Plik źródłowy - Urząd Gminy Wyryki

Transkrypt

INWESTOR:
GEO-W IND POLSKA SP. Z O.O.
Wstępna ocena (screening)
lokalizacji planowanego przedsięwzięcia pn.
„Farma wiatrowa WYRYKI”
na nietoperze.
Autor opracowania:
inż. Radosław Rybak
1
Spis treści
1.
Cel opracowania............................................................................................................... 3
2.
Lokalizacja i obszar badań ............................................................................................... 3
3. Obszary podlegające ochronie na podatnie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o ochronie
przyrody znajdujących się w zasięgu znaczącego oddziaływania przedsięwzięcia .................. 6
4. Ocena wstępna lokalizacji (screening), z punktu widzenia możliwości wystąpienia
znaczących negatywnych oddziaływań projektowanej farmy elektrowni wiatrowych na
nietoperze ............................................................................................................................. 14
5.
Wnioski i podsumowanie ................................................................................................ 23
Literatura: .............................................................................................................................. 24
2
1. Cel opracowania.
Niniejsze opracowanie zostało wykonane na zlecenie GEO-W IND POLSKA SP. Z O.O.
Celem opracowania jest ocena lokalizacji planowanego przedsięwzięcie polegającego na
budowie farmy wiatrowej „Wyryki” składającej się z zespołu 27 elektrowni wiatrowych o
łącznej mocy 54 MW wraz z infrastrukturą drogową i elektroenergetyczną pod kątem wpływu
realizacji inwestycji na nietoperze. Przedstawiona poniżej ocena wstępna obejmuje obszar
lokalizacji inwestycji w wariancie proponowanym przez inwestora.
2. Lokalizacja i obszar badań
Planowane przedsięwzięcie zlokalizowane będzie na terenie Gminy Wyryki,
położonej w zachodniej części powiatu włodawskiego w województwie lubelskim.
Powiat włodawski położony jest we wschodniej części województwa lubelskiego. Od
wschodu przebiega granica państwa (z Białorusią i Ukrainą) na rzece Bug. Według podziału
fizyczno – geograficznego obszar powiatu leży w prowincji Niżu Zachodniosyberyjskiego,
podprowincji Polesie, makroregionie Polesie Podlaskie. Południowa część zajmuje wschodni
odcinek mezoregionu Równiny Łęczyńsko – Włodawskiej, natomiast część północna
położona jest w obrębie mezoregionu Garbu Włodawskiego (maksymalna wysokość 210 m
n.p.m.). Skrajnie południowo – wschodnia część położona jest w makroregionie Polesia
Wołyńskiego, mezoregionie Pagórów Chełmskich. Równina Łęczyńsko – Włodawska, zwana
również Pojezierzem Łęczyńsko – Włodawskim rozciąga się między Garbem Włodawskim
na północy, a Pagórami Chełmskimi na południu.
Na teren objęty opracowaniem brak jest miejscowego planu zagospodarowania
przestrzennego.
Teren objęty planowanym przedsięwzięciem stanowią działki rolne bez zabudowy,
aktualnie wykorzystywane rolniczo. Dojazd do terenu inwestycji zapewniają drogi publiczne,
w tym o nawierzchni utwardzonej. Projektowane obiekty elektrowni wiatrowych oraz
towarzyszącej infrastruktury drogowej i elektroenergetycznej nie będą znacząco ingerować w
dotychczasowy sposób wykorzystania terenu, pozostawiając go w użytkowaniu rolniczym. W
bezpośrednim sąsiedztwie planowanego przedsięwzięcia znajdują się wyłącznie tereny
gruntów rolnych. W dalszym sąsiedztwie znajduje się zabudowa typu zagrodowego wsi:
Kaplonosy, Lubień, Kolonia Wyryki, Wyryki Wola i Wyryki Połód w gminie Wyryki.
Miejsce lokalizacji elektrowni zostało wybrane po przeprowadzeniu szeregu badań
pomiaru wiatru i określeniu szorstkości terenu, orografii oraz gęstości zabudowy w okolicy, a
także analizie położenia względem obszarów chronionych (Natura 2000, Obszar
Chronionego Krajobrazu itp.).
3
Działki, na której planuje się usytuowanie elektrowni nie graniczą z zabudową
mieszkalną. W rejonie oddziaływania planowanego przedsięwzięcia nie występują :
- szpitale, cmentarze, sanktuaria itp.,
- atrakcje turystyczne lub tereny rekreacyjne,
- obszary ważne z punktu widzenia wartości kulturowych, historycznych lub
naukowych,
- ważne zasoby wód powierzchniowych,
-
ważne dla zwierzyny siedliska oraz obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej
NATURA 2000.
Rys.1. Lokalizacja planowanych zespołów elektrowni wiatrowych.
4
Rys. 2. Proponowane posadowienie masztów wiatrowych w wybranym wariancie –
jednocześnie
obszar
prowadzenia
monitoringu
przedrealizacyjnego
występowania
nietoperzy.
5
3. Obszary podlegające ochronie na podatnie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004r. o
ochronie przyrody znajdujących się w zasięgu znaczącego oddziaływania
przedsięwzięcia
Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 to sieć obszarów chronionych na
terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod
względem przyrodniczym i zagrożonych, składników różnorodności biologicznej.
W skład sieci Natura 2000 wchodzą:
•
obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) - (Special Protection Areas -
SPA)
wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 79/409/EWG w sprawie ochrony
dzikich ptaków, tzw. "Ptasiej"
•
specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) - (Special Areas of onservation SAC) wyznaczone na podstawie Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony
siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory, tzw. "Siedliskowej", dla siedlisk
przyrodniczych wymienionych w załączniku I oraz gatunków roślin i zwierząt
wymienionych w załączniku II do Dyrektywy.
W 2004 roku Ministerstwo Środowiska, opracowało listę obszarów specjalnej ochrony
ptaków
oraz
listę
proponowanych
obszarów
o
znaczeniu
wspólnotowym
(OZW)
wymagających objęcia ich ochroną w formie specjalnych obszarów ochrony siedlisk.
6
Lokalizacja planowanego przedsięwzięcia względem obszarów chronionych.
Źródło: http://geoserwis.gdos.gov.pl/mapy/
7
Na terenie powiatu włodawskiego znajdują się następujące obszary Natura2000:
Polesie
Kod obszaru: PLB060019
Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: obszar specjalnej ochrony ptaków (Dyrektywa
Ptasia)
Obszar biogeograficzny: kontynentalny
Powierzchnia: 18030,9 ha
Status formalny: Obszar wyznaczony Rozporządzeniem Ministra Środowiska
Obszar obejmuje fragment zabagnionych równin z jeziorami (o różnych typach żyzności i w
różnym stadium rozwoju) oraz torfowiskami. W podłożu, a także często w formie wzgórz
ostańców,
występują
węglanowe
skały
krasowiejące,
co
warunkuje
krasową
lub
termokrasową genezę zagłębień i zasadowy odczyn torfów. Lasy (bory mieszane, olsy i łęgi)
zajmują 34% powierzchni ostoi. Pozostałe tereny to pola - 24%, łąki i pastwiska - 28% lub
nieużytki. Wody śródlądowe, stojące i płynące zajmują 7% obszaru. Mokradła poleskie
(zachowane na ok. 6% terenu) zostały w latach 50-60-tych zmeliorowane (osuszone), a cieki
uregulowane. W okolicy miejscowości Stary Brus wykopano stawy rybne. Położenie
wododziałowe obszaru ułatwia prowadzenie obecnie, w granicach Poleskiego Parku
Narodowego, eksperymentalnych zabiegów przywracających naturalne uwilgocenie terenu.
Na terenie ostoi występuje 28 gatunków ptaków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej
oraz 10 innych gatunków ptaków zagrożonych i cennych w skali Polski.
Odległość planowanej instalacji od ww. obszaru wynosi ok.
Żaden z występujących w Polsce gatunków nietoperzy nie jest przedmiotem ochrony na ww.
obszarze.
Ostoja Poleska
Kod obszaru: PLH060013
Forma ochrony w ramach sieci Natura 2000: specjalny obszar ochrony siedlisk (Dyrektywa
Siedliskowa)
Status formalny: Obszar zatwierdzony Decyzją Komisji Europejskiej
W skład ostoi wchodzą dwa niepołączone ze sobą obszary: Poleski Park Narodowy i Bagno
Bubnów z Bagnim Stawem. Pierwszy zajmuje ok. 9 tys. ha obejmując zasięgiem jeziora:
Łukie, Karaśne, Moszne i Długie wraz z otaczającymi je torfowiskami i lasami, a także
kompleksy stawów w Pieszowoli i Starej brusie (fragment). Ponadto w jego skład wchodzą
również obszary położone poza granicami parku narodowego, konkretnie zaś jezioro
8
Płotycze, bagno Karaśne, łąki w okolicy wsi Jamniki i uroczysko Jelino. Teren w granicach
parku to w przeważającej mierze mozaika torfowisk przejściowych i wysokich, obszarów
leśnych - w tym rzadkich brzezin bagiennych - a także łąk, jezior i stawów. Drugi fragment
ostoi, zwany Bagnem Bubnów - Bagnim Stawem, to dwa kompleksy torfowiskowe, położone
w górnym biegu rzeki Włodawki. Łącznie obejmują ok. 1400 ha powierzchni torfowisk
niskich, fragmentami węglanowych, ze znajdującym się na granicy południowego zasięgu
geograficznego zespołem kłoci wiechowatej. Jednak na obu torfowiskach głównymi
zbiorowiskami są różne odmiany szuwaru turzycowego. Ok. 30% Bagniego Stawu porasta
szuwar trzcinowy. Lokalnie na kredowych wywyższeniach terenu występują wrzosowiska,
zbiorowiska kserotermiczne oraz wilgotne łąki. Miejscami spotykane są również zalewiska
oraz nieduże zbiorniki powstałe po wydobyciu torfu, na których wykształciły się bogate
zbiorowiska roślinne z ramienicami i grążelami północnymi. W ostoi znajduje się 15 typów
siedlisk wymienionych w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej oraz 20 gatunków zwierząt i
roślin wymienianych w załączniku II tej dyrektywy. Łącznie stwierdzono tu 1400 gatunków
roślin i ok. 200 gatunków kręgowców. Bogaty jest również skład gatunkowy bezkręgowców.
Samych motyli stwierdzono tu 340 gatunków, co stanowi dziesiątą część wszystkich ich
gatunków znanych w kraju, dla 3 z nich Ostoja Poleska jest jedynym stanowiskiem w Polsce.
Obszar ma również olbrzymie znaczenie dla żółwia błotnego i strzebli błotnej, gdyż jest to
jedna z największych krajowych ostoi tych gatunków.
obszarze.
Lasy Sobiborskie
Siedliskowa)
Obszar obejmuje 3 fragmenty dużego kompleksu leśnego (77% powierzchni) ze znacznym
udziałem cennych borów bagiennych i olsów. Lasy iglaste zajmują 35% terenu, lasy liściaste
– 17%, lasy mieszane – 23%, a siedliska leśne (ogólnie) – 2%.
Uroczysko "Mozaika Kosyńska" – torfowiska niskie z niewielkimi oczkami wodnymi oraz
kompleksy wilgotnych i suchych łąk, olsów, borów mieszanych oraz muraw napiaskowych.
Część zlewni rzeki Krzemianki, z licznymi płatami borów bagiennych i wilgotnych łąk.
Dystoficzne jeziorko Dubeczyńskie, otoczone torfowiskami wysokimi, przejściowymi i niskimi
oraz borami bagiennymi. W granicach obszaru znajduje się 6 eutroficznych jezior (wody
9
stojące i płynące to 2% terenu). W jednym z jezior stwierdzono występowanie reliktowego,
polodowcowego mchu wodnego – Scorpidium scorpidoides [Hedw.]. Jeziora otaczają
torfowiska przejściowe i niskie. Licznie występują także śródleśne torfowiska wysokie i
przejściowe oraz kompleksy bagienne (torfowiska, bagna, roślinność na brzegach wód i
młaki zajmują 7%) i łąkowe (3% obszaru) w dolinach cieków. Wszystkie one są w bardzo
dobrym stanie. Na torfowiskach rośnie wiele rzadkich, zagrożonych i chronionych prawnie
gatunków roślin naczyniowych m.in. aldrowanda pęcherzykowata (Aldrovanda vesiculosa)
czy lepnica litewska (Silene lithuanica). Jest to jedna z największych populacji tego gatunku
rośliny w Polsce. Siedliska rolnicze zajmują 11% powierzchni. W obszarze stwierdzono
występowanie 12 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej na ponad 17 %
obszaru. Występuje tu też 17 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej. Siedliska
wodne i torfowiskowe to największa w Polsce i jedna z największych w Europie ostoja żółwia
błotnego, także jedna z większych na terenie województwa lubelskiego ostoja strzebli błotnej
(Phoxinus percnurus) oraz wielu gatunków ptaków m.in. wodno - błotnych i drapieżnych.
Jednym z celów ochrony obszaru jest nietoperz z gatunku nocek łydkowłosy (Myotis
dasycneme).
Krowie Bagno
Siedliskowa)
Ostoja obejmuje fragment jednego z największych kompleksów torfowiskowych polskiej
części Polesia. Niemal połowę jej obszaru zajmują wilgotne, ekstensywnie użytkowane lub
zarastające, łąki. Nieco mniej miejsca zajmują torfowiska niskie i przejściowe oraz łąki i
zbiorowiska roślinności nadwodnej. W granicach obszaru znajdują się cztery jeziora: Laskie,
Lubowierz, Lubowierzek i Hańskie. Są to zarastające eutroficzne zbiorniki, otoczone
zarastającymi torfowiskami. W pobliżu ostatniego z nich płynie rzeka Krzewianka. W
obszarze wyróżniono 6 siedlisk znajdujących się w załączniku I Dyrektywy Siedliskowej.
Łącznie obejmują one około połowy powierzchni ostoi, a za najcenniejsze uważa się łąki
trzęślicowe, będące ostoją rzadkich gatunków roślin. Ponadto stwierdzono tu występowanie
3 gatunków motyli znajdujących się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej i 4 gatunki
ptaków lęgowych znajdujących się w załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Planowane jest
włączenie ostoi do Poleskiego Parku Narodowego. Ma ona duże znaczenie jako korytarz
ekologiczny łączący ten park z Bagnem Bubnów i Sobiborskim Parkiem Krajobrazowym.
10
obszarze.
Jeziora Uściwierskie
Siedliskowa)
Jeziora Uściwierskie położone są w rejonie administracyjnym Lublina i Białej Podlaskiej, na
Polesiu Zachodnim. Obszar ten charakteryzuje się wysokimi walorami przyrodniczymi.
Wyróżnia się naturalnością środowiska oraz bogactwem unikalnej fauny i flory. Zespół Jezior
Uściwierskich składa się z 8 płytkich jezior o charakterze eutroficznym, oraz torfowisk niskich
i przejściowych otaczających jeziora, a także z niewielkich wzniesień użytkowanych rolniczo.
Na pozostałej części terenu występują bagna, łąki i lasy liściaste. Jeziora położone są w
górnej części zlewni rzeki Piwonii, częściowo na obszarze Parku Krajobrazowego Pojezierze
Łęczyńskie. Obszar położony jest na terenie rezerwatu Biosfery Polesie Zachodnie, w
bliskim sąsiedztwie Poleskiego Parku Narodowego i Krajobrazowego. W większości obszar
nie jest chroniony. Jest to teren zróżnicowany biologicznie. Występuje tu 10 rodzajów
siedlisk z I Dyrektywy Siedliskowej, m.in. starorzecza, łąki trzęślicowe, łąki użytkowane
ekstensywnie, bory i lasy bagienne, a obszarem o wyjątkowej wartości przyrodniczej są
torfowiska Występuje tu wiele (do 30) gatunków ptaków chronionych na mocy dyrektywy
ptasiej, m.in. żurawie. Ponadto spotkać tu można inne chronione w Europie gatunki zwierząt
- bobra i wydrę, należącą do gryzoni smożkę, kumaka nizinnego, ryby - kozę , piskorza,
różankę i strzeblę błotną oraz motyle - czerwończyka nieparka, modraszka teleiusa i
modraszka nausitousa. Jest to ostoja dla ponad 900 gatunków roślin naczyniowych m.in.
brzozy niskiej, w tym rzadkich i chronionych w Polsce gatunków.
obszarze.
Dolina Środkowego Bugu
Ptasia)
11
Ostoja obejmuje długi fragment naturalnej doliny Bugu wyciętej w równinach Polesia
Wołyńskiego i Polesia Podlaskiego, stanowiącej na tym odcinku granicę państwa - między
Gołębiami (miejsce gdzie Bug wpływa na teren Polski) a Terespolem. Rzeka na obszarze
ostoi płynie głęboko wciętym korytem, występują tu liczne meandry i starorzecza, a także
kilkumetrowej wysokości skarpy brzegowe. Znaczna część gruntów dolinie zajęta jest przez
łąki i zdegradowane lasy nadrzeczne oraz zarośla wierzbowe. Występują tu również pola
uprawne. W ostoi stwierdzono co najmniej 22 gatunki ptaków wymienianych w załączniku I
Dyrektywy Ptasiej, w tym 9 wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Do lęgów
przystępuje tu przynajmniej 1% krajowej populacji: błotniaka łąkowego, bociana białego,
derkacza,
dzięcioła
białogrzbietego,
rybitwy
białowąsej,
rybitwy
czarnej,
rybitwy
białoskrzydłej, zimorodka, piskliwca, krwawodzioba i rycyka. Ostoje zasiedla również ponad
5% krajowej populacji brzegówki, czyli ponad 10 tys. par. ponadto w ostoi stwierdzono 8
gatunków ptaków migrujących wpisanych do załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Stwierdzono w
nim również wysokie zagęszczenia bąka, błotniaka stawowego, podróżniczka i jarzębatki.
Prócz cennych gatunków ptaków, obszar jest również ostoją wielu innych rzadkich zwierząt i
roślin, w tym jednego gatunku rośliny naczyniowej wpisanej do załącznika II Dyrektywy
Siedliskowej.
obszarze.
Bagno Bubnów
Ptasia)
Obszar położony jest na Równinie Łęczyńsko-Włodawskiej, w obrębie Polesia Podlaskiego
(nazywanego też Polesiem Lubelskim). Ostoja obejmuje dwa torfowiska niskie (Bagno
Bubnów i Bagno Staw) otoczone terenami rolniczymi i stanowi fragment Poleskiego Parku
Narodowego. Zdecydowaną większość ostoi zajmują środowiska otwartych szuwarów
wysokoturzycowych. Miejscami spotyka się wierzbowe zakrzaczenia, trzcinowiska (ok. 10
ha) oraz występujące w zachodniej części ostoi, niewielkie zbiorniki powstałe po wydobyciu
torfu. Teren w niewielkim stopniu pokryty jest również lasem. Obszar jest odwadniany
bezimiennym ciekiem uchodzącym do rzeki Włodawki. Jest to ostoja ptasia mająca rangę
europejską. Jest to stanowisko lęgowe ponad 1% krajowej populacji wodniczki, sowy błotnej,
12
błotniaka łąkowego i błotniaka zbożowego. Ponadto jest to ważne stanowisko dubelta. W
sumie stwierdzono tu występowanie 17 gatunków ptaków z załącznika I Dyrektywy Ptasiej
oraz 8 gatunków ptaków zagrożonych, wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.
obszarze.
Poleska Dolina Bugu
Siedliskowa)
Ostoja położona jest we wschodniej Polsce, na Polesiu Zachodnim. Obszar obejmuje 6
odcinków doliny rzeki Bug, między Sławatyczami, a Dubienką. Ostoja przebiega wzdłuż
polsko - ukraińskiej granicy. W ostoi znalazła się lewobrzeżna (polska) część doliny. Obszar
obejmuje najcenniejsze przyrodniczo i szczególnie atrakcyjne krajoznawczo odcinki doliny
środkowego Bugu. Dolina Bugu jest jedną z niewielu dolin dużych rzek europejskich, która
zachowała tak naturalny charakter. O jej naturalności świadczą liczne meandry i starorzecza
oraz dobrze zachowane siedliska związane z dolinami rzecznymi. W dolinie Bugu znajdują
się rozległe łąki ekstensywnie użytkowane, wśród których spotyka się łagodne, piaszczyste
wzniesienia z murawami ciepłolubnymi. Obniżenia terenu natomiast porastają płaty łęgów i
zarośli wierzbowo-topolowych. Zidentyfikowano tu 6 rodzajów siedlisk cennych dla przyrody
europejskiej, które zajmują w sumie 66% obszaru. Największą powierzchnię z nich zajmują
łąki użytkowane ekstensywnie (30%) oraz starorzecza (12%). Obszar obejmuje także
miejsca bytowania wielu gatunków owadów, płazów i drobnych ssaków, występujących tu w
bogatych populacjach. Ogółem stwierdzono tu 26 gatunków zwierząt ważnych dla
zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. Szczególnie bogata jest tu ornitofauna np.
rybitwa białowąsa, rybitwa czarna oraz bardzo rzadka rybitwa zwyczajna. Cała dolina Bugu
jest uważana za korytarz ekologiczny o randze europejskiej.
obszarze.
Najbliżej położony obszar poza terenem gminy Wyryki:
Ostoja Parczewska
13
Siedliskowa)
Obszar leży w kompleksie Lasów Parczewskich na wysokości 154-160 m n.p.m. i obejmuje
równinę (tylko 6 m deniwelacji) w zlewni Tyśmienicy, z podmokłymi obniżeniami torfowisk,
łąki towarzyszące ciekom i jeziora (Obradowskie, Czarne Gościnieckie i Kleszczów).
Fragmenty doliny Bobrówki - jednego z dopływów Tyśmienicy - zachowały jeszcze naturalny
charakter.
Na terenie obszaru stwierdzono 8 typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Siedliskowej oraz
10 gatunków zwierząt z Załącznika II DS. Obszar jest fragmentem terytorium watahy wilków
składającej się z 4-5 osobników, co stanowi 0,7% populacji krajowej tego gatunku oraz 6,3%
populacji woj. lubelskiego. Na łąkach w dolinie Ochożanki znajduje się jedno z największych
na Lubelszczyźnie stanowisk rośliny - wielosiłu błękitnego, liczące ponad 1000 osobników.
obszarze.
4. Ocena
wstępna
lokalizacji
(screening),
z
punktu
widzenia
możliwości
wystąpienia znaczących negatywnych oddziaływań projektowanej farmy
elektrowni wiatrowych na nietoperze
W trakcie oceny wstępnej lokalizacji przedmiotowych elektrowni wiatrowych, pomimo
poszukiwań, nie znaleziono danych literaturowych na temat walorów chiropterologicznych
analizowanego terenu, nie uzyskano także informacji niepublikowanych na ten temat.
Wizja terenowa oraz analiza dostępnych w Internecie zdjęć satelitarnych i lotniczych
pozwoliły określić sposób użytkowania i zagospodarowania terenu lokalizacji planowanej
farmy elektrowni wiatrowych. Teren ten użytkowany jest rolniczo. Analizowany obszar
otoczony jest przez kompleksy leśne i poprzecinany jest drogami. W najbliższej okolicy nie
występują zbiorniki i cieki wodne. Najbliżej położoną zabudowę stanowią zabudowania
miejscowości Wyryki i Lubień.
Najbliżej położonym obszarem Natura 2000, utworzonym dla ochrony między innymi
nietoperzy jest obszar PLH060043 Lasy Sobiborskie, będący specjalnym obszarem
ochrony siedlisk. Jednym z celów ochrony obszaru jest nocek łydkowłosy (Myotis
14
dasycneme). Obszar ten położony jest w odległości ok. 10 km od terenu planowanej
inwestycji.
Nocek łydkowłosy jest średniej wielkości nietoperzem z rodziny mroczkowatych.
Odbywa on regularne migracje sezonowe między miejscami rozrodu a stanowiskami
zimowymi, które wynoszą od 10 do 300 km. Pokarm nocka łydkowłosego stanowią niemal
wyłącznie owady, chwytane w powietrzu bądź z powierzchni wody. Zasięg nocka
łydkowłosego w Polsce obejmuje cały kraj, jego rozmieszczenie jest jednak bardzo
nierównomierne, z większym zagęszczeniem stanowisk w kilku regionach północnych
pojezierzy i Kotlinie Biebrzańskiej. Gatunek bardzo silnie związany z dużymi zbiornikami
wodnymi, nad którymi żeruje i w pobliżu których zakłada kolonie rozrodcze. Dzienne
kryjówki kolonii rozrodczych (samic z młodymi) i kolonii samców zlokalizowane są niemal
wyłącznie
w
budynkach
–
kościołach,
domach
mieszkalnych
lub
budynkach
gospodarczych. We wschodniej części zasięgu sporadycznie obserwowano kolonie
rozrodcze w dziuplach drzew. Typowymi żerowiskami gatunku są duże jeziora, duże rzeki,
a zwłaszcza ich ślepe odnogi i szerokie kanały zbudowane przez człowieka, zbiorniki
zaporowe i kompleksy stawów rybnych. Jako trasy przelotów na żerowiska nocek
łydkowłosy wykorzystuje liniowe elementy krajobrazu – zarówno wodne (kanały, mniejsze
cieki), jak i lądowe (np. pasy zadrzewień śródpolnych). Zimuje w jaskiniach, sztolniach,
starych fortyfikacjach, studniach i piwnicach, wybierając miejsca o wysokiej wilgotności
powietrza oraz temperaturach w zakresie 3–9°C; minimalnie do 0,5°C. Nocek łydkowłosy
objęty jest ścisłą ochroną gatunkową a także ochroną strefową (ochrona zimowisk, w
których w ciągu 3 kolejnych lat choć raz stwierdzono ponad 200 nietoperzy, strefa ochrony
całorocznej
-
pomieszczenia
i
kryjówki
zajmowane
przez
nietoperze).
Gatunek
zakwalifikowany w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (2001) do kategorii zagrożenia EN
(zagrożony). Podobnie jak w przypadku innych gatunków nietoperzy, zagrożenia dla
schronień letnich związane są z remontami prowadzonymi w okresie, gdy przebywają w
nich nietoperze, a także wykorzystywaniem toksycznych środków konserwacji drewna,
likwidowanie otworów wlotowych do schronień, a także świadome płoszenie i tępienie
osobników. Lokalnie poważnym problemem może się okazać całkowite wyburzanie starej,
tradycyjnej zabudowy. W przypadku schronień zimowych zagrożenia wiążą się z ich
niszczeniem, penetracją przez ludzi oraz zmianami mikroklimatu (wynikającymi z częstej
obecności ludzi czy przebudowy obiektu). Poważny, negatywny wpływ może mieć też
zanieczyszczenie organiczne i chemiczne wód stanowiących żerowiska omawianego
gatunku.
Spośród gatunków nietoperzy występujących we wschodniej części Polski dla
analizowanego terenu wytypowano te, których stwierdzenie jest najbardziej prawdopodobne.
Nocek rudy Myotis daubentonii.
15
Gatunek mogący odbywać migracje sezonowe krótko- i średniodystansowe. Występuje
zarówno w zabudowaniach, jak i na terenach leśnych. Szczególnie chętnie poluje nad
wodami stojącymi. Gatunek niezagrożony.
Mroczek późny Eptesicus serotinus.
Gatunek osiadły, związany przede wszystkim z terenami zabudowanymi. Chętnie poluje na
terenach otwartych. Jeden z najpospolitszych gatunków nietoperzy. Gatunek niezagrożony.
Karlik malutki Pipistrellus pipistrellus.
Gatunek zasiedlający tereny przekształcone przez człowieka, w tym obszary zabudowane.
Poluje w różnorodnym terenie, ale raczej unika obszarów otwartych. Prawdopodobnie część
populacji jest wędrowna. Gatunek niezagrożony.
Borowiec wielki Nyctalus noctula.
Gatunek odbywający wędrówki sezonowe długodystansowe. Generalnie związany z
terenami leśnymi. Podczas migracji może być spotykany również na terenach rolniczych.
Poluje często na otwartej przestrzeni. Gatunek niezagrożony.
Gacek szary Plecotus austriacus.
Gatunek osiadły, preferujący mozaikę siedlisk. Poluje na niskich wysokościach w terenie
otwartym. Gatunek niezagrożony.
Ważne miejsca hibernacji i kolonii rozrodczych
W granicach obszaru planowanej inwestycji brak jest danych o miejscach, stanowiących
ważne zimowiska bądź miejsca rozrodu nietoperzy. W czasie wstępnej kontroli terenu
przeprowadzonej w okresie zimy 2009/10 oraz w maju 2010, nie stwierdzono także obiektów
mogących spełniać funkcję ostoi w okresie rozrodu i hibernacji.
Ocena prawdopodobieństwa obecności nietoperzy
Miejsca żerowania
Poszczególne gatunki nietoperzy preferują różne miejsca żerowania: tereny
zabudowane, luki drzewostanu, brzegi lasu, szpalery drzew, otwarte pola i łąki. Z reguły
nietoperze mogą przelatywać kilka kilometrów, czasem nawet znacznie więcej na swoje
żerowiska. Jednakże w granicach planowanej farmy wiatrowej można spodziewać się
obecności nietoperzy z uwagi na znajdujące się w pobliżu zabudowania oraz pogranicze
lasów i otwartego terenu pól.
16
Miejsca lokalizacji potencjalnych kolonii
Na opisywanym obszarze brak jest drzewostanów, mogących być potencjalnymi
miejscami lokalizacji kolonii nietoperzy. Napotkania niewielkich kolonii rozrodczych można
spodziewać się w zabudowaniach najbliższej miejscowości – Wyryki i Lubień.
Potencjalne trasy migracji
Podczas migracji można oczekiwać pojawienia się nietoperzy w różnorodnych
siedliskach, zwłaszcza w dolinach rzek i niewielkich cieków wodnych. Na opisywanym
obszarze migrujące nietoperze mogą skupiać się wzdłuż połączeń komunikacyjnych (dróg),
wzdłuż których rosną drzewa i krzewy oraz znajdują się zabudowania gospodarskie.
Nietoperze mogą poruszać się wzdłuż ww. tras z uwagi na większą niż na terenach
otwartych, obfitość potencjalnych ofiar.
Potencjalne oddziaływanie inwestycji na nietoperze
Śmiertelność na skutek kolizji ze śmigłami wiatraka
Przy ocenie zagrożenia kolizji nietoperzy ze śmigłami należy wziąć pod uwagę
miejsce posadowienia masztu oraz częstotliwość wykazywania potencjalnych gatunków
nietoperzy. Większość gatunków nietoperzy, spodziewanych w obrębie planowanej
inwestycji, narażona jest na kontakt ze śmigłami. Szczególnie narażonym na kolizje
gatunkiem jest borowiec wielki. Gatunek ten poluje na znacznych wysokościach, do 50m, a
czasem nawet na pułapie kilkuset metrów.
Odpowiednie rozpoznanie miejsc występowania tego gatunku jest, więc szczególnie ważna
przy sytuowaniu masztów. Śmiertelność nietoperzy jest, bowiem zależna od wysokości
masztów.
Przerwanie/zakłócanie szlaków migracji
Migracje
nietoperzy
mają
charakter
lokalnych
przemieszczeń,
krótko-
lub
długodystansowych wędrówek sezonowych. Najczęściej są to przemieszczenia z kryjówek
letnich do zimowisk i odwrotnie – z zimowisk do miejsc rozrodu. Kierunek wędrówek
nietoperzy nie jest ściśle określony. Jesienią mogą lecieć zarówno na północ jak i na
południe od kryjówek letnich. Zdarza się, że w przypadku szczególnie atrakcyjnych miejsc
zimowania, zlatują się koncentrycznie ze wszystkich stron. Niektóre gatunki nietoperzy,
zwłaszcza zasiedlające słabo izolowane od mrozu kryjówki, podejmują dalekie wędrówki w
cieplejsze strefy klimatyczne.
W czasie migracji wiosennej, a zwłaszcza jesiennej, należy spodziewać się
stwierdzeń nietoperzy w innych miejscach, niż w okresie rozrodu. Mogą także pojawić się
gatunki, które nie rozmnażają się w obrębie obszaru inwestycji. Okres wędrówkowy
17
należałoby, więc traktować jako osobny okres fenologiczny. W czasie przelotu nietoperze
mogą wykorzystywać stałe, dogodne szlaki migracyjne, które oferują w tym czasie
zasobność pokarmową. Dotyczy to zarówno terenów otwartych, jak skrajów przydrożnych
alei. Prawdopodobieństwo występowania szlaków migracyjnych na obszarze niniejszej farmy
jest bardzo małe.
Wpływ na lokalne szlaki komunikacyjne
W okresie rozrodu nietoperze przemieszczają się z kryjówek na tereny żerowania.
Przemieszczenia te odbywają się szybko po wylocie z dziennej kryjówki. Trasy
przemieszczeń zwykle są stałe. Ze względu na sezonową zmienność diety nietoperzy mogą
one ulegać zmianie. Większość nietoperzy wykazuje dużą plastyczność w odniesieniu do
liczebności i aktywności ofiar. Mogą lokalizować i wykorzystywać miejsca rojenia się
owadów. W pracach monitoringowych należy uwzględnić trasy łączące miejsca żerowania i
kryjówki dzienne konkretnych gatunków nietoperzy. Szlaki przelotu mogą obejmować
również obszary nieatrakcyjne pod względem żerowisk. Lokalizacja turbin wiatrowych w
obrębie stałych tras przelotu może powodować zwiększenie śmiertelności nietoperzy. Na
podstawie obserwacji na opisywanym obszarze wykazanie istnienia takich szlaków jest mało
prawdopodobne.
Strata miejsc żerowania i/lub rozrodu
Z założenia maszty lokuje się poza terenami leśnymi i zabudową. Przy takich
ograniczeniach utrata miejsc rozrodu nie może mieć miejsca. Natomiast znacznie większa
jest utrata miejsc żerowania. W czasie prac terenowych podejmowane będą odpowiednie
kroki, aby zlokalizować takie miejsca. Dotyczy to przede wszystkim terenów, gdzie występuje
liściaste zadrzewienie. Środowiska te ze względu na bogatą bazę pokarmową mogą
przyciągać nietoperze. Natomiast otwarte grunty orne są sporadycznie wykorzystywane
przez nietoperze. Proponowane położenie masztów w obrębie gruntów ornych zmniejsza
prawdopodobieństwo utraty tego typu atrakcyjnych żerowisk.
Założenia rocznego monitoringu nietoperzy
Biorąc pod uwagę przedstawione powyżej uwarunkowania lokalizacyjne oraz rodzaj
planowanego przedsięwzięcia, niezbędne będzie przeprowadzenie monitoringu nietoperzy.
Badania powinny być przeprowadzone zgodnie z metodyką określoną w „Tymczasowych
wytycznych dotyczących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze” (wersja
II; OTON 2009).
Obejmą one następujące elementy:
- Wstępne rozpoznanie dostępnych informacji i warunków terenowych;
18
- Rejestracja głosów nietoperzy;
- Analiza nagrań i wyznaczanie indeksów aktywności nietoperzy;
- Kontrole potencjalnych kryjówek kolonii rozrodczych nietoperzy
- Kontrole obiektów mogących stanowić zimowiska nietoperzy
Wstępne rozpoznanie dostępnych informacji i warunków terenowych wykonane
powinno być przed przystąpieniem do zasadniczej inwentaryzacji terenowej. W jego trakcie
należy zebrać możliwie wszystkie dostępne dane o walorach chiropterologicznych okolic
planowanej
farmy
elektrowni
wiatrowych.
Dotyczy
to
przede
wszystkim
danych
literaturowych, a także informacji będących w posiadaniu organów ochrony przyrody,
jednostek naukowych oraz organizacji przyrodniczych zajmujących się badaniem i ochroną
tej grupy zwierząt. Analizę tych danych należy uzupełnić o wstępną ocenę obszaru
planowanej farmy elektrowni wiatrowych w oparciu o zdjęcia satelitarne oraz wizję terenową.
Etap ten stanowi podstawę do szczegółowego określenia metod badań terenowych
(np. właściwego wytyczenia transektów i punktów nasłuchu), a często pozwala na
wykluczenie możliwości lokalizacji elektrowni na części obszaru, co ogranicza skalę i koszty
owych badań.
Rejestracja głosów nietoperzy: nasłuchy podczas minimum 28 kontroli w okresie 15
marca – 15 listopada. Metodyka monitoringu ściśle powiązana z cyklami życiowymi tych
ssaków obejmująca:
a) opuszczanie zimowisk (15.03-31.03), 4-godzinne kontrole raz w tygodniu po zachodzie
słońca;
b) wiosenne migracje, tworzenie kolonii rozrodczych (01.04-15.05). Kontrole prowadzone
przeciętnie raz w tygodniu, do 4 godzin po zachodzie słońca, w maju rekomendowane dwie
kontrole całonocne.
c) rozród (01.06-31.07), 4 kontrole całonocne.
d) rozpad kolonii rozrodczych i początek migracji jesiennych, rojenia (01.08- 15.09). Kontrole
przeciętnie raz w tygodniu, dwie kontrole całonocne a pozostałe do 4 godzin po zachodzie
słońca.
e) migracje jesienne, rojenie (16.09-31.10). Kontrole raz w tygodniu, dwie całonocne we
wrześniu, a pozostałe do 4 godzin po zachodzie słońca. We wrześniu zaleca się
prowadzenie dodatkowych nasłuchów wieczornych (nawet do 4 godzin przed zachodem
słońca) w miejscach spodziewanych migracji borowców wielkich.
f) ostatnie przeloty pomiędzy kryjówkami (01.11-15.11). Dwugodzinne kontrole raz w
tygodniu, poczynając 0,5 godziny przed zachodem słońca.
Zasady prowadzenia rejestracji (wg pkt. III.2.2. wytycznych):
19
- Nasłuchami należy objąć zarówno obszar planowanej farmy elektrowni wiatrowych,
jak i fragmenty wybranych siedlisk w strefie do ok. 1 km od granic tego obszaru, które mogą
mieć szczególne znaczenie dla nietoperzy, w tym wpływać na aktywność nietoperzy na
obszarze farmy (np. potencjalne żerowiska czy skupiska schronień).
- Nasłuchy należy wykonywać na stałych transektach lub w stałych punktach nasłuchowych.
- Transekty na obszarze planowanej farmy należy poprowadzić tak, aby objęły wszystkie
typy siedlisk, zaleca się, aby przebiegały w pobliżu planowanych lokalizacji elektrowni
wiatrowych. Liczba i rozmieszczenie transektów lub punktów powinny być dobrane
proporcjonalnie do powierzchni i siedliskowego zróżnicowania obszaru badań, przy czym
każda z badanych potencjalnych lokalizacji elektrowni wiatrowej powinna być oddalona nie
więcej niż 500 m od jednego z transektów lub punktów nasłuchowych.
- Transekty należy dzielić na funkcjonalne odcinki (przyporządkowując je do poszczególnych
planowanych lokalizacji elektrowni wiatrowych, typów siedlisk lub
zróżnicowanych poziomów aktywności nietoperzy).
- Podczas kontroli wieczornych każdy stały transekt należy przejść jeden raz, rejestrując
aktywność głosową nietoperzy. Podczas kontroli całonocnych zaleca się 2-krotne przejście
transektów – raz po zachodzie słońca i raz przed jego wschodem, natomiast przez pozostałą
część nocy należy robić głównie nasłuchy punktowe.
-
Podczas kolejnych kontroli (nocy) pokonywanie transektów należy zaczynać
naprzemiennie z różnych końców a w przypadku nagrywania na punktach nasłuchowych –
odpowiednio zmieniać kolejność nagrań na poszczególnych punktach.
- Podczas nasłuchów punktowych minimalny czas nasłuchu w jednym punkcie to 10 min.
- Dopuszcza się (jeśli np. przejście wszystkich zaplanowanych transektów lub wykonanie
nasłuchów we wszystkich punktach w ciągu 4 godzin jest niemożliwe) kontrolę złożoną z
przejść/nasłuchów podczas dwóch kolejnych nocy, choć w takich wypadkach zaleca się
raczej prowadzenie równoczesnych badań przez kilka osób w ciągu jednej nocy.
- Do badań należy używać detektora szerokopasmowego (wraz z rejestratorem),
umożliwiającego rejestrację sygnałów echolokacyjnych i głosów socjalnych nietoperzy w
sposób ciągły (w czasie rzeczywistym), z jakością pozwalającą na późniejszą komputerową
analizę nagrań i rozpoznawanie gatunków. Detektory stosowane do rejestracji muszą więc
pracować w systemie
frequency division
lub umożliwiać zapis nieprzetworzonych
ultradźwięków (high frequency recording).
- Do rejestracji nagrań z detektora należy stosować sprzęt umożliwiający zapis dźwięku
bezpośrednio w formacie bezstratnym (np. WAVE, FLAC, APE, WavPAck), albo w plikach
systemu Anabat.
- Należy notować i przedstawić w opracowaniu podstawowe dane dotyczące warunków
pogodowych panujących podczas badań (temperatura powietrza, występowanie opadu, siła
20
wiatru). Odczyt temperatury powietrza powinien być prowadzony przynajmniej dwukrotnie: o
zachodzie słońca i w chwili zakończenia badań. Rodzaj i natężenie opadu oraz siłę wiatru
można podać opisowo (np. „lekka mżawka przez pierwszą godzinę po zachodzie słońca,
później brak opadu, wiatr słaby”). W miarę możliwości wskazane jest podawanie prędkości
wiatru z pomiarów własnych (na otwartej przestrzeni) lub najbliższych punktów pomiarowych.
Opcjonalnie można także podać stopień zachmurzenia w chwili rozpoczęcia badań.
- Wykonane nagrania oraz surowe dane powinny być przechowywane przez głównego
wykonawcę badań przez kilka lat (co najmniej 5, lub do zakończenia monitoringu
poinwestycyjnego), w celu umożliwienia ich ewentualnej weryfikacji (leży to w interesie
wykonawcy i inwestora – np. w celu potwierdzenia poprawności badań,
w przypadku
późniejszego wystąpienia nieprzewidzianej w raporcie szkody przyrodniczej dot. nietoperzy).
Analiza nagrań
Do analizy należy wykorzystać oprogramowanie umożliwiające analizę spektralną lub analizę
przejścia przez zero. Nietoperze należy oznaczyć do gatunku (jeśli to możliwe), grup
gatunków lub rodzajów. Indeks aktywności dla poszczególnych punktów nasłuchu należy
wyznaczyć dla każdego gatunku z osobna, a także dla wszystkich gatunków łącznie.
Kontrole potencjalnych kryjówek kolonii rozrodczych.
Należy
prowadzić
w
okresie
01.06-31.07
w
miejscach
gdzie
jest
najwyższe
prawdopodobieństwo znalezienia kolonii rozrodczych (włączając w to strefę buforową). Na
opisywanym terenie są to przede wszystkim zabudowania w miejscowościach Wyryki i Lipno.
Mogą to być strychy, pojedyncze stare drzewa z dziuplami, wieże kościołów itp..
Kontrola obiektów mogących stanowić zimowiska.
Powinna być przeprowadzona w okresie 01.12-28.02 w miejscach spodziewanych kryjówek,
jakimi mogą być na opisywanym obszarze wielkogabarytowe piwnice. Na obszarze
planowanej inwestycji będą to zabudowania w miejscowości Wyryki i Lipno.
Zawartość raportu końcowego monitoringu rocznego nietoperzy wg wytycznych:
Prognozy i raporty o oddziaływaniu planowanych elektrowni wiatrowych na środowisko, w
części dotyczącej nietoperzy, powinny zawierać co najmniej:
1) informacje – kto wykonywał badania i analizę danych, a także jakie ma przygotowanie
merytoryczne i doświadczenie w tego typu pracach;
2) szczegółowy opis stosowanej metodyki, w tym: lokalizację transektów i punków
nasłuchowych (zaznaczone na mapie), długość transektów, czas trwania nasłuchów w
poszczególnych punktach, liczbę i porę (godziny realizacji) kontroli, panujące w trakcie
21
kontroli warunki pogodowe (zgodnie z rozdziałem III.2.2. pkt 11 niniejszych Wytycznych),
wykorzystywany sprzęt (w tym zastosowane typy i modele detektorów), oprogramowanie
wykorzystane do analizy nagrań;
3) indeksy aktywności nietoperzy dla poszczególnych punktów i funkcjonalnych odcinków
transektów oraz ich analizę;
4) analizę potencjalnego wpływu na nietoperze etapów budowy, funkcjonowania i likwidacji
farmy (w tym wpływu krótko-, średnio-
i długookresowego oraz bezpośredniego i
pośredniego);
5)
analizę
możliwości
wystąpienia
oddziaływania
skumulowanego
z
innymi
przedsięwzięciami (nie dotyczy to wyłącznie farm elektrowni wiatrowych, ale wszelkich
przedsięwzięć mogących mieć znaczący wpływ na nietoperze);
6) stwierdzenie możliwości wystąpienia oddziaływania transgranicznego, a w przypadku jej
potwierdzenia – odpowiednią analizę;
7) analizę wpływu na obszary Natura 2000 (w okresach aktywności żerowiskowej analizuje
się indeksy aktywności nietoperzy z gatunków będących celem ochrony na
obszarze Natura 2000 w odległości lotów danego gatunku na żerowiska, a w okresie
migracyjnym – indeksy aktywności w miejscach, w których występuje uzasadnione
niebezpieczeństwo, że mogą przez nie migrować nietoperze z danego obszaru Natura 2000
(z gatunku będącego celem jego ochrony).
8) wskazanie obszarów, na których nie należy lokalizować elektrowni wiatrowych ze względu
na duże niebezpieczeństwo ich znaczącego negatywnego oddziaływania na nietoperze –
jeśli takie stwierdzono;
9) propozycje działań zapobiegawczych, łagodzących i ew. kompensujących, jeśli akie są
potrzebne i możliwe do skutecznego zastosowania;
10) zalecenia dotyczące monitoringu poinwestycyjnego.
22
5. Wnioski i podsumowanie
•
Uwzględniając przeprowadzoną wstępną analizę należy uznać lokalizację
inwestycji składającej się z zespołu 27 elektrowni wiatrowych „Wyryki” wraz z
towarzyszącą infrastrukturą drogową i elektroenergetyczną o łącznej mocy 54
MW w gminie Wyryki za dopuszczalną.
Opisywane lokalizacje siłowni wiatrowych znajduje się w znacznej odległości od linii
lasów oraz cieków i zbiorników wodnych, szczególnie atrakcyjnych dla nietoperzy.
Potencjalne gatunki nietoperzy mogące występować na omawianym obszarze należą do
gatunków stosunkowo częstych i niezagrożonych w Polsce. Występujący na położonym w
odległości ok. 10 km od terenu planowanej inwestycji obszarze Natura 2000 (obszar
PLH060043 Lasy Sobiborskie), nocek łydkowłosy (Myotis dasycneme), należy do gatunków
zagrożonych. Nie należy jednak spodziewać się jego występowania na obszarze
planowanej farmy wiatrowej, gdyż jej teren nie stanowi typowego miejsca żerowania dla
tego gatunku oraz nie jest potencjalnym korytarzem migracyjnym w odróżnieniu od
terenów leśnych i cieków wodnych.
•
Nie można wykluczyć zagrożenia dla niektórych gatunków nietoperzy
Pomimo małej atrakcyjności środowisk, można spodziewać się występowania
gatunków o dużym ryzyku kolizyjności (borowiec wielki). Nie można wykluczyć również braku
wpływu inwestycji na trasę dolotu nietoperzy do żerowisk.
•
Nie można wykluczyć braku wpływu na migrujące i koczujące gatunki
nietoperzy
Wśród nietoperzy do gatunków zagrożonych należy przede wszystkim borowiec
wielki, który w okresie migracji pojawia się nad terenami otwartymi na wysokości pracy
śmigieł wiatraków.
Powyższe będzie szczegółowo zbadane i przeanalizowane na etapie rocznego
monitoringu przedrealizacyjnego.
23
Literatura:
Tymczasowe wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na
nietoperze”, wersja II; OTON 2009,
Eurobats 4, Protection of overground roosts for bats;
Wytyczne do procedury i wykonywania ocen oddziaływania na środowisko – IUCN
Program Europy, Warszawa 1996 – 1999,
Głowaciński Z. (red.). 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt, Kręgowce. PWRiL,
Warszawa.
Poznajemy nietoperze, ABC wiedzy o nietoperzach, ich badaniu i ochronie, Praca
zbiorowa pod redakcją Marka Kowalskiego i Grzegorza Lesińskiego Ogólnopolskie
Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Warszawa 2000;
24

Plik źródłowy - Urząd Gminy Wyryki

Transkrypt

Podobne dokumenty

Występowanie i ochrona nietoperzy w

Akcja- Inwentaryzacja zimowa nietoperzy

biurku, a przed nami leżał tekst owej przepowiedni, której fragment

Wystawa fotografii nietoperzy w

Nietoperze z Jaskini Niedźwiedziej - Natura 2000

Międzynarodowa Noc Nietoperzy

program konferencji