa
do potencjalnej roślinności naturalnej (Pawlaczyk 1996). Inne podejście opiera się na
kryteriach florystycznych. Zwłaszcza obecność stenobiotycznych gatunków leśnych
uważane jest za przejaw naturalności fitocenozy. Zachwianie homeostazy ekosystemu, zachodzące często pod wpływem antropopresji, powoduje ustępowanie stenobiontów i tym samym zacieranie się specyfiki danej fitocenozy (Faliński 1966). Zjawisko zanikania gatunków stenobiotycznych obserwowane jest od dawna. Obecnie
proces ten ujmowany jest na szereg sposobów. W analizowanych florach wyróżniania się gatunki chronione, zagrożone, o ujemnej dynamice populacji, urbanofobne,
ahemerobowe etc.
Nieco innym podejściem w ocenie naturalności lasów jest wyróżnianie tzw. „starych lasów” ang. „ancient woodlands”. Pojęcie to obejmuje pozostałości lasów pierwotnych o nieprzerwanym trwaniu od czasów prehistorycznych (Reckham 1980,
102
Peterken 1996). Lasy takie, poza innymi pierwotnymi cechami charakteryzują się
obecnością w runie wieloletnich bylin, o strategii konkurencyjnej sensu Grime (1979)
i znikomych właściwościach kolonizacyjnych. Lasy wtórne, porastające tereny w swojej historii okresowo użytkowane rolniczo, charakteryzują się brakiem lub niewielkim
udziałem tej grupy gatunków (Hermy i in. 1999). I chociaż w Polsce populacje większości tych gatunków są stabilne, to silne przekształcanie lasów może spowodować
ich zanikanie. Dlatego też gatunki zaliczane do kategorii runa „starych lasów” mogą
być dobrym indykatorem naturalności (Wulf 1997, Peterken 2000, Orczewska 2007).
Wymienione kategorie gatunków: zagrożone, chronione i o ujemnej dynamice
populacji oraz gatunki „starych lasów” można ujmować łącznie jako gatunki przyrodniczo cenne, indykatywne dla naturalności lasów.
Podejściem komplementarnym do oceny naturalności szaty roślinnej jest ocena stopnia jej przekształcenia. Podstawową rolę w określaniu przemian roślinności
spełnia klasyfikacja geograficzno­‑historyczna roślin, wyjaśniająca pochodzenie geograficzne taksonów i określająca ich status w roślinnych zbiorowiskach auto- i antropogenicznych. Zgodnie z pierwotną koncepcją Rikliego (1903) i Thellunga (1915)
przedmiotem klasyfikacji były gatunki synantropijne. W analizowanych florach
wyróżniano taksony rodzime występujące w zbiorowiskach synantropijnych (apofity) oraz gatunki obcego pochodzenia (antropofity). Zainteresowanie zagadnieniami
synantropizacji prowadziło do doskonalenia tej klasyfikacji (np. Jalas 1955, Kornaś
1968, Sukopp 1969, Holub 1971, Mirek 1981, Sudnik­‑Wójcikowska 1987, Jackowiak
1990). Udział antropofitów świadczy o stopniu przekształcenia fitocenozy, gdyż wnikanie elementów obcych do fitocenozy zależy w znacznym stopniu od zaburzenia jej
homeostazy (Jackowiak 1999, Faliński 2004).
Zróżnicowanie naturalności badanych lasów, określanej za pomocą miar florystycznych przejawiło się w oparciu o gatunki o ujemnej dynamice (Zarzycki i in.
2002) i gatunki „starych lasów” (Dzwonko, Loster 2001). Natomiast gatunki zagrożone (Zarzycki, Szeląg 2006) i chronione całkowicie (Rozporządzenie... 2004) z racji
niewielkiej liczby i frekwencji niemal nie miały wpływu na uzyskany obraz zróżnicowania naturalności badanych lasów.
Obecność gatunków „starych lasów” na niemal wszystkich powierzchniach wynikała z przynależności do tej kategorii między innymi takich pospolitych gatunków
jak Vaccinium myrtillus, Dryopteris carthusiana i Luzula pilosa. W przypadku gatunków o ujemnej dynamice podobny rezultat wynikał z przynależności do tej kategorii
między innymi Vaccinium myrtillus, V.vitis­‑idaea i Juniperus communis.
Wnikanie gatunków geograficznie obcych dla flory Polski na obszary leśne jest niewielkie. Wskaźnik antropofityzacji flory wszystkich powierzchni wynosi 13%, co wskazuje na stosunkowo dobrze zachowane stosunki florystyczne badanych fitocenoz.
Stwierdzoną największą naturalność lasów krain Karpackiej, Sudeckiej
i Mazursko­‑Podlaskiej, a najniższą Krainy Wielkopolsko­‑Pomorskiej można wiązać
ze stopniem antropopresji, najniższej w górach – luźna sieć dróg, brak zabudowy, ekstensywne rolnictwo i niskiej na Mazurach i Podlasiu – ekstensywne rolnictwo, duże
103
kompleksy leśne. Wynik ten pozostaje też w zgodzie z ogólnym stopniem przekształcenia roślinności mezoregionów Polski (Faliński 1975). Ma to też w dużym stopniu
odzwierciedlenie w udziale powierzchni objętej ochroną rezerwatową – najwyższym
w RDLP: Białystok, Warszawa, Krosno, Lublin, a najniższym w RDLP: Zielona Góra,
Szczecinek, Poznań, Piła oraz w udziale powierzchni lasów ochronnych, najwyższym
w RDLP: Kraków, Krosno, Wrocław i najniższym w RDLP: Olsztyn, Piła, Szczecinek
(GUS 2007). Ponadto uzyskany wynik wykazuje związek ze średnim wiekiem drzewostanów i ze średnią zasobnością drzewostanów, najwyższymi w RDLP: Kraków,
Krosno i Białystok, a najniższymi w RDLP: Zielona Góra, Piła, Poznań (GUS 2007).
Największa naturalność górskich świerczyn i buczyn a następnie lasów bagiennych oraz największe przekształcenie kwaśnych dąbrów i buczyn niżowych, wydaje
się wynikać podobnie jak w przypadku krain przyrodniczo­‑leśnych ze stopnia penetracji lasu. Chodzi tu zarówno o intensywność eksploatacji, osadnictwa, turystyki etc.
Najniższe wskaźniki dla dąbrów kwaśnych i buczyn niżowych wynikają z intensywnego użytkowania lasów w biochorze ich zasięgu, rozdrobnienia kompleksów leśnych
i licznych drzewostanów na gruntach porolnych.
Najwyższe wskaźniki naturalności uzyskane dla lasów różnowiekowych wynikają z faktu, że są to najczęściej lasy naturalne na obszarach chronionych. Najniższe
wskaźniki naturalności uzyskane w młodnikach i drągowinach wynikają z silnego
odkształcenia fitocenozy leśnej w wyniku zrębu, po którym zanikają gatunki cienioznośne a wkraczają gatunki światłożądne. Wraz z wiekiem drzewostanu stopniowo
wracają typowe gatunki leśne (Borman i Likens 1979, Markowski 1982).
Podsumowując można stwierdzić, że uzyskane w ramach projektu BioSoil Forest
Biodiversity dane na temat stanu różnorodności biologicznej lasów mogą wspierać
kształtowanie polityki leśnej zarówno na szczeblu Unii Europejskiej, jak i Polski.
Uzyskane wyniki mogą posłużyć, jako chociażby wartości referencyjne odnośnie np.
różnorodności gatunkowej lub ilości martwego drewna w lasach. Przeprowadzona
analiza stanu różnorodności biologicznej lasów oraz uzyskane wyniki mogą mieć znaczenie przy opracowaniu standardów zagospodarowania na obszarach Natura 2000,
opracowaniu instrukcji branżowych (zasad hodowli, ochrony, urządzania itp.), realizacji postanowień Konwencji o Różnorodności Biologicznej i innych przedsięwzięć
z zakresu ochrony i hodowli lasów. Zmiany w sposobie prowadzenia gospodarki leśnej wynikające z obowiązujących trendów ekonomicznych i społecznych, winne być
poprzedzone najpierw stosowną analizą, a nawet ekosystemowym modelem, gdzie
wpływ podejmowanych działań na stan i jakość zasobów leśnych można będzie przewidzieć zarówno w skali przestrzennej, jak i czasowej. Do tego właśnie celu mogą być
wykorzystane infomacje zebrane na powierzchniach monitoringu lasów ICP Forest.
Dotychczas często brakowało danych zebranych standardową metodą dla wszystkich
krajów UE. Nie można też poprzestać na jednorazowej ocenie stanu różnorodności
biologicznej lasów. Ważne jest aby istniała kontynuacja monitoringu bioróżnorodności lasów, który dostarczy informacji o dynamice indykatorów stanu lasu ważnych
dla postulowanej trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej. Dane zebrane w ramach
104
projektu BioSoil stanowią też cenny materiał naukowy. Odnośnie powstającej i ogólnodostępnej bazy danych projektu BioSoil w Europie formułowane są projekty, które
mają za zadanie analizę określanych cech, jak i wykazanie związków przyczynowo­
‑skutkowych między warunkami siedliskowymi, roślinnością i stanem zdrowotnym
lasów.
8. Podsumowanie i wnioski
1. Na powierzchniach BioSoil stwierdzono występowanie 707 taksonów, w tym 85
gatunków drzew i krzewów, 518 roślin zielnych, 83 mchów i 21 porostów, co stanowiło 25% wszystkich taksonów roślin naczyniowych Polski, 9% mchów i 1%
porostów.
2. Średnio na powierzchni występowało 27 gatunków roślin i jest to wielkość zbliżona do wartości uzyskiwanych w innych krajach europejskich. Najwięcej gatunków występowało w lasach górskich krainy VII Sudeckiej, a najmniej w krainie I Bałtyckiej. Najbogatsze florystycznie były drzewostany w wieku 61–80 lat,
powyżej 120 lat, jak i drzewostany różnowiekowe. Największa liczba gatunków
wystąpiła w buczynach i borach górskich, grądach i jaworzynach oraz w lasach
łęgowych. Najuboższe pod względem liczby gatunków były zbiorowiska borów
i buczyn niżowych oraz kwaśnych dąbrów.
3. Struktura piętrowa zbiorowisk leśnych wskazuje, że blisko połowa drzewostanów
była dwupiętrowa, z czego aż w 23% drugie piętro pokrywało do 20% powierzchni, natomiast trzy piętra drzewostanu stwierdzono tylko na 4% powierzchni.
4. Średnie pokrycie poszczególnych warstw fitocenozy wynosiło: drzewa – 62%,
podszyt i podrost – 20%, runo – 55%, mchy i porosty – 35%.
5. Na powierzchniach BioSoil zidentyfikowano 37 rzeczywistych i 39 potencjalnych
zespołów leśnych, co stanowi około 50% ogólnej liczby zespołów wyróżnianych
w polskich lasach oraz około 80% zespołów, których znany areał występowania
przekracza 1 km2.
6. Tylko trzy zespoły: kontynentalny bór mieszany Querco roboris­‑Pinetum, suboceaniczny bór świeży Leucobryo­‑Pinetum i subkontynentalny grąd Tilio­‑Carpinetum
mają łącznie ponad 40% udziału wśród roślinności rzeczywistej i ponad 50%
wśród roślinności potencjalnej. Wśród aktualnej roślinności naszych lasów bardzo duży (29%) jest też udział zbiorowisk zastępczych.
7. Ponad 60% lasów zostało odnowionych sztucznie z sadzenia, natomiast 13% jest
pochodzenia naturalnego.
8. W blisko 80% lasów prowadzono zabiegi gospodarcze (czyszczenia, trzebieże,
cięcia odnowieniowe itp.) mniej niż 10 lat temu, a tylko w 2,5% powierzchni nie
stwierdzono śladów zagospodarowania.
106
9. Blisko 70% lasów, istnieje nieprzerwanie od ponad 100 lat, natomiast na 1/4
powierzchni zostały one ponownie wprowadzone w przeciągu ostatnich
25–100 lat.
10. Do najbardziej zniekształconych lasów należą kwaśne dąbrowy i buczyny,
wśród których tylko 40% zespołów rzeczywistych zgadza się z zespołem potencjalnym. Nie wiele lepiej przedstawia się stan grądów, żyznych buczyn i jedlin
gdzie współczynnik zgodności nie przekracza 55%. Na tym tle stosunkowo dobrze wypadają fitocenozy łęgów i olsów, które w około 75% są zgodne z siedliskiem.
11. Największą naturalność wykazały trudnodostępne lasy górskie i bagienne; krain
o dużej lesistości i ekstensywnym rolnictwie: Karpackiej, Sudeckiej i Mazursko­
‑Podlaskiej oraz lasy różnowiekowe i starszych klas wieku.
12. Miary florystyczne mogą być skutecznie stosowane do oceny stopnia naturalności/przekształcenia fitocenoz leśnych. Dla powierzchni BioSoil najlepiej różnicującymi kategoriami okazały się ujęte łącznie gatunki „starych lasów” i o ujemnej
dynamice populacji. Gatunki zagrożone i chronione mogą być stosowane do wyróżniania i różnicowania lasów naturalnych. Z grupy elementów historyczno­
‑geograficznych najlepiej różnicującymi okazały się spontaneofity niesynantropijne.
13. Spośród drzew grubych (o pierśnicy ≥ 50 cm), najliczniejszą grupę stanowiły
sosny, których odnotowano 109. Z pozostałych gatunków liczne egzemplarze
drzew grubych występowały wśród dębów szypułkowych – 61, buków zwyczajnych – 48, jodeł pospolitych – 46 i świerków pospolitych – 42.
14. Średnio na 1 ha lasu przypadały cztery drzewa o pierśnicy ≥ 50 cm.
15. Drewno martwe występuje na 95% powierzchni badawczych w szerokim przedziale 0–298 m3/ha. Średnia zasobność drewna martwego jest znacząca i wynosi
9,6 m3/ha, w tym drewna leżącego 4,2 m3/ha i pniaków 2,6 m3/ha. Tylko w 5%
lasów praktycznie nie stwierdzono śladów martwego drewna.
16. Dobre lub bardzo dobre możliwości rozwoju organizmów saproksylicznych
panują na co czwartej powierzchni badawczej, gdzie ilość martwego drewna
przekracza 10 m3/ha. Warunki zachowania różnorodności biologicznej wspomnianych organizmów są niezadowalające na ponad połowie analizowanych
powierzchni, gdzie zasobność martwego drewna jest nieznaczna i mieści się
w zakresie 0–3 m3/ha.
17. Martwe drzewa stojące i leżące oraz posusz stwierdzano rzadko. W celu zapewnienia większej obecności tych typów martwego drewna (ważnych dla rozwoju
wielu organizmów saproksylicznych, o wąskiej amplitudzie ekologicznej) należałoby pozostawiać część drzew, zwłaszcza starych, do naturalnej śmierci, kierując
się przy tym zarówno wiedzą biologiczną, jak i sytuacją w konkretnym drzewostanie. Ten postulat można realizować m. in. poprzez pozostawianie w drzewostanach pewnej części zamarłych drzew (posusz jałowy), ochronę drzew
dziuplastych, pozostawianie drzew gatunków liściastych o znikomej wartości
107
18.
19.
20.
21.
22.
ekonomicznej oraz tworzenie „wysp starodrzewów” w formie dużych kęp na powierzchniach odnowieniowych.
Najgorsze warunki zachowania różnorodności biologicznej organizmów saproksylicznych są w zachodniej Polsce (kraina Wielkopolsko­‑Pomorska), a najlepsze w południowej, górskiej części kraju (kraina Karpacka). Na nizinach najwięcej drewna martwego stwierdzono w północno­‑wschodniej Polsce (kraina
Mazursko­‑Podlaska).
Warunki bytowania większości organizmów saproksylicznych są dobre lub bardzo dobre w buczynie karpackiej oraz górskich i podgórskich lasach iglastych
i mieszanych. Możliwości rozwoju większości organizmów związanych z martwym drewnem można uznać za zadowalające w mezotroficznych lasach liściastych (grądach) i lasach bagiennych oraz łęgowych. W kwaśnych dąbrowach,
świetlistych dąbrowach i buczynach niżowych oraz subborealnych lasach iglastych i mieszanych rozwój tylko niektórych organizmów saproksylicznych może
przebiegać bez zakłóceń.
Duża zasobność drewna martwego w drzewostanach różnowiekowych sugeruje,
że warunki rozwoju organizmów saproksylicznych są tam bardzo dobre. W drzewostanach starszych klas wieku (powyżej 80 lat) średnia ilość drewna martwego,
przekraczająca 10 m3/ha, stwarza dobre warunki bytowania dla większości organizmów saproksylicznych.
W drzewostanach o niewielkiej ilości drewna martwego należałoby dążyć do
jego zwiększenia, uwzględniając fazę rozwojową i kondycję zdrowotną konkretnego drzewostanu.
Sposób oceny stanu bioróżnorodności lasów na powierzchniach I rzędu ICP Forest, określany w oparciu o zakres prac realizowany w ramach projektu BioSoil,
powinien zostać na trwałe włączony do systemu monitoringu lasów w Polsce, tak
aby uzyskiwane wyniki można było porównywać na przestrzeni czasu.
Biodiversity condition of Polish forests
on the basis of monitoring plots
Summary
The purpose of this monograph is to present synthetic analysis of forest biodiversity
in Poland based on level I monitoring plots ICP Forest (16 × 16 km), where, in accordance with the Forest Focus Regulation, in the years 2006–2008 there was conducted
a demonstration project, namely the BioSoil Forest Biodiversity. Realization of the
project resulted in a first, wide-scale, unbiased, timely and methodologically coherent
and reliable work on biodiverstiy in Europe.
In Poland, the studies of BioSoil Forest Biodiversity project were conducted on 438
plots during the growing season of 2007. Within the scope of these works there were
included, among others, determination of previous way of use of the observed area,
origin of the stand, way of the forest management, types of forests in accordance with
European Forest Type Classification, relevés, and measurement of stands and deadwood structure. What gets out of the database analysis done for the purposes of this
book is the fact that the average number of plant species in Polish forests is 27. Nearly
half of the stands is two storeyed stand, 13% of which are from natural regeneration.
Only 2,5% of forests were found untouched and ¼ of forests has already existed on
the observed plots for 25 up to 100 years. The most antropogenic forests are beech
forest and acidophylous oakwood, whilst the most natural ones are alder swamp and
floodplain forests. On one hectare of a forest were averege four trees larger than 50 cm
DBH. The deadwood occurs on 95% of the observed plots and characterizes their very
range volume: from 0 to 298 m3/ha. The average volume of deadwood in Polish forest
is extensive and reaches 9,6 m3/ha, where coarse woody debris volume is 4,2 m3/ha.
Deadwood does not occur in only 5% of the explored plots.
Conclusively, it is worth emphasizing that the aforementioned information may
essentially influence the forestry policy in Poland and whole European Union. Taking
specificity and uniqueness of the given data as well as their high utility into consideration, realization of the BioSoil Forest Biodiversity programme should be continued.
Der Zustand der biologischen Vielfalt
der Wälder in Polen auf Grund der
Beobachtungsflächen des Monitorings
Zusamenfassung
Die Bearbeitung stellt die synthetische Analyse der Biodiversität der Wälder in Polen
auf Grund der Flächen der Monitoringintensitätsstufe Level I ICP Forest (16 × 16 km)
dar, wo in allen Ländern der Europäischen Union in den Jahren 2006–2008 das Forschungsprojekt BioSoil Forest Biodiversity im Rahmen der Forest­‑Focus­‑Verordnung
realisiert worden ist. Die gewonnenen Ergebnisse bilden eine methodisch und zeitlich
zusammenhaltende Bearbeitung, die im Grunde genommen zum ersten Mal in diesem Ausmaβ und möglichst objektiv den Zustand der biologischen Vielfalt in Europa
präsentiert.
In Polen wurden die Arbeiten im Rahmen des Projekts in der Vegetationsperiode
im Jahre 2007 auf 438 Flächen durchgeführt. Der Arbeitsbereich umfasste unter anderem die Bestimmung der früheren Bewirtschaftungsweise, der Waldbestandsherkunft, der Waldbewirtschaftungsweise, der Waldtypen nach der europäischen Klasifizierung, des Vegetationsaufnahmen, der Strukturmessung des Holzbestands und
des Totholzes. Im Rahmen der durchgeführten Analyse der Datenbank, die für die
Bedürfnisse der vorliegenden Bearbeitung angefertigt worden ist, geht hervor, dass
durchschnittlich in den Wäldern Polens 27 Pflanzenarten auftreten. Fast die Hälfte
der Waldbestände ist zweischichtig, und 13% davon kommen von der natürlichen
Regeneration. Nur in 2,5% der Wälder hat man keine Spuren der Bewirtschaftung
festgestellt, und ein Viertel der Wälder bestehen auf den Flächen seit den letzten
25–100 Jahren. Zu den meist deformierten Wäldern gehören saure Eichenwälder und
Buchenwälder, und zu den wenigst deformierten die Auenwälder und Erlenbruchwälder. Im Durschnitt fallen einem Hektar des Waldes vier Bäume mit dem Brusthöhendurchmesser von ≥ 50 cm. Das Totholz kommt auf 95% der Forschungsflächen im
breiten Umfang von 0–298 m3/ha. Das durchschnittliche Volumen des Totholzes in
den Wäldern ist bedeutend und beträgt 9,6 m3/ha, darunter des liegenden Totholzes
110
von 4,2 m3/ha. Nur in 5% der Wälder hat man eigentlich keine Spuren des Totholzes
festgestellt.
Zusammenfassend muss man feststellen, dass die oben angeführten Informationen über den Zustand der Biodiversität der Wälder wesentlich die Politikgestaltung
bezüglich der Wälder sowohl auf der Ebene der Europäischen Union, als auch auf
der Ebene des Inlands, unterstützen können. Im Bezug auf die Dateneinzigartigkeit,
als auch deren relativ hohe Nützlichkeit, sollte die Überwachung der in dem Projekt
BioSoil Forest Biodiversity berücksichtigten Merkmale fortgesetzt werden.
Słownik pojęć
Antropofity – gatunki roślin obce naturalnej florze danego terenu, które pojawiły
się lub powstały na danym obszarze w wyniku działalności człowieka lub jego
nieświadomej ingerencji w środowisko przyrodnicze. W zależności od okresu
pojawienia się na danym terenie i zadomowienia danego gatunku wyróżniamy
archeofity, kenofity i efemerofity.
Apofity – gatunki rodzimego pochodzenia, przechodzące na siedliska przekształcone
przez człowieka.
Archeofity – gatunki obce zadomowione przed „odkryciami geograficznymi”, tj. przed
końcem XV w.
Drzewostan jednowiekowy – oznacza drzewostan, w którym występują niewielkie
różnice w wieku poszczególnych drzew, które nie przekraczają 20% przyjętego
wieku rębności (IUFRO, 2000).
Drzewostan różnowiekowy – Składa się z drzew o szerokim zakresie klas wieku (przekracza 20% przeciętnego wieku rębności), które mają istotny wpływ na sposób
zagospodarowania, strukturę i wiek rębności (IUFRO, 2000).
Efemerofity – gatunki obce, niezadomowione, pojawiające się przejściowo.
Gatunek panujący w drzewostanie – oznacza dominujący gatunek drzewa w piętrze
drzew określony na podstawie miąższości, pola przekroju, bądź też procentowego pokrycia powierzchni przez poziomy rzut koron. Za gatunek panujący
w ramach projektu BioSoil przyjmowano gatunek o największej bezwzględnej
wartości udziału procentowego pola przekroju w składzie drzewostanu.
Grupy geograficzno­‑historyczne gatunków – klasyfikacja florystyczna, której podstawowym kryterium jest pochodzenie gatunku, czas jego przybycia (w odniesieniu do gatunków obcych geograficznie) oraz stopień zadomowienia. Kenofity – gatunki obce zadomowione po „odkryciach geograficznych”, tj. po XV w.
Leżanina – części martwego drewna leżące na gruncie o średnicy w cieńszym końcu
nie większej od 10 cm. Leżanina musi być oddzielona od macierzystego pnia
drzewa i nie może się wspierać na systemie korzeniowym.
Martwe drzewa leżące – drzewo zaliczone do tej kategorii w ramach projektu BioSoil
musi być w pełni ugałęzione a miejsce korzenienia się powinno znajdować się
w ramach rozważanej podpowierzchni 1, 2 lub 3.
112
Martwe drzewa stojące – stojące martwe drzewa o wysokości powyżej 130 cm z widocznym ugałęzieniem.
Miąższość drewna – objętość drewna, mierzona w metrach sześciennych (m3).
Naturalne odnowienie lasu – odnowienie lasów poprzez naturalny obsiew lub odnowienie wegetatywne. Proces odnowienia naturalnego może być wspierany przez
zabiegi hodowlane m.in. przygotowanie gleby lub grodzenie przed zwierzyną.
Odnowienie poprzez siew lub sadzenie – sposób sztucznego odnowienia lasu przy użyciu siewu lub sadzenia.
Pierśnica – średnica drzewa stojącego na wysokości 1,3 m (oznacza pomiar na wysokości piersi dorosłego człowieka).
Piętra (warstwy) fitocenozy – przez piętra fitocenozy należy rozumieć dające się wyróżnić warstwy w strukturze pionowej zbiorowiska. W projekcie BioSoil stosowano następujące warstwy (piętra): warstwa drzew (tu też 3 podwarstwy/piętra
1–3), warstwa krzewów oraz podrostów drzew do wysokości 5 m, warstwa roślin
zielnych/runa (oraz drzewa i krzewy do wysokości 0,5 m), warstwa mchów i porostów.
Pniaki – stojące części martwych drzew ścięte lub złamane o wysokości do 130 cm.
Pole przekroju drzewostanu – jest to suma pola przekroju pierśnic w drzewostanie,
gdzie przekrój pierśnicowy oblicza się na podstawie wzoru na pole koła.
Posusz stojący – stojące martwe części drzew pozbawione gałęzi o wysokości większej
niż 130 cm, których pierśnica była większa od 10 cm. Jeśli na posuszu stojącym
było widoczne ugałęzienie, wtedy był zaliczany do martwego drzewa stojącego,
które powinno być mierzone odpowiednio na podpowierzchni 1, 2 i 3 z podziałem na zakresy d1,3. W terminologii krajowej stojące martwe części drzew określa się często jako złomy.
Potencjalna roślinność naturalna (potencjalne zespoły roślinne) – wyraża hipotetyczny
stan końcowego, granicznego stadium sukcesji roślinności na danym terenie,
możliwy do osiągnięcia w momencie gdyby naturalne tendencje rozwojowe roślinności mogłyby się w pełni zrealizować w wyniku ustania antropopresji oraz
naturalnych czynników destrukcyjnych.
Roślinność rzeczywista – roślinność aktualnie istniejąca na badanym obszarze, obejmująca wszystkie zbiorowiska naturalne i antropogeniczne.
Różnorodność biologiczna – rozmaitość form życia na Ziemi lub na danym jej obszarze
(kraj, region) rozpatrywana zazwyczaj na trzech poziomach organizacji przyrody jako: 1) różnorodność gatunkowa, czyli rozmaitość gatunków, 2) różnorodność ekologiczna, czyli rozmaitość typów zgrupowań, jakie te gatunki tworzą,
3) różnorodność genetyczna, czyli rozmaitość genów (alleli składających się na
pule genetyczne populacji gatunków).
Różnorodność gatunkowa – jest wiele miar różnorodności gatunkowej uwzględniających zarówno liczebność gatunków, jak i wskaźniki różnorodności m.in.
Shanno­‑Winera lub Simpsona, jako miary oparte na liczbie i udziale gatunków
na powierzchniach badawczych. Różnorodność gatunkową można rozpatrywać
113
w różnym kontekście, np. udziału gatunków z poszczególnych grup systematycznych, form życiowych itp. Dla potrzeb projektu BioSoil stosowano miarę
liczby gatunków inaczej określaną jako bogactwo gatunkowe.
Spontaneofity – gatunki roślin występujące na danym obszarze w wyniku procesów
naturalnych, tj. bez ingerencji człowieka; wyróżnia się spontaneofity niesynantropijne, których występowanie ograniczone jest wyłącznie do siedlisk naturalnych, oraz spontaneofity synantropijne, czyli apofity.
Spontaneofity niesynantropijne – gatunku rodzimego pochodzenia, występujące
w zbiorowiskach naturalnych.
Typ lasu – kategoria lasu wyróżniona na podstawie składu gatunkowego i/lub warunków siedliskowych (położenia) w zależności od zastosowania systemu klasyfikacji. W fitosocjologii typ lasu jest równoważny z zespołem roślinnym. W ramch
projektu BioSoil stosowano tzw. europejską klasyfikację typów lasu EFTC (European Forest Type Classification 2006), która grupuje lasy Europy w 12 głównych
typów. Klasyfikacja EFTC uwzględnia zróżnicowanie regionalne, siedliskowe
i fitosocjologiczne ekosystemów leśnych w Europie.
Typ siedliskowy lasu – podstawowa jednostka klasyfikacji typologicznej w Polsce,
obejmująca siedliska leśne o podobnej przydatności do produkcji leśnej.
Zespół roślinny – (asocjacja) abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, podstawowy typ zbiorowiska roślinnego, identyfikowany na podstawie charakterystycznej
kombinacji gatunków (zestaw gatunków charakterystycznych, wyróżniających
i towarzyszących). W pracach siedliskowych określany jako typ lasu.
Literatura
Andrzejewski R, Weigle A. 2003. Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja
Ochrony Środowiska, Warszawa.
Ammer U. 1991. Konsequenzen aus den Ergebnissen der Totholzforschung für die forstliche
Praxis. Forstw. Cbl. 110: 149–157.
Barbati A., Marchetti M., 2004. Forest Types for Biodiversity Assessment (FTBAs) in Europe:
the revised classification scheme. W: Marchetti M, (Red.) Monitoring and indicators
of forest biodiversity in Europe — from ideas to operationality. EFI Proceedings 51:
105–126.
Barzdajn W., Ceitel J., Danielewicz W., Zientarski J. 1999. Leśnictwo proekologiczne. Wyd.
AR Poznań.
Bernadzki E. 1993. Zwiększanie różnorodności biologicznej przez zabiegi hodowlano­‑leśne.
Sylwan 3: 29–35.
Bernadzki E. 2005. Zalecenia praktyczne dla prowadzenia gospodarstwa przestojowego. W:
Rykowski K. (red.) O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych: 139–142.
Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Las.
Brzeziecki B. 1999. Wzrost żyzności siedlisk leśnych: zjawisko pozorne czy rzeczywiste? Sylwan 11: 99–107.
Bohn U, Gollub G, Hettwer C. 2000. Map of the natural vegetation of Europe. Bonn, Federal
Agency for Nature Conservation.
Bodziarczyk J., Świerkosz K. 2004. Jaworzyny i lasy klonowo­‑lipowe na stromych stokach
i zboczach (Tilio platyphyllis­‑Acerion pseudoplatani). W: Herbich J. (red.). Lasy i Bory.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 5., s. 138–163.
Borman F.H., Likens G.E. 1979. Pattern and process in a forested ecosystem: Disturbance,
development and steady state based on the Hubbard Brook ecosystem study. Springer,
New York.
Braun­‑Blanquet J. 1964. Pflanzensoziologie. Wyd. 3. Springer­‑Verlag, Wien–New York.
Bruchwald A. 1999. Dendrometria. SGGW, Warszawa.
Bugała W., 2000: Drzewa i krzewy (polski) PWRiL Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa.
Celiński F., Wojterski T. 1978. Zespoły leśne masywu Babiej Góry. Pozn. Tow. Przyj. Nauk.,
Wydz. Mat.­‑Przyr., Pr. Kom. Biol. 48: 1–62.
Chirici, G. 2005. Forest type for biodiversity assessment. Stratification of Level 1 plots of Europe. Final report of the Forest Focus project “Forest type classification of the Level 1”.
115
Czerepko J. 2007. Instrukcja prac terenowych. Projekt demonstracyjny Forest Focus BioSoil
Forest Biodiversity 2006–2008. Maszynopis IBL, Sękocin Stary. Dostępna również na
stronie projektu BioSoil http://www.ibles.waw.pl/biosoil/.
Dzwonko Z., Loster S. 2001. Wskaźnikowe gatunki starych lasów i ich znaczenie dla ochrony
przyrody i kartografii roślinności. Prace Geograficzne 178: 119–132.
Dzwonko Z. 2007. Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Seria Vademecum Geobotanicum. Sorus­‑Instytut Botaniki UJ, Poznań–Kraków.
European Forest Type Classification 2006. European Environment Agency. Technical report
9. Kopenhaga, 2006.
Faliński J.B. 2004. Inwazje w świecie roślin: mechanizmy, zagrożenia, projekt badań. Phytocoenosis N.S. 10. Sem. Geobot. 16: 1–32.
Faliński J.B. 1966. Próba określenia zniekształceń fitocenozy. System faz degeneracyjnych
zbiorowisk roślinnych. Dyskusje fitosocjologiczne (3). Ekologia Polska seria B 12:
31–429.
Faliński J.B. 1975. Anthropogenic changes of the vegetation of Poland. Map in 1 : 2 000 000
and a comment to map. Phytocoenosis 4.1: 97–116.
Forest Condition in Europe. 2006. Institute for World Forestry, Hamburg.
Główny Urząd Statystyczny 2007. Leśnictwo. Grzesiak M. (red.). Departament Badań Regionalnych i Środowiska GUS. Warszawa.
Granke O. 2006. ForestBIOTA work report. Assessment of Ground Vegetation. Maszynopis.
Federal Research Centre for Forestry and Forest Products, Hamburg.
Grime J.P. 1979. Plant strategies and vegetation processes. John Wiley and Sons, New York.
Gutowski J., Bobiec A., Pawlaczyk P., Zub K. 2004. Drugie życie drzewa. WWF Polska. Warszawa–Hajnówka.
Haußmann T., Lorenz M. 2004. Manual on methods and criteria for harmonized sampling,
assessment, monitoring and analysis of the effects of air pollution on forests. Part I.
Mandate of ICP Forests and Programme Implementation. UNECE, Hamburg.
Hermy M., Honnay O., Firbank L., Grashof­‑Bokdam C., Lawesson J.E., 1999. An ecological
comparison between ancient and other forest plant species in Europe, and the implications for forest conserwation. Biol. Conserv. 91: 9–22.
Holub J. 1971. Notes on the terminology and classification of synanthropic plants; with examples from the Czechoslovak flora. Saussurea, 2: 5–18.
IUFRO 2000. Terminology of Forest Management Planning. Terms and Definitions in English – Equivalent terms in German, French, Spanish, Italian, Portuguese and Japanese.
M. Nieuwenhuis, IUFRO 4.04.07 SilvaPlan und SilvaVoc. IUFRO, Vienna.
Jackowiak B. 1999. Modele ekspansji roślin synantropijnych i transgenicznych. Phytocoenosis
NS.11. Sem. Geobot. 6: 1–22.
Jackowiak B. 1990. Antropogeniczne przemiany flory roślin naczyniowych Poznania. Wyd.
Nauk. UAM s. Biologia 42.
Jalas J. 1955. Hemorobe und hemerochore Pflanzenarten. Ein terminologischer Reformversuch. Acta Soc. Fauna Flora Fenn., 72,11: 1–15.
Larsson T-B., Svensson L., Angelstam P., Balent G., Barbati A., Bijlsma R.-J., Boncina A., Bradshaw R., Bücking W., Ciancio O., Corona P., Diaci J., Dias S., Ellenberg H., Fernandes
F.M., Fernàndez­‑Gonzalez F., Ferris R., Frank G., Møller P.F., Giller P.S., Gustafsson L.,
Halbritter K., Hall S., Hansson L, Innes J., Jactel H., Keannel Doppertin, M., Klein M.,
116
Marchetti M., Mohren F., Niemelä P., O‘Halloran J., Rametsteiner E., Rego F., Scheidegger, C., Scotti R., Sjöberg K., Spanos I., Spanos K., Standovár T., Tømmerås Å., Trakolis
D., Uuttera J., Walsh P.M., Vandekerkhove K., Watt A.D., VenDenMeersschaut D., 2001.
Biodiversity evaluation tools for European forests. Ecol. Bull. 50.
Kornaś J. 1968. Geograficzno­‑historyczna klasyfikacja roślin synantropijnych. Mater. Zakł.
Fitos. Stosow. Uniw. Warsz., 25: 33–41.
Krebs Ch. J. 2001. Ekologia. PWN, Warszawa.
Krzysztofiak M., Urbanek D. 1981. Metody statystyczne. PWN, Warszawa.
Markowski R. 1982. Sukcesja wtórna roślinności na porębach lasów liściastych. PTPN, Prace
Kom. Biol. 61: 1–76.
Matuszkiewicz J. M. 2001. Zespoły leśne Polski. PWN, Warszawa.
Matuszkiewicz J.M. 2007. Geobotaniczne rozpoznanie tendencji rozwojowych zbiorowisk leśnych w wybranych regionach Polski. Monog. 8. Instytut Geografii i Przestrzennego
Zagospodarowania PAN, Warszawa.
Matuszkiewicz W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN,
Warszawa.
Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Seria Vademecum Geobotanicum. PWN, Warszawa.
Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J.M. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych
Polski. (Synteza). Phytocoenosis 8 (N.S.), Semin. Geobot. 3: 3–79.
Medwecka­‑Kornaś A., Gawroński S. 1990. The dieback of fir Abies alba Mill. and changes in
the Pino­‑Quercetum stands in the Ojców National Park (Southern Poland). Vegetatio
87: 175–186.
Mirek Z. 1981. Problemy klasyfikacji roślin synantropijnych. Wiad. Bot., 25,1: 45–54.
Mirek Z., Piękoś­‑Mirkowa H., Zając A., Zając M. 2002. Flowering plants and pteridophytes of
Poland a checklist. Biodiversity of Poland vol. 1. IB PAN, Kraków.
Nilsson S., Niklasson M., Hedin J. Gutowski J. 2002. Densites of large living and dead trees in
old­‑growth temperate and boreal forests. For. Ecol. Manag. 161: 189–204.
Orczewska A. 2007. Znaczenie starych lasów w procesie renaturyzacji runa leśnego w lasach
wtórnych pochodzenia porolnego. Studia i Materiały CEPL 16 (2/3): 356–369.
Paluch R. 2001. Wpływ drewna martwego na zasobność gleby określoną za pomocą roślinności runa w Białowieskim Parku Narodowym. Parki Nar. i Rez. Przyr. 20.4: 15–25.
Pawlaczyk P. 1996. Naturalność lasu: W poszukiwaniu kryterium celu unaturalniania fitocenoz leśnych. Przegl. Przyr. 7. 3–4: 11–28.
Peterken G.F. 1996. Natural woodland. Ecology and conserwation in northern temperate regions. Cambridge University Press, Cambridge.
Peterken G. 2000. Identifying ancient woodland using vascular plant indicators. British Wildlife: 11.3: 153–158.
Poławski Z. 2006. Zmiany powierzchni i przestrzennego rozmieszczenia lasów w Polsce
w drugiej połowie XX wieku. Leśn. Pr. Bad. 3: 57–70.
Polska Czerwona Ksiega Zwierząt. 1992. PWRiL, Warszawa.
Reckham O. 1980. Ancient woodland, its history, vegetation and uses in England. Edward
Arnold. London.
Raport o stanie lasów w Polsce. 2006. CILP, Warszawa.
117
Rikli M.1903. Die Antthropochoren und der Formenkreis des Nasturtium palustre DC., Ber.
Zürich. bot. Ges., 13: 71–82.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dziennik Ustaw z dnia 28 lipca 2004 r. Nr 168, poz.
1764.
Różański W. 2000. Inwentaryzacja roślinności runa na podstawie systematycznego sposobu
zbioru danych. Szczeliniec 4: 255–269.
Różański W., Holeksa J. 2004. Acydofilne lasy Pienińskiego Parku Narodowego. Studia Naturae 49: 131–152.
Rykowski K. 2005. O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych. Instytut Badawczy Leśnictwa. Sękocin Las.
Seneta W. 1994. Drzewa i krzewy liściaste. t.2: Callicarpa – Cytisus. PWN, Warszawa.
Siedliskowe Podstawy Hodowli Lasu. 2004. CILP, Warszawa.
Sokal R.R., Rohlf F.J. 1973. Introduction to biostatistics. W.H. Freeman & Co., San Francisco.
Sokołowski A.W. 1968. Sosnowo­‑świerkowy bór mieszany (zespół Calamagrostio arundi­na­
ceae­‑Piceetum) w północno­‑wschodniej Polsce. Prace IBL 350: 215–231.
Sokołowski A.W. 1999. Charakterystyka oraz inwentaryzacja lasów o charakterze naturalnym na terenie Puszczy Białowieskiej. Prace IBL Ser.B nr 36: 26–37.
Solon J., Wolski J. 2005. Propozycje gospodarowania zapasem martwego drewna w lasach
zagospodarowanych. W: Rykowski K. (red.) O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach
promocyjnych: 145–147. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Las.
Speight M. C. D. 1989. Saproxylic invertebrates and their conservation. Nature and Environment Series 46, Council of Europe, Strasbourg.
Stan uszkodzenia lasów w Polsce w 2003 roku na podstawie badań monitoringowych. 2004.
Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa.
State of Europe’s Forests. 2007. The MCPFE Report on Sustainable Forest Management in
Europe. 2007. MCPFE, Warszawa.
Sudnik­‑Wójcikowska B. 1987. Flora miasta Warszawy i jej przemiany w ciągu XIX i XX wieku.
Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, cz. 1.
Sukopp H. 1969. Der Einfluss des Menschen auf Vegatation. Vegatatio 17: 360–371.
The BioSoil Forest Biodiversity Field Manual. Version 1.1A. 2006. Maszynopis. Joint Research
Centre, Ispra.
Thellung A. 1915. Pflanzenwanderungen unter dem Einfluss des Menschen. Bot. Jahresber.
Syst., 53,3–5 116: 37–66.
Wolski J. 2003. Martwe drewno w lesie: ocena zapasu i propozycje postępowania. Prace IBL
2: 23–45.
Wraber M. 1959. Gozdna združba jelke in okroglolistne lakote v Sloveniji (Galieto­‑rotundifolii­
‑Abietetum Wraber 1955). Prirodoslov. Društvo u Ljublani, Ljublana, Poseb. Izd. 1:
1–20.
Wulf M. 1997. Plant species as indicators of ancient woodlands in northwestern Germany. J.
Veg. Sci. 8: 635–642.
Zając M., Zając A. 1992. A tentative list of segetal and ruderal apophytes in Poland. Zeszyty
Nauk. Uniw. Jagiellońskiego, Prace Bot. 24: 7–21.
118
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Czerwona lista roślin naczyniowych w Polsce. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.) Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
Zarzycki K., Trzcińska­‑Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U. 2002. Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Instytut Botaniki im. W. Szafera
PAN, Kraków.
Mapy
121
Wiek (lata)
ró˝nowiekowe
> 120
101–120
81–100
61–80
41–60
21–40
0–20
lasy
Rycina 22. Średni wiek dominującego piętra drzewostanu.
122
z sadzenia
z siewu
z odnowienia naturalnego
mieszane
nieznane
lasy
Rycina 23. Pochodzenie drzewostanu.
123
niezagospodarowany
zagospodarowany > 10 lat
zagospodarowany < 10 lat
nie wiadomo
lasy
Rycina 24. Zagospodarowanie lasów.
124
zalesiony > 300 lat
zalesiony 100–300 lat
zalesiony 25–100 lat
zalesiony < 25 lat
brak informacji
lasy
Rycina 25. Wcześniejsza forma użytkowania gruntów.
125
Rycina 26. Roślinność rzeczywista. 1 – Cladonio­‑Pinetum, 2 – Leucobryo­‑Pinetum,
3 – Peucedano­‑Pinetum, 4 – Molinio­‑Pinetum, 5 – Serratulo­‑Pinetum, 6 – Querco roboris­
‑Pinetum, 7 – Calamagrostio arundinaceae­‑Piceetum, 8 – Sphagno girgensohnii­‑Piceetum,
9 – Querco­‑Piceetum, 10 – Calamagrostio villosae­‑Pinetum, 11 – Calamagrostio villosae­
‑Piceetum, 12 – Plagiothecio­‑Piceetum, 13 – Galio­‑Piceetum, 14 – Abieti­‑Piceetum, 15 – Abiete‑
tum polonicum, 16 – Fago­‑Quercetum petraeae, 17 – Calamagrostio arundinaceae­‑Quercetum
petraeae, 18 – Potentillo albae­‑Quercetum, 19 – Stellario holosteae­‑Carpinetum, 20 – Galio
sylvatici­‑Carpinetum, 21 – Tilio­‑Carpinetum, 22 – Lunario­‑Aceretum, 23 – Aceri­‑Fagetum,
24 – Luzulo pilosae­‑Fagetum, 25 – Luzulo luzuloidis­‑Fagetum, 26 – Galio­‑Abietetum, 27 – Den‑
tario enneaphylli­‑Fagetum, 28 – Dentario glandulosae­‑Fagetum, 29 – Ledo­‑Sphagnetum
magellanici, 30 – Vaccinio uliginosi­‑Pinetum, 31 – Vaccinio uliginosi­‑Betuletum pubescentis,
32 – Betula pubescens­‑Thelypteris palustris, 33 – Sphagno squarrosi­‑Alnetum, 34 – Ribeso nigri­
‑Alnetum, 35 – Fraxino­‑Alnetum, 36 – Carici remotae­‑Fraxinetum, 37 – Ficario­‑Ulmetum mino‑
ris, 38 – Leśne zbiorowisko zastępcze, 39 – Przedplonowe zbiorowisko zastępcze, 40 – Po‑
zrębowe zbiorowisko zastępcze, 41 – Zaroślowe zbiorowisko zastępcze.
126
Rycina 27. Potencjalna roślinność naturalna. 1 – Cladonio­‑Pinetum, 2 – Leucobryo­‑Pinetum,
3 – Peucedano­‑Pinetum, 4 – Molinio­‑Pinetum, 5 – Serratulo­‑Pinetum, 6 – Querco roboris­
‑Pinetum, 7 – Calamagrostio arundinaceae­‑Piceetum, 8 – Sphagno girgensohnii­‑Piceetum,
9 – Querco­‑Piceetum, 10 – Calamagrostio villosae­‑Piceetum, 11 – Plagiothecio­‑Piceetum,
12 – Galio­‑Piceetum, 13 – Abieti­‑Piceetum, 14 – Abietetum polonicum, 15 – Fago­‑Quercetum
petraeae, 16 – Calamagrostio arundinaceae­‑Quercetum petraeae, 17 – Molinio caeruleae­
‑Quercetum roboris, 18 – Potentillo albae­‑Quercetum, 19 – Stellario holosteae­‑Carpinetum, 20
– Galio sylvatici­‑Carpinetum, 21 – Tilio­‑Carpinetum, 22 – Aceri platanoidis­‑Tilietum platyphylli,
23 – Lunario­‑Aceretum, 24 – Aceri­‑Fagetum, 25 – Luzulo pilosae­‑Fagetum, 26 – Galio odorati­
‑Fagetum, 27 – Luzulo luzuloidis­‑Fagetum, 28 – Galio­‑Abietetum, 29 – Dentario enneaphylli­
‑Fagetum, 30 – Dentario glandulosae­‑Fagetum, 31 – Ledo­‑Sphagnetum magellanici,
32 – Vaccinio uliginosi­‑Pinetum, 33 – Vaccinio uliginosi­‑Betuletum pubescentis, 34 – Betula
pubescens­‑Thelypteris palustris, 35 – Sphagno squarrosi­‑Alnetum, 36 – Ribeso nigri­‑Alnetum,
37 – Fraxino­‑Alnetum, 38 – Carici remotae­‑Fraxinetum, 39 – Ficario­‑Ulmetum minoris.
127
lasy subborealne iglaste i mieszane
alpejskie i subalpejskie lasy iglaste i mieszane
kwaÊne dàbrowy
mezotroficzne lasy liÊciaste
buczyny ni˝owe
buczyny górskie
ciep∏olubne lasy liÊciaste
lasy i bory bagienne
lasy ∏´gowe
Rycina 28. Europejska klasyfikacja typów lasu.
128
Alnus glutinosa, A. incana
Betula pendula, B. pubescens
Fagus sylvatica
Quercus robur, Q. petraea
Carpinus betulus
Fraxinus excelsior
Tilia platyphyllos
Ulmus laevis
Acer pseudoplatanus
Populus alba, P. tremula
Padus avium
Robinia pseudacacia
Salix caprea
Pinus sylvestris
Picea abies
Abies alba
Larix decidua
brak drzew ˝ywych na podpowierzchni 1 i 2
lasy
Rycina 29. Gatunki panujące o pierśnicy ≥ 10 cm.
129
Alnus glutinosa, A. incana
Betula pendula, B. pubescens
Fagus sylvatica
Quercus robur, Q. petraea
Quercus rubra
Carpinus betulus
Fraxinus excelsior
Tilia cordata, T. platyphyllos
Ulmus laevis, U. minor
Acer pseudoplatanus, A. platanoides
Populus nigra, P. tremula
Padus avium
Padus serotina
Cerasus avium
Robinia pseudacacia
Salix caprea, S. cinerea
Pyrus communis
Sorbus aucuparia
Crataegus monogyna
Corylus avellana
Pinus sylvestris
Picea abies
Abies alba
Larix decidua
Juniperus communis
brak drzew i krzewów ˝ywych polegajàcych
pomiarom na podpowierzchni 1
lasy
Rycina 30. Gatunki panujące o pierśnicy < 10 cm. Pomiarowi podlegały gatunki według
listy ICP Forest.
130
wszystkie pnie i ga∏´zie usuni´te
pnie i grubsze ga∏´zie (konary) usuni´te
pnie i ga∏´zie pozostawiono
cz´Êciowo pnie i ga∏´zie pozostawiono
przeznaczone do ew. rozk∏adu (np. ga∏´zie w stosach)
nie wiadomo
lasy
Rycina 31. Obecność martwego drewna.
131
m3/ha
>30
10–30
3–10
0–3
0
lasy
Rycina 32. Miąższość martwego drewna.
132
Liczba gatunków
63–76
49–62
35–48
21–34
7–20
lasy
Rycina 33. Liczba gatunków roślin.
133
Liczba gatunków
> 20
11–20
1–10
0
lasy
Rycina 34. Liczba gatunków runa „starych lasów”.
134
Liczba gatunków
>5
1–5
0
lasy
Rycina 35. Liczba gatunków zanikających.
135
Liczba gatunków
> 20
11–20
1–10
0
lasy
Rycina 36. Liczba gatunków przyrodniczo cennych.