Przeczytaj fragment

Wstęp
Druga wojna światowa, szczególnie czas okupacji hitlerowskiej i sowieckiej,
silnie odcisnęła się na wielu wymiarach życia społecznego, w tym na kształcie
tożsamości kolejnych pokoleń Polaków. Z perspektywy jednostek były to wydarzenia w najwyższym stopniu formujące poszczególne biografie, z perspektywy makrospołecznej zaś decydowały o wspólnym, zbiorowym doświadczeniu, a dla generacji wkraczającej wówczas w dorosłe życie – przeżyciem pokoleniowym. Tradycja rodzinna, a także oficjalny przekaz historyczny i kulturowy wpływały z kolei na treści świadomości społecznej pokoleń powojennych
i pamięć zbiorową o wojnie. Jak zauważa Alicja Rokuszewska-Pawełek, „ten
oficjalny obraz w znacznej części podlegał przy tym istotnym zniekształceniom z ideologiczno-politycznych powodów. Jako istotny składnik polskiego
uniwersum symbolicznego podlegał on także swoistej stereotypizacji i mitologizacji losu narodu i wzoru indywidualnych uwikłań w jego historię, których trzon stanowi etos walki, cierpienia i kult wartości narodowych”.1 Upadek systemu komunistycznego zdjął z problematyki „obecności” sowieckiej
na ziemiach wschodnich II RP klauzulę tematu zakazanego lub w najlepszym
wypadku tematu ujmowanego w odpowiednio zdeformowany sposób. Dotychczasowe ustalenia siłą rzeczy musiały opierać się na zawężonej podstawie źródłowej. Podejmowane na emigracji opracowania bazowały jedynie na
dokumentacji polskiego podziemia i rządu polskiego na uchodźstwie oraz na
A. Rokuszewska-Pawełek, Społeczeństwo polskie w okresie II wojny światowej, [w:] Chaos i przymus. Trajektorie wojenne Polaków – analiza biograficzna, Łódź 2002, s. 89-90.
1
10
Ws t ę p
relacjach, zeznaniach i pamiętnikach, które jednak z reguły silnie akcentowały martyrologiczny i obrachunkowy wymiar przeżyć. Częściowe otwarcie archiwów posowieckich poszerzyło wiedzę na temat realnych wydarzeń rozgrywających się między 17 września 1939 a 22 czerwca 1941 roku (umownie
określanych w polskiej historiografii mianem pierwszej okupacji sowieckiej),
a zniesienie cenzury w oczywisty sposób umożliwiło oficjalne podejmowanie na ten temat badań i publikowanie prac w kraju.
Przełom lat 80. i 90. ubiegłego wieku ujawnił u osób, które przeżyły okupację sowiecką, silną potrzebę podzielenia się swoimi nieraz głęboko traumatycznymi doświadczeniami i spostrzeżeniami. Widać tu chęć przekazania
wiedzy na temat tego, jaki był realny, a nie znany z propagandy, stosunek Sowietów do ludności polskiej i ludności polskiej do Sowietów oraz jak wyglądały wydarzenia unaoczniające metody wprowadzania i skutki przeszczepiania ustroju sowieckiego na grunt społeczeństwa polskiego. W oficjalnym obiegu wydawniczym na przestrzeni całych lat 90. XX wieku pojawiła się liczna
i różnorodna literatura wspomnieniowa, a ogłaszane konkursy pamiętnikarskie spotkały się z bardzo dużym odzewem. I mimo że, podobnie jak wcześniejsza emigracyjna literatura pamiętnikarska, nie jest ona wolna od wyraźnie subiektywnych, zniekształcających ocen, to zawiera również wyważone,
względnie trafne prezentacje rzeczywistości sowieckiej.
Z powyższych względów okupacja sowiecka staje się obecnie ważnym
składnikiem świadomości historycznej Polaków i polityki historycznej państwa. Pamięć o „Pierwszych Sowietach”, bo tak po wojnie potocznie zaczęto
określać obecność sowiecką na ziemiach wschodnich II RP między 1939 a 1941
rokiem, jest żywa (o czym przypomina ostatnio między innymi Jewgienij Bychowcew, autor monografii o historii Wołkowyska2) również wśród mieszkańców zachodnich obwodów współczesnej Białorusi i Ukrainy.
Zawarta w książce analiza stawia sobie zadania nie tylko opisowe i wyjaśniające, odnoszące się do wydarzeń istotnych z perspektywy osób, które przeżyły pierwszą okupację sowiecką, ale także teoretyczne – przypomina obecną
w polskiej socjologii przynajmniej od lat 50. XX wieku koncepcję zderzenia kultur. Odnosi się ona do ważnej i aktualnej współcześnie problematyki kontaktu
zachodzącego między ludźmi wywodzącymi się z różnych kultur. Kontakt ten
może charakteryzować sytuacja spotkania, ale również konfrontacji. W dobie
2
J. Bychowcew, Pierwsi Sowieci, „Magazyn Polski na Uchodźstwie” 2007, nr 1-2(13-14). Autor podaje, że wśród starszych mieszkańców funkcjonuje następujące powiedzenie: „»Pierwsi
Sowieci« byli lepsi niż drudzy [po 1944 roku – przyp. A.W.]. Tamci pobyli tylko dwa lata i odeszli, a drudzy zostali na zawsze”.
Ws t ę p
11
globalizacji dochodzi, i bez wątpienia będzie dochodzić, do zderzeń wielu zbiorowości o odmiennych (czasami daleko odmiennych) tożsamościach, sposobach widzenia świata, systemach wartości, stylach życia czy kategoriach myślenia. Jednym z podstawowych problemów staje się więc zrozumienie Innego,
jego mentalności, obyczajów, wierzeń, a także to, jakie postawy powinniśmy
przyjąć wobec tych odmienności. Gdzie powinny przebiegać granice tolerancji,
a w jakim zakresie je integrować, asymilować bądź adaptować, w końcu – jak
zmienia się system społeczny pod wpływem, jak to ujął Ryszard Kapuściński, najazdu nowych „barbarzyńców”. Wydaje się, że problematyka wynikająca z wyżej zarysowanych zagadnień będzie jedną z kluczowych do zrozumienia świata w XXI wieku.
Kwestie, o których wyżej mowa, stoją za motywami poznawczymi oraz
teoretycznymi podjętych w książce badań. Ich podstawowy, ogólny cel można określić jako wieloaspektowa analiza dynamiki stosunków społecznych na
ziemiach wschodnich II RP w okresie pierwszej okupacji sowieckiej dokonana z perspektywy zderzenia kulturowego. Stosunki między ludnością polską
i sowiecką na ziemiach wschodnich II RP w latach 1939-1941 przyjęły charakter konfliktowy. Jedno z pytań, na jakie starano się odpowiedzieć w toku analizy, dotyczyło pozamilitarno-politycznych, społecznych przyczyn tego konfliktu, jego przebiegu i skutków, zarówno dla zaangażowanej w niej ludności,
jak i dla struktur społecznych. Odwołanie się do zderzenia kulturowego wynikało z przypuszczenia, że przyczyną zaistniałego wówczas konfliktu, obok,
co oczywiste, agresji militarnej była między innymi odmienność kulturowa
i dystans kulturowy istniejący między ludnością polską i sowiecką, a także
trudne do pogodzenia porządki społeczne, w jakich przywykły one dotychczas działać. Przyjęcie optyki zderzenia kulturowego miało ponadto za cel odkrycie istotnych różnic między polskością a sowieckością traktowanych jako
określone typy systemu społeczno-kulturowego, a tym samym pozwalało na
określenie dystansu kulturowego dzielącego obie zbiorowości w badanych
zmiennych czasoprzestrzennych.
Korzystając z zaproponowanego przez Grzegorza Babińskiego katalogu
podstawowych tematów badań nad etnicznością, można stwierdzić, że podjęta w książce analiza mieści się w wątku badań nad odrębnościami kulturowymi zbiorowości społecznych. Polegają one, zdaniem Babińskiego, na poznaniu
swoistych elementów kultury jednej lub wielu grup kulturowych, którymi są
język, kultura życia codziennego, system wartości.3 W badanym przypadku
3
Zob. G. Babiński, Metodologia a rzeczywistość społeczna. Dylematy badań etnicznych, Kraków
2004, s. 31. Autor, oprócz wspomnianego wątku, wymienia również badania nad identyfikacją
12
Ws t ę p
kulturowe zróżnicowanie dotyczy dwóch kultur – polskiej i sowieckiej, w okresie od 17 września 1939 roku do 22 czerwca 1941 roku, a więc w sytuacji, gdy
na ziemie wschodnie II RP wkraczają wojska Armii Czerwonej, a niedługo
później ludność napływowa ze wschodu mająca za zadanie budować na zajętych terenach nowy porządek społeczny. Rozgrywające się wówczas wydarzenia stanowią niezwykle interesującą i rozbudowaną ilustrację przejawów
i społecznych konsekwencji kontaktu ludności miejscowej z odmienną rzeczywistością społeczno-kulturową. Należy przy tym wspomnieć o tym, że o ile
wydarzenia, o których mowa, oraz wspomnienia o nich były przedmiotem
licznych studiów historycznych4, o tyle problematyka kontaktu kulturowego
Polaków z Sowietami i sowieckim porządkiem społecznym na ziemiach
wschodnich II RP w latach 1939-1941, a także wspomniana fala pamiętników
z przełomu lat 80. i 90. XX wieku, nie znalazły jak dotąd większego zainteresowania w badaniach socjologicznych.5
Badanie pierwszej okupacji sowieckiej z perspektywy zderzenia kulturowego zostało przeprowadzone w możliwie szerokim oglądzie. Próba zoperacjonalizowania samego pojęcia „zderzenie kultur”, a także lista pytań związanych z głównym problemem badawczym wymusza czerpanie z wielu tradycji intelektualnych, dorobku teoretycznego różnych dyscyplin naukowych
oraz wyników badań empirycznych o zbliżonej tematyce. Pole inspiracji teoretycznych i metodologicznych dla podjętych badań, obok problematyki zderzenia kultur, wyznaczają takie dyscypliny, jak: socjologia kultury, socjologia
stosunków kulturowych, socjologia narodu, socjologia swojskości i obcości,
metoda biograficzna, socjologia historyczna.
Wydaje się, że tak szerokie spektrum inspiracji, choć może rodzić zarzut
zbytniej niejednorodności teoretycznej, jest jedynym możliwym zabiegiem.
etniczną, kontekstem symbolicznym identyfikacji symbolicznej (m.in. problematyka swój‒obcy),
relacjami między strukturą społeczną a zróżnicowaniem etnicznym oraz ideologiami grupowymi i nacjonalizmami (s. 28-35).
4
Dorobek historiografii polskiej na temat pierwszej okupacji sowieckiej, mimo dalekiego
od satysfakcji procesu odtajniania materiałów archiwalnych, należy uznać dziś za znaczący.
Sama problematyka budzi stosunkowo duże zainteresowanie poszczególnych badaczy i funkcjonuje w środowisku historyków jako odrębny problem badawczy, wokół którego rozrasta
się sfera instytucjonalna – specjalistyczne publikacje, konferencje, a nawet zespoły badawcze.
Mam tu na myśli głównie Zakład Dziejów Ziem Wschodnich (wcześniej, od 1991 roku pod kierownictwem prof. Tomasza Strzembosza jako Samodzielna Pracownia Dziejów Ziem Wschodnich II RP) działający przy Instytucie Studiów Politycznych PAN, dla którego problematyka lat
1939-1941 stanowi jeden z głównych obszarów badawczych.
5
Stan badań nad problematyką kontaktu kulturowego na ziemiach wschodnich II RP w latach 1939-1941 w socjologii przedstawiono w paragrafie Metodologia badań.
Ws t ę p
13
Użyta koncepcja zderzenia kultur nie jest bowiem skończonym modelem teoretycznym służącym do opisu i wyjaśniania wybranej rzeczywistości społecznej. Występuje ona raczej jako punkt wyjścia wypracowania teorii ugruntowanej badanego przypadku.6 Ponadto, decydując się na badania jakościowe wybraną metodą badawczą (metodą biograficzną), badacz skazany jest w dużym
stopniu na niewiadomą odkrycia, jakie znajdzie na końcu swoich poszukiwań.
Rozumienie i sposób użycia zderzenia kultur w pracy nawiązuje do tradycji badań w socjologii i antropologii polskiej nad różnymi wymiarami kontaktu między zbiorowościami o odmiennych kulturach.7 Można je rozumieć
jako szczególną odmianę kontaktu kulturowego, podczas którego dochodzi
do konfrontacji jednostek i zbiorowości odznaczających się istotnie odmiennymi cechami kulturowymi składającymi się na ich specyficzne tożsamości kulturowe. Zderzenie kultur wyróżnia się wśród odmian kontaktu kulturowego tym, że jest względnie gwałtowne i nieoczekiwane. Ma charakter bardziej
konfrontacyjny niż tolerancyjny (chociaż oba aspekty są w nim obecne) oraz
dotyczy raczej większych całości społecznych (wielkich grup, zbiorowości czy
kategorii społecznych, a przy pewnych założeniach nawet całych systemów
społeczno-kulturowych) niż indywidualnych przypadków wynikających ze
znalezienia się jednostki lub małej grupy (np. rodzina) w obcym otoczeniu kulturowym (np. wskutek migracji zarobkowej lub studiów za granicą). Zderzenie kultur przy tym, jak każdy kontakt kulturowy, posiada zarówno charakter makrospołeczny, jak i mikrospołeczny, tj. dotyczy wielkich całości społecznych, w praktyce zaś jest zbiorem zachowań społecznych na poziomie mikro.
6
Por. K. Konecki, Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Warszawa 2000;
M. Gorzko, Procedury i emergencja. O metodologii klasycznych odmian teorii ugruntowanej, Szczecin 2008; B. Glaser, A.L. Strauss, Discovery of Grounded Theory: Strategies for Qualitative Research,
Chicago 1967.
7
Mam tu na myśli przede wszystkim: prekursorskie badania Kazimierza Dobrowolskiego dotyczące konsekwencji kontaktów kultur ludowej i miejskiej oraz rolnej i pasterskiej, badania Józefa Burszty i Zbigniewa Jasiewicza z lat 60. XX wieku dotyczące problematyki adaptacji kulturowej na tzw. ziemiach odzyskanych, badania Ewy Nowickiej nad ruchami społecznymi w społeczeństwach pierwotnych będących wynikiem europejskiego podboju i kolonizacji,
a także niedawne analizy Kazimierza Krzysztofka dotyczące problemów adaptacji transformującego się społeczeństwa polskiego do demokracji i gospodarki rynkowej w latach 90. XX wieku
oraz badania Andrzeja Tarczyńskiego nad hiszpańską konkwistą. Zob. K. Dobrowolski, Zderzenie kultur, „Lud” 1952, t. 39; J. Burszta, Z. Jasiewicz, Zderzenie kultur na ziemiach zachodnich i północnych w świetle materiałów ze wsi koszalińskich, „Polska Sztuka Ludowa” 1962, nr 4(16); E. Nowicka, Bunt i ucieczka. Zderzenie kultur i ruchy społeczne, Warszawa 1972; K. Krzysztofek, Zderzenia kulturowe w Polsce lat 90., „Transformacje” 1995-96, nr 1-2(7-8); A. Tarczyński, Wartości i postawy w obliczu zderzenia systemów kulturowych. Hiszpańscy zdobywcy XVI wieku wobec Nowego Świata,
Bydgoszcz 2001. Dokładne omówienie tych prac zob. A. Wysocki, Problematyka zderzenia kultur
w socjologii i antropologii, „Annales UMCS. Sectio I. Philosophia – Sociologia” 2008, nr 33, s. 23-41.