Multikulturowość i wielojęzyczność a prymat języka angielskiego

VII Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2013
Agata POGORZELSKA-KLIKS, Kolegium Języków Obcych Politechniki Śląskiej,
Gliwice
MULTIKULTUROWOŚĆ I WIELOJĘZYCZNOŚĆ A PRYMAT
JĘZYKA ANGIELSKIEGO. PRZYPADEK SZWAJCARII
Konfederacja Helwecka jest alpejskim krajem otoczonym państwami
należącymi do Unii Europejskiej. 22,4% jej mieszkańców stanowią cudzoziemcy.
W Szwajcarii obowiązują cztery języki narodowe: niemiecki, francuski, włoski i
retoromański. 8,9% populacji to osoby mówiące innymi językami. Szwajcaria jest
Państwem Federalnym, złożonym z 26 kantonów.
Celem artykułu jest próba pokazania jak problemy związane z
wielojęzycznością są rozwiązywane na poziomie Konfederacji, jak podejmowane
są decyzje o nauczaniu języków obcych na każdym poziomie edukacji i jakie
miejsce zajmuje język angielski w edukacji i w kontaktach pomiędzy
mieszkańcami Konfederacji.
Konfederacja Helwecka jest alpejskim krajem otoczonym państwami należącymi do Unii
Europejskiej. Jest małym krajem, jej powierzchnia to 41 300 km2, a liczba mieszkańców
wyniosła 7 954 662 osób na koniec roku 2011, zgodnie z danymi Federalnego Biura
Statystyki (por. www.bsf.admin.ch). 22,4% mieszkańców Szwajcarii stanowią cudzoziemcy.
W Szwajcarii obowiązują cztery języki narodowe: niemiecki (lub raczej jego regionalna
odmiana – Schwyzertdutsch używany przez 63,7% mieszkańców), francuski (20,4%
użytkowników), włoski (6,5% użytkowników) i retoromański (1%). 8,9% populacji to osoby
mówiące innymi językami. Stolicą Szwajcarii i jednocześnie siedzibą Parlamentu
Federalnego jest Berno, miasto leżące w niemieckiej części państwa. Trybunał Federalny,
czyli Sąd Najwyższy znajduje się natomiast w Lozannie, w kantonie Vaud, w którym
językiem obowiązującym jest francuski, tak aby nie koncentrować całej władzy w regionie, w
którym obowiązującym językiem jest język niemiecki, używany przez większość
mieszkańców kraju. Szwajcaria jest Państwem Federalnym, złożonym z 26 kantonów (w tym
6 dawnych pół-kantonów: Obwalden, Nidwalden, Bazylea-miasto, Bazylea-okręg, AppenzellAusserrhoden i Appenzell-Innerrhoden), z których najmłodszy – Jura został utworzony w
1974 roku.
Konfederacja Helwecka jest państwem wielokulturowym i wieloetnicznym, w którym
poszczególne grupy językowe współistnieją w sposób pokojowy. Jednakże, w dzisiejszym
dynamicznie zmieniającym się świecie, w dobie globalizacji, ulega, podobnie jak inne
państwa, wpływowi wszechobecnego języka angielskiego. Niniejszy artykuł jest próbą opisu
polityki językowej poszczególnych kantonów Szwajcarii, jak również próbą analizy wpływu
języka angielskiego na tę politykę. W tym celu zostaną omówione źródła wielojęzyczności i
wielokulturowości Szwajcarii, ustawodawstwo federalne w kwestii języków urzędowych,
nauczanie drugiego języka narodowego i status języka angielskiego w teorii i praktyce.
2
A. Pogorzelska-Kliks
1. ŹRÓDŁA WIELOJĘZYCZNOŚCI I WIELOKULTUROWOŚCI SZWAJCARII
Szwajcarzy są narodem wielokulturowym i wielojęzycznym. Kluczem do zrozumienia
wielojęzyczności Szwajcarów jest historia tego kraju, proces tworzenia się państwa
szwajcarskiego, który odbywał się „od dołu”, poprzez łączenie się małych wspólnot
terytorialnych. Życie mieszkańców dzisiejszych ziem szwajcarskich było skoncentrowane w
dolinach oddzielonych od siebie wysokimi górami. Małe społeczności, żyjące w tych
dolinach były zdane praktycznie tylko na siebie i w ten sposób tworzyły małe gminy,
posługiwały się własnymi językami, kultywowały własne tradycje i zwyczaje. Członkowie
tych społeczności prowadzili życie dosyć zamknięte, komunikując się bardzo rzadko z
sąsiadami z innych dolin. Nie powstał żaden ośrodek władzy, kantony, miasta, gminy
zachowały do dzisiaj, w pewnym zakresie, własne prawa, przywileje, cechy
charakterystyczne. Do dziś nie dominuje w Szwajcarii żadna religia, czy grupa kulturowa lub
etniczna, ale jednocześnie Szwajcarzy wypracowali własny model życia we wspólnocie i
współpracy pomiędzy wszystkimi elementami Konfederacji. Nie było to łatwe do osiągnięcia.
Jak możemy przeczytać w historii Szwajcarii „La nouvelle histoire de la Suissse et des
Suisses”, Konfederacja zrodziła się w XIII wieku (Favez Jean – Claude (red.): 1998, str. 97),
korzenie państwa sięgają 1291 roku, kiedy to trzy niezależne kantony (Uri, Schwyz i
Unterwalden) zawarły sojusz, mający na celu obronę przez Habsburgami. Sojusznicy, wierząc
w wieczystość związku, nie tylko przyrzekali sobie wzajemną pomoc w obronie przywilejów
i wolności, gwarantowali wzajemne poszanowanie lokalnych praw, ale również
zobowiązywali się do nietolerowania na ziemiach objętych paktem, urzędników, którzy nie
zostaliby wybrani przez ich mieszkańców. Dziś data 1 sierpnia 1291 roku uznana jest za
początek Konfederacji, a sam dzień 1 sierpnia jest świętem narodowym. W późniejszych
latach, kolejne kantony przyłączały się do Konfederacji, często na zasadzie luźnego związku
pomiędzy niezależnymi państwami. W okresie rozszerzania się Związku (czy to na zasadzie
zrzeszania, czy podboju), jego jedynym organem było Zgromadzenie wysłanników kantonów
(por. Garlicki: 2000, str. 6), którzy głosowali zgodnie z instrukcjami swoich władz.
Zgromadzenie nie miało żadnych możliwości narzucenia kantonom swoich decyzji. W XVI
wieku Konfederacja stała się jednym z głównych ośrodków reformacji (w Genewie działał
Jan Kalwin, a w Zurychu Urlich Zwingli), reformacja objęła przede wszystkim ośrodki
miejskie, wieś pozostała wierna katolicyzmowi.
Na przełomie XVIII i XIX wieku nastąpił w historii Szwajcarii również krótki okres
istnienia państwa unitarnego – Republiki Helweckiej. Konstytucja, narzucona przez Francję
ustanowiła system obcy tradycji szwajcarskiej – jednolite państwo z kantonami jako
jednostkami administracyjnymi. Republika Helwecka w znaczący sposób wpłynęła na
dzisiejszą sytuację językową w Szwajcarii. Przed ustanowieniem Konstytucji językiem
Konfederacji był jedynie język niemiecki, Konstytucja Republiki Helweckiej z 1798 roku
uznała równość języka niemieckiego i francuskiego; później, konstytucja z roku 1848 nada
status równości również językowi włoskiemu (por. Porębski, 2010, str. 199).
Początki nowoczesnej Szwajcarii przypadają na początek XIX wieku, kiedy to po
Kongresie Wiedeńskim, przywracającym stary porządek w Europie, Szwajcaria ogłosiła
neutralność, a jej mieszkańcy zadecydowali o powrocie do dawnego systemu. Utworzono
wtedy konfederację dwudziestu pięciu kantonów, które były suwerennymi państwami, a
wieczysty traktat pomiędzy nimi „gwarantował zbiorowe bezpieczeństwo w oparciu o zasadę
wzajemnej pomocy” (Linder: 1996, str. 27). W 1848 roku przyjęto Konstytucję Federalną.
Nowa organizacja federalna państwa miała trzy podstawowe cele: zapewnić jedność narodu
szwajcarskiego poprzez gwarancję niepodległości kraju wobec zagranicy i poprzez
utrzymanie porządku i pokoju wewnątrz kraju; drugim celem była ochrona wolności i praw
człowieka i trzecim, zastąpienie dawnego aliansu konfederalnego przez federację, której
Multikulturowość i wielojęzyczność a prymat języka angielskiego. Przypadek Szwajcarii.
3
członkowie – kantony podporządkują się częściowo władzy centralnej (Favez: 1998, str. 602).
Nazwa Konfederacja pozostała symbolem. Tym, co wydaje się być godnym podkreślenia jest
fakt, że po raz pierwszy pojawia się w tekście pisanym pojęcie narodu szwajcarskiego.
Konstytucja 1848 roku obowiązuje do dzisiaj, z licznymi poprawkami, z których największe
zostały wprowadzone w latach 1874 i 1999. Dzisiaj naród szwajcarski opiera się, w dużej
mierze, na politycznej woli istnienia, a system polityczny Szwajcarii jest tak skonstruowany,
aby pozostawić możliwie jak największą władzę na poziomie kantonów. Nie należy jednak
sądzić, że Szwajcaria jest krajem pozbawionym historycznych konfliktów (por. Linder: 1996,
str. 25), czy podziałów na tle języka. Współczesna Szwajcaria jest państwem utworzonym
przez różne grupy etniczne, przez ludzi mówiących różnymi językami i należących do
różnych religii. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, że, jak podkreśla politolog François
Masnata (Masnata: 1980, str. 35), historia Szwajcarii jest pisana w języku niemieckim,
dopiero w XIX wieku na scenie politycznej Konfederacji zaczynają pojawiać się kantony
romandzkie (Romandia – szwajcarski region francuskojęzyczny). Językiem władzy, według
François Masnaty (por. Masnata: 1980, str. 36), pozostaje do dziś język niemiecki.
Społeczeństwo szwajcarskie nie jest jednorodne, co nie pozostaje to bez wpływu na obecną
sytuację kraju i politykę językową.
2. USTAWODAWSTWO FEDERALNE W KWESTII JĘZYKÓW URZĘDOWYCH
Wielojęzyczność Konfederacji Helweckiej jest gwarantowana na poziomie ustawodawstwa
federalnego przez wiele dokumentów: przede wszystkim przez Konstytucję Federalną, a także
przez ustawę federalną w sprawie języków narodowych i porozumienia pomiędzy
wspólnotami językowymi, czy rozporządzenie w sprawie języków narodowych i
porozumienia pomiędzy wspólnotami językowymi.
2.1 Konstytucja Federalna: status czterech języków narodowych w ustawie zasadniczej
Artykuł 4 Konstytucji Federalnej z 18 kwietnia 1999 roku „Języki narodowe” mówi, że:
„Językami narodowymi są niemiecki, francuski, włoski i retoromański” (por. Garlicki: 2000,
str. 42). Wszystkie oficjalne dokumenty rządowe są publikowane w czterech językach, cztery
języki odnajdujemy również na banknotach. Ponadto, w artykule 18 gwarantuje się wolność
języka. Oznacza to, między innymi, że żadnej gminie nie można narzucić języka oficjalnego,
innego niż jej własny (por. Linder: 1996, str. 50). Zgodnie z artykułem 70 Konstytucji
Federalnej, językami urzędowymi obowiązującymi na terenie Federacji, są języki: niemiecki,
francuski i włoski. Na szczeblu federalnym, wszystkie dyskusje tłumaczone są symultanicznie
na te trzy języki. Język retoromański jest językiem urzędowym w kontaktach z osobami
posługującymi się tym językiem. Języki urzędowe poszczególnych kantonów określają one
same, przy szczególnym uwzględnieniu struktury społecznej kantonu i poszanowaniu
autochtonicznych mniejszości językowych. W Konstytucji Federalnej istnieje również zapis o
wspomaganiu przez władze federalne i kantonalne wymiany między wspólnotami
językowymi, o wsparciu, którego Federacja udziela kantonom wielojęzycznym i o
szczególnej pomocy dla mniejszościowych kantonów Gryzoni i Tessynu dla zachowania
języków: włoskiego i retoromańskiego.
2.2 Inne ustawy i rozporządzenia na poziomie ustawodawstwa Federacji
Do najważniejszych ustaw dotyczących języków narodowych należy ustawa federalna w
sprawie języków narodowych i porozumienia pomiędzy wspólnotami językowymi, która
4
A. Pogorzelska-Kliks
weszła w życie 1 stycznia 2010 roku. Ma ona na celu umocnienie czterojęzyczności
Szwajcarii, wzmocnienie spójności państwa i narodu, wspieranie wielojęzyczności obywateli
i instytucji i promocję języków włoskiego i retoromańskiego, jako języków narodowych.
Powyższa ustawa zobowiązuje władze federalne do równego traktowania czterech języków
narodowych, gwarantuje wolność języka we wszystkich dziedzinach działalności państwa i
wspiera porozumienie pomiędzy poszczególnymi grupami językowymi. Istotnym zapisem tej
ustawy jest artykuł 5, punkt 2: „Władze federalne zobowiązane są używać języków
urzędowych w ich formie standardowej” (Loi fédérale sur les langues nationales et la
compréhension
entre
les
communautés
linguistiques
w:
www.admin.ch/ch/f/rs/4/441/1/fr/pdf). Ma to duże znaczenie w kontekście dysglosji w
niemieckojęzycznym regionie Federacji, gdzie częściej niż języka niemieckiego, używa się
dialektu. W ustawie tej znajdujemy również zapisy o wymianach szkolnych pomiędzy
kantonami i o wspieraniu wielojęzyczności nauczycieli i uczniów. Poprzez tę ustawę
Federacja może wspierać finansowo kantony w nauczaniu drugiego lub trzeciego języka
narodowego, jak również w nauczaniu lokalnego języka narodowego skierowanym wobec
osób, których językiem ojczystym jest inny język. Dzięki tej ustawie, na szczególną pomoc
finansową Federacji w wykonywaniu swoich specyficznych zadań mogą liczyć kantony
dwujęzyczne (Berno, Fryburg, Gryzonia i Valais). Przez takie zadania rozumiemy nauczanie
dwujęzyczne – w dwóch językach urzędowych kantonu czy stworzenie odpowiednich
warunków pracy władzom kantonalnym działającym w środowisku dwujęzycznym. Ustawa ta
powtarza również zapis Konstytucji Federalnej o szczególnej pomocy dla kantonów Gryzonia
i Tessyn w promocji języka i kultury tych kantonów.
1 lipca 2010 roku weszło w życie rozporządzenie o językach narodowych, które uzupełnia
ustawę. Znajdujemy w nim artykuł o publikacji dokumentów w językach narodowych na
stronach internetowych administracji państwowej: wszystkie dokumenty są publikowane w
trzech językach urzędowych, a wybrane dokumenty w języku retoromańskim. W
rozporządzeniu o językach narodowych pojawia się również artykuł dotyczący umów
międzynarodowych publikowanych w języku angielskim. Jest zaznaczone, że oryginalna
umowa musi być zredagowana w jednym z języków urzędowych Federacji.
2.3 Reprezentacja polityczna mieszkańców poszczególnych kantonów
Konfederacja Helwecka jest państwem federalnym, w którym duża część władzy pozostaje
w kantonach. Sytuacja ta ma swoje odzwierciedlenie w strukturach władzy federalnej: Radzie
Federalnej – rządzie Szwajcarii i w strukturze parlamentu. Zgodnie z artykułem 148
Konstytucji Federalnej, Zgromadzenie Federalne, składające się z dwóch izb: Rady
Narodowej i Rady Kantonów, stanowi najwyższą władzę w Federacji, z zastrzeżeniem praw
narodu i kantonów (por. Garlicki: 2000, str. 88).
Rada Narodowa, niższa izba Zgromadzenia składa się z 200 deputowanych. Deputowani są
wybierani w okręgach wyborczych, każdy kanton stanowi okręg wyborczy. Liczba mandatów
przypadających na każdy okręg zależy od liczby mieszkańców kantonu, ale bez względu na
nią, każdy kanton ma co najmniej jeden mandat. I tak, przykładowo: kanton Zurych, bardzo
gęsto zaludniony, dysponuje 34 miejscami w parlamencie, podczas gdy kantony Uri i Glarus,
jak również pół – kantony Obwalden, Nidwalden i Appenzell-Innerrhoden mają tylko po
jednym reprezentancie w Radzie Narodowej
Wyższa izba Zgromadzenia liczy 46 deputowanych kantonów. Wszystkie kantony, bez
względu na ich wielkość, czy liczbę mieszkańców, wybierają po dwóch reprezentantów, za
wyjątkiem sześciu pół-kantonów, które wybierają po jednym deputowanym. O procedurze
wyboru deputowanych do Rady Kantonów decydują one same. Można zatem stwierdzić, że
Multikulturowość i wielojęzyczność a prymat języka angielskiego. Przypadek Szwajcarii.
5
poszczególne wspólnoty językowe są sprawiedliwie reprezentowane na najwyższych
szczeblach władzy ustawodawczej.
Rada Narodowa reprezentuje naród, a Rada Kantonów – kantony. Bikameralizm w
parlamencie szwajcarskim, jak o tym mowa w artykule 148, jest doskonały, a to znaczy, że
procedura legislacyjna może zostać rozpoczęta w każdej izbie i w celu przegłosowania
ustawy, konieczna jest zgodność obydwu izb.
2.4 Rząd Szwajcarii (Rada Federalna) – reprezentacja poszczególnych kantonów i
regionów językowych. Magiczna formuła
Równie interesująco przedstawia się struktura rządu Szwajcarii – Rady Federalnej. Jest ona
drugim organem na poziomie Konfederacji i jest ona najwyższą władzą wykonawczą
Federacji, liczy siedmiu członków, wybieranych przez Zgromadzenie Federalne. (por.
Garlicki: 2000, str. 94-95). Konstytucja Federalna nie poświęca zbyt wiele miejsca wyborom
do Rady Federalnej, a trzeba powiedzieć, że procedura ta jest bardzo skomplikowana, z
powodu wielu zwyczajowych czynników, które muszą być brane pod uwagę. Siedmiu
członków rządu wybieranych według „magicznej formuły”, tzn. zachowania reprezentacji
czterech głównych partii politycznych. Z jedną drobną zmianą stan ten trwa od 1959 roki i
Rada Federalna uważana jest za najbardziej stabilny rząd na świecie. Członkowie Rady
Federalnej pełnią swoje funkcje, w większości przypadków, przez około dziesięć lat.
Jednakże przynależność do danej partii politycznej nie jest jedynym czynnikiem
determinującym wybór kandydata do rządu. Istotna jest również reguła dotycząca języka
kandydata (przynajmniej dwóch członków rządu musi być przedstawicielami mniejszości
językowych, to znaczy, języka francuskiego, włoskiego lub retoromańskiego), jak również
konieczność reprezentowania wielkich kantonów (Zurych, Berno i Vaud). Żaden kanton nie
może dysponować więcej niż jednym członkiem Rady Federalnej. Na czele Rady Federalnej
stoi prezydent, który jest "primus inter pares". Jest on wybierany na jeden rok przez obydwie
izby parlamentu. Przewodzi on sesjom Rady Federalnej i pełni funkcje reprezentacyjne (por.
La Conféderation en bref, Chancellerie fédérale: 2000, str. 26). Prezydent przyjmuje
przedstawicieli innych państw i listy uwierzytelniające, przewodzi najważniejszym
ceremoniom, wygłasza odezwy do narodu. Funkcja prezydenta jest pełniona każdego roku
przez innego członka Rady Federalnej. Prezydent i wiceprezydent, podobnie jak pozostali
członkowie Rady, kierują swoimi ministerstwami. Zatem na czele Konfederacji Helweckiej
stoi nie prezydent, ale Rada Federalna, jako ciało kolegialne. Ma to bardzo duże znaczenie dla
poczucia bycia reprezentowanym wszystkich obywateli państwa, bez względu na język,
którym mówią.
3. SYTUACJA JĘZYKOWA W SZWAJCARII – KRYZYS WIELOKULTUROWOŚCI I
WIELOJĘZYCZNOŚCI?
Szwajcaria jest wzorem państwa federalnego, a Szwajcarzy są przykładem narodu o bardzo
silnej politycznej woli bycia razem. Jeżeli przyjrzeć się oficjalnym dokumentom, takim jak
Konstytucja Federalna, czy ustawy i rozporządzenia na poziomie federalnym, cztery
wspólnoty językowe współżyją pokojowo w tym niewielkim europejskim państwie. Na tle
Europy, Szwajcaria jawi się jako szczęśliwy kraj, a Szwajcarzy jako ludzie praktyczni, którzy
dzięki swojej pracowitości i organizacji wypracowali wysoki standard życia. Polityka
konsensusu i daleko posunięty federalizm pozwalają na dużą swobodę kantonom i, co za tym
idzie, regionom językowym. Jednak, w ostatnich latach, w samej Szwajcarii, pojawia się
coraz więcej opinii podważających to pokojowe współżycie. Słychać wiele głosów
6
A. Pogorzelska-Kliks
mówiących o nieuniknionym wręcz końcu szwajcarskiego modelu pokojowego
współistnienia kultur, religii i języków. Pada wiele słów na temat dominacji ekonomicznej i
politycznej kantonów niemieckojęzycznych nad pozostałymi. Zagrożeniem dla integralności
Szwajcarii miałaby być również ogromna liczba imigrantów. Pamiętać należy, że stanowią
oni już około 22% ludności, a Szwajcaria wciąż pozostaje celem wielu cudzoziemców. Duży
procent imigrantów stanowią osoby wyznania muzułmańskiego, przez co islam wyrasta na
trzecie wyznanie w Federacji. Wielu imigrantów nie mówi w żadnym z języków narodowych
Konfederacji Helweckiej, portal www.szwajcaria.net podaje że liczba takich osób stanowi
nawet 9% mieszkańców Szwajcarii. Innym „zagrożeniem” dla języków narodowych
Szwajcarii jest coraz bardziej popularny język angielski. Coraz większa obecność języka
angielskiego jest spowodowana nieustającym i nieuniknionym procesem globalizacji
gospodarki. Dziennikarz José Ribeaud mówi w mocnych słowach, że nadszedł już najwyższy
czas, aby zdać sobie sprawę z tego, że globalizacja made in USA pociąga za sobą utratę
kultury i regres cywilizacyjny (Ribeaud: 1998, str. 136). Politolog i dziennikarz, Jean-Claude
Rennwald stawia pytanie w liście otwartym do Szwajcarów niemieckojęzycznych o to kiedy
Szwajcaria się rozpadnie (Rennwald: 2000), José Ribeaud stawia to samo pytanie w trochę
inny sposób: kiedy Szwajcaria umrze, a historyk i dziennikarz, Christophe Büchi, zastanawia
się nad bliskim końcem związku dwóch wspólnot językowych: niemiecko- i
francuskojęzycznej. W Polsce, w roku 2010, ukazała się praca dr Andrzeja Porębskiego:
Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu, w której autor stawia tezę, że „szwajcarska
wielokulturowość osiągnęła takie stadium, w którym musi ulec jakościowej zmianie. (...)
dotychczasowa formuła trwania narodu szwajcarskiego znalazła się na granicy wyczerpania”
(Porębski: 2010, str. 207). Ponadto, Andrzej Porębski cytuje w swojej pracy profesora Ursa
Altermatta, rektora uniwersytetu we Fryburgu, który postrzega problem języka angielskiego z
perspektywy socjologicznej: język w kraju wielojęzycznym jest nie tylko środkiem
komunikacji, ale również elementem tożsamości i symbolem kulturowej różnorodności. Język
angielski nie jest w żaden sposób związany z kulturą czy tradycją Szwajcarów, a jego wciąż
rosnąca popularność może być zagrożeniem dla tożsamości mieszkańców Szwajcarii (por
Porębski: 2010, str. 150-151).
3.1 Status języka angielskiego w Szwajcarii. Teoria i praktyka
Na oficjalnej stronie internetowej administracji federalnej: www.admin.ch znajdujemy
informację, że język angielski, nie będąc językiem urzędowym Szwajcarii, jest coraz bardziej
rozpowszechniony. Jest on obecny przede wszystkim w sektorze prywatnym gospodarki, w
związku z eksportem, w sektorze usług i turystyki. W sektorze państwowym nie ma żadnego
przymusu publikacji dokumentów w języku angielskim, ale, jak zostało to już powiedziane w
rozdziale dotyczącym ustawodawstwa federalnego, często umowy międzynarodowe mają
swoją angielską wersję.
W rzeczywistości język angielski staje się coraz bardziej obecny w życiu Szwajcarów.
Christophe Büchi nazywa go nowym językiem narodowym (por. Büchi: 2001, str. 276). Jest
wiele przyczyn wciąż rosnącej popularności języka angielskiego w Szwajcarii, obok dużego
wpływu globalizacji gospodarki, czy kultury masowej, wymienić należy wzajemną niechęć
poszczególnych grup językowych do uczenia się języków narodowych Federacji. Z jednej
strony, podkreśla się, że czterojęzyczność Szwajcarii stanowi o specyfice kraju, jest jego
dziedzictwem i tworzy jego tożsamość, a z drugiej strony, wiele mówi się na temat dyglosji
mieszkańców Szwajcarii niemieckojęzycznej: coraz częściej używanym w tej części Federacji
nie jest język niemiecki standardowy, ale jego szwajcarska odmiana. W takiej sytuacji nie
należy dziwić się niechęci mieszkańców innych regionów językowych do uczenia się języka
niemieckiego, za pomocą którego trudno będzie im porozumieć się ze swoimi
Multikulturowość i wielojęzyczność a prymat języka angielskiego. Przypadek Szwajcarii.
7
współrodakami. Z kolei niemieckojęzyczni Szwajcarzy wydają się być bardziej
zainteresowani językiem angielskim, zwłaszcza w kontekście relacji gospodarczych z
zagranicą. Ponadto, według Andrzeja Porębskiego (Porębski: 2010, str. 152-153), „język
angielski, neutralny dla wszystkich grup językowych w Szwajcarii, nie wywołałby zarzutu
dominacji którejkolwiek z nich nad pozostałymi”.
3.2 Nauczanie języków obcych. Nauczanie języka angielskiego
Bardzo istotną instytucją, która koordynuje kantonalne systemy edukacyjne jest
Szwajcarska Konferencja Kuratorów Kantonalnych. Jej uchwały nie mają charakteru
wiążącego dla władz federalnych i kantonalnych, ale są brane pod uwagę. W marcu 2004
roku przyjęła ona narodową strategię nauczania języków. W dokumencie tym podkreśla się
konieczność znajomości języków obcych, ale przywiązuje się ogromną wagę przede
wszystkim do nauczania języków narodowych Federacji. Ponadto, zapis 3.6.2 dokumentu
mówi o konieczności promocji w niemieckojęzycznym regionie Szwajcarii, standardowego
języka niemieckiego ze względu na rosnące użycie dialektu. Wzywa się również media do
udziału w tej promocji. W punkcie 3.6.1 podkreśla się konieczność nauczania standardowego
języka lokalnego na wszystkich etapach nauczania (por. „Stratégie de la CDIP et programme
de
travail
pour
la
coordination
à
l’échelle
nationale”
w:
www.edudoc.ch/record/30009/files/sprachen_f.pdf?version=1). Najważniejszym elementem
strategii są zapisy o obowiązkowym nauczaniu drugiego języka narodowego od trzeciej klasy
szkoły podstawowej i języka angielskiego od piątej klasy, kolejne języki obce wprowadza się
na poziomie szkoły średniej i wyższej. Najistotniejsze elementy narodowej strategii nauczania
języków zostały również ujęte w międzykantonalnej umowie o harmonizacji szkolnictwa
obowiązkowego (projekt HarmoS). Zapisy strategii są obowiązkowe dla kantonów
sygnatariuszy porozumienia. O wyborze pierwszego języka obcego decydują władze
kantonalne.
W 1997 roku władze kantonu Zurych przeprowadziły eksperyment wprowadzając
nauczanie języka angielskiego już od pierwszej klasy szkoły podstawowej (zamiast od piątej,
jak było to przyjęte w dokumencie Szwajcarskiej Konferencji Kuratorów Kantonalnych), a
więc przed rozpoczęciem nauki drugiego języka narodowego. Decyzja ta wywołała oburzenie
w kantonach mniejszościowych (zwłaszcza francuskojęzycznych), sprzeciwiła się jej również
Konferencja Kuratorów Kantonalnych. Dlaczego? Jak mówi Chrostophe Büchi, nie chodzi o
prostą wymianę jednego języka na drugi, nie chodzi w ogóle o kwestię nauczania jednego czy
drugiego języka obcego, ale o fundamentalną kwestię równowagi wielojęzycznej Szwajcarii
(por. Büchi: 2001, str. 277). Narodowa strategia nauczania języków obcych jest rezultatem tej
właśnie inicjatywy Zurychu, a dyskusja nad nauczaniem języków w Szwajcarii trwa do
dzisiaj.
4. PODSUMOWANIE, WNIOSKI
Pomimo wszystkich głosów o „zagrożeniach” dla wielokulturowości i wielojęzyczności, a
nawet dla istnienia samej Szwajcarii, Konfederacja Helwecka, wielokulturowa i
wielojęzyczna wciąż trwa. Pamiętać należy, że trzy z czterech języków narodowych
(niemiecki, francuski i włoski) są językami dużych sąsiadów Szwajcarii. Cały czas trwają
również dyskusje nad przyszłością Federacji, nad współistnieniem różnych grup językowych
(chodzi już nie tylko o osoby mówiące czterema językami narodowymi, ale również o
imigrantów i ich języki ojczyste) i nad obecnością języka angielskiego w życiu Szwajcarów.
W dyskusjach nad językiem angielskim przewija się wiele wątków: globalizacyjny,
A. Pogorzelska-Kliks
8
ekonomiczny, socjolingwistyczny czy narodowy. Z jednej strony, język angielski jest
wszechobecny w biznesie i nauce, z drugiej strony podkreśla się, że język angielski nauczany
w szkołach szwajcarskich jest językiem martwym, bez związku z żadną kulturą i nie służy do
kontaktów z rodzimymi użytkownikami języka, a jedynie z innymi Szwajcarami. José
Ribeaud ostrzega przed używaniem szwajcarskiej wersji języka angielskiego - swiss English,
jako języka „wewnątrznarodowego” (Ribeaud: 1998, str. 268).
Artykuł ten nie wyczerpuje tematu, na pewno należałoby przyjrzeć się kwestii nauczania
języków obcych i nauczaniu w językach urzędowych w kantonach dwujęzycznych, takich jak
Berno, Fryburg, Valais i Gryzonia. Inna istotną kwestią jest imigracja i jej wpływ na
wielojęzyczność Szwajcarii. Warto również przedyskutować kwestię komunikacji pomiędzy
wspólnotami językowymi i mediów w tym wielokulturowym i wielojęzycznym państwie.
LITERATURA
1. Büchi Ch. Mariage de raison. Romands et Alémaniques: une histoire suisse. Editions Zoé
2001
2. Cotti F. La Svizzera nell’ora della verità. Flavio Cotti a colloquio con Moreno
Bernasconi. Armando Dadò Editore 1992
3. Favez J-C. (red.): Nouvelle Histoire de la Suisse et des Suisses. Editions Payot 1998
4. Garlicki L. (red.) Konstytucja Szwajcarii. Wydawnictwo Sejmowe 2000
5. Grin F. Compétences et récompences. La valeur des langues en Suisse. Editions
Universitaires Fribourg Suisse 1999
6. Linder W. Demokracja Szwajcarska. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej 1996
7. Masnata F. La volonté d’agir: Vivre au passé suisse ou construire un futur. Editions d’en
Bas 1980
8. Melich A. (réd) Les valeurs des Suisses. Lang 1991
9. Porębski A. Wielokulturowość Szwajcarii na rozdrożu. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego 2010
10. Rennwald J-C. Quand la Suisse éclatera. Lettre ouverte aux Suisses alémaniques.
Editions CJE 2000
11. Ribeaud J. Quand la Suisse disparaîtra. Editions de l’Aire 1998
12. La Conféderation en bref, Chancellerie fédérale, Berno, 2000
MULTICULTURALISME ET PLURILINGUISME ET LA PRIMAUTE
DE LA LANGUE ANGLAISE. LE CAS DE LA SUISSE.
La Confédération Helvétique est un pays alpin entouré d’Etats appartenant à
l’Union Européenne. 22,4% des habitants de la Suisse sont étrangers. En Suisse il
y a quatre langues nationales: allemand, français, italien et romanche. 8,9% de la
population parle d’autres langues. La Suisse est un Etat Fédéral, constitué de 26
cantons.
Le but de cet article est de montrer comment les habitants de ce pays
multinational communiquent entre eux-mêmes, comment la Confédération gère
les problèmes liés au plurilinguisme, comment sont prises les décisions
concernant l’enseignement des langues à chaque niveau de formation et quelle est
la place de la langue anglaise dans l’éducation et dans les contacts entre les
Suisses.