Spis treści - Wydawnictwo UMCS

Spis treści
O d a u t o r a . .................................................................................................
7
I. Trójjedyny naród ruski czy odrębne wspólnoty narodowe?......... 11
II. Społeczny wymiar rosyjskiego prawosławia................................... 87
III. Rosyjska wizja narodu ogólnoruskiego............................................. 115
IV. Białorusini: między narodową odrębnością
a ruską wspólnotowością.................................................................... 137
V. Stosunek Białorusinów do Majdanu 2014 i jego następstw........... 155
Wokół książek
VI. Białoruś i Rosja: jedność historiozoficzna i cywilizacyjna?............ 177
VII. Białoruska wizja ideologii państwowej............................................. 195
N o t a e d y t o r s k a . ..................................................................................... 215
Od autora
Wielość wspólnot to cecha charakteryzująca Europę nie tylko czasów
najnowszych. Ich różnorodność widoczna była i jest również w naszej
części kontynentu, aczkolwiek prezentowana tu książka poświęcona jest
jedynie społeczeństwom i narodom Europy Wschodniej ostatnich kilku
pokoleń (niekiedy z odniesieniami do odległej przeszłości). W łacińskiej
części kontynentu zbiorowości etniczne, rozumiane jako społeczności
przedpiśmienne i przedideologiczne (głównie chłopskie), nieposiadające wykształconej świadomości swojej odrębności grupowej na poziomie
makrostruktury społecznej (a więc tej, która wykraczała swą wielkością
poza społeczności wioskowo-gminne, parafialne), ewoluowały w narody
jako wspólnoty świadome swego zakresu geograficznego, cech łączących
i zarazem odróżniających je od innych. Najczęściej wyróżnia się na tym
obszarze dwa typy narodów: państwowe (polityczne) i kulturowe (formujące się na wspólnym podłożu językowo-etnicznym głównie w Europie Środkowo-Wschodniej). Należy zdawać sobie sprawę z tego, że w łacińskiej części kontynentu istnieją narody nie tylko wyraźnie zróżnicowane dialektologicznie (Włosi, Niemcy – także silnie zregionalizowani),
ale jakże tożsamościowo (Brytyjczycy składający się ze zbiorowości: angielskiej, szkockiej, walijskiej i północnoirlandzkiej), wspólnoty polityczno-państwowe, których części składowe przypominają narody kulturowe
Europy Środkowo-Wschodniej (Belgowie), nie mówiąc już o Szwajcarach
oddzielających się od sąsiadów na zasadzie polityczno-państwowej, a zarazem zróżnicowanych wewnętrznie według kryteriów wyróżniających
nowoczesne (o wykształconej tożsamości kulturowej) grupy etniczne.
Nieco odmienny układ wspólnot charakteryzował/charakteryzuje prawosławne społeczeństwa wschodniosłowiańskie. Na wspólnotę
zwaną trójjedynym narodem ruskim1 (termin występujący obecnie bardzo
Równoważny jest mu treściowo termin (pojęcie) – naród ogólnoruski.
1
8
Od autora
rzadko) łączącą słowiańskich (prawosławnych) Rosjan, Ukraińców i Białorusinów nałożyła się po rewolucji bolszewickiej sowieckość, rozumiana tu jako typ wspólnotowości opierającej się na wartościach, postawach
i ideach (ideologii) o charakterze klasowym i znajdująca swój wyraz w idei tzw. narodu sowieckiego. Zjawiskom tym towarzyszyły jeszcze przed rewolucją procesy formowania się na obszarze Słowiańszczyzny Wschodniej nowoczesnych narodów, wyraźnie różniących się
jednak – zwłaszcza w przypadku rosyjskim – od narodów łacińskiego kręgu kulturowego. Należy podkreślić fundamentalne różnice istniejące między wspólnotą tzw. narodu sowieckiego – opartego na ideologii klasowej,
a wspólnotą narodową typu nowoczesnego – tak jak się ją rozumie w ciągu ostatnich dwóch stuleci w Europie. Wartości, które je formowały, były
przynajmniej po części wobec siebie sprzeczne. Wśród Słowian Wschodnich na wspólnotę trójjedynego narodu ruskiego nałożyła się zatem sowieckość, a na nią separatyzmy narodowe: ukraiński i białoruski; rosyjski
na ogół nie miał charakteru separatystycznego wobec pozostałych dwóch
społeczeństw. To powoduje przedziwny miszmasz wartości, postaw, idei
i odniesień wspólnotowych – częste łączenie zasadniczo sprzecznych elementów. Możemy mówić o postsowieckim synkretyzmie kulturowym
(ideowym, ideologicznym), tożsamościowym. Skutkiem tego są trudności
ze zbudowaniem spójnej świadomości historycznej, co zwłaszcza w przypadku Ukraińców i Białorusinów ogranicza możliwości rozwoju procesów narodotwórczych upodmiotawiających te społeczeństwa.
Ważnym problemem badawczym występującym podczas studiów
nad procesami narodotwórczymi Słowiańszczyzny Wschodniej jest kwestia pojemności treściowej pojęcia narodu. Pojęcie to odnoszone do zbiorowości innych kontynentów, na przykład Afryki, staje się tak szerokie, że
przestaje pełnić funkcje dobrego narzędzia badawczego. W Rosji, mimo
jej większej bliskości kulturowej do Europy łacińskiej, społeczeństwo
kształtowało się przez wiele wieków w zupełnie innych realiach historyczno-kulturowych, zatem treści tamtejszych wspólnot (społecznych,
państwowych, narodowych…) wykazują znaczne różnice w porównaniu
z zachodnimi. Świadomość ta winna towarzyszyć czytelnikowi podczas
lektury tej książki, której celem nie jest wypracowanie odmiennej terminologii, a tylko zwrócenie uwagi na zaistniały problem. Znaczna część prezentowanej tu pracy jest oparta na badaniach socjologicznych prowadzonych w ośrodkach analitycznych uchodzących za
najrzetelniejsze w tych społeczeństwach. Podejmowane w tego rodzaju
placówkach prace nie są zbyt często wykorzystywane w polskim piśmiennictwie, co tylko po części może być uzasadniane przypuszczeniem o ich
Od autora
9
nie do końca zadawalającej sile eksplikacyjnej. Sądzę jednak, że warto się
do nich odwoływać przy świadomości pożytków z tej procedury, ale i niebezpieczeństw odnoszenia się tylko do nich. Badania wschodniosłowiańskiego, prawosławnego kręgu kulturowego wymagają uwzględnienia
kategorii zaistniałych w tamtejszych społeczeństwach i tamtejszych kontekstów kulturowych.
Zamieszczone w książce teksty powstały między wrześniem 2013
roku a kwietniem 2016 – zatem w ciągu ostatniego dwa i pół roku. Pierwsze trzy dotyczą całego obszaru Słowiańszczyzny Wschodniej, dwa pozostałe głównie społeczeństwa białoruskiego, aczkolwiek w jego ogólnoruskim kontekście. Kilka lat wcześniej powstały dwie recenzje zamykające
zbiór prac i umieszczone w nim ze względu na ich – jak sądzę – szerszy
kontekst społeczno-kulturowy. Autorem pierwszej recenzowanej książki
jest białoruski filozof-ideolog zaangażowany politycznie (i przez pewien
czas instytucjonalnie) po stronie opcji proprezydenckiej, którego praca jest
przykładem silnego w społeczeństwie białoruskim nurtu proruskiego, czy
mówiąc inaczej – prorosyjskiego. Książka ta pokazuje kategorie myślenia
znacznej części białoruskich elit (zwłaszcza starszego pokolenia) pogranicza nauki, idei, ideologii i polityki, które zakorzenione są w tamtejszym
społeczeństwie bardziej niż opcja jednoznacznie okcydentalna. Recenzja
drugiej książki (zbioru tekstów) będącej podręcznikiem ideologicznym
mającym zastąpić wcześniejszy marksizm-leninizm pokazuje, jaki charakter przybiera indoktrynacja białoruskiego społeczeństwa w ostatnich latach. „Ideologia państwa białoruskiego” jest przedmiotem od kilkunastu
lat wykładanym na białoruskich uczelniach, stąd waga zawartych w niej
treści i namysł nad ich prezentacją może być pouczający.
Lublin, maj 2016 roku