H. Kiereś, Źródła

Kulturo wobec lechniki
Henryk Kiereś
Źr dło myślenio ulopiinego
nawcy kultury zgodnie odnotowują, iż jedną z osobliwoŚci
naszego życia jest trw. utopian propensity, czy|i skłonność
utopistyczna. Przejawia się ona w tym, że od swych historycznych początkow piszemy i realizujemy recepty na doskonałe
Ąlcie społeczne, a każda taka proba konczy się nieuchronnie
tzw. a|ienacją , czy|t wyobcowaniem się rzekomo idealnych
form postulowanego bytu społecznego. Płacimy za to haraczern
setek milionow istnien ludzkich i zmarnowanym życiern
pokolen, ktore ulegĘ rnirażowi utopiil. Co gorsza, wielu myŚli_
cieli sądzi, że ta obsesja jest nieusuwalnym składnikiem naszej
kondycji, że _ krotko mowiąc - jesteśmyskazani na Leviathana
utopizmu, a bogatsi o znajomoŚć jego historycznych odmian
możemy co najwyżej starać się neutrallzować jego skrajne
postaci2. - Wjaki sposob?
Wachlarz wysuwanych p ropoz,ycj i p rzewiduj e b ądŹ p e symizm
i schizofreniczną ucieczkę w tzw. prywatność, bądŹ nihilizm
i anarchię społeczną, bądźsyzyfowy heroizm, bądźkrytykę
myśleniautopijnego, a szczego|nie tkwiącej w nim pokusy totalitaryzmu (modernizmu), bez nadziei na przysłowiową ,,nić
I
2
Zob. Ct:. Walsh, From Utopia to Nightmare, New York 1962.
To przekonanie najlepiej wT aża myśI E. Biocha zawarta w jego Geist der
Ufopie (Munich und Leipzig, 1918), że utopia to jedyny instrument myślowy
służącySystematycznej eksploracji r żnych możliwoŚci poznawczych, to
bron filozofii krytycznej.
t5
Źr dlo myślenio ulopi jnego
Henryk Kiereś
Ariadny'' lub _ uwaga - z nadzieją na znalezienie systemu społecznego ,zludzkątwarzą". _ Czy jesteŚmy rzecTryiście skazani
na utopistyczny determinizm?
Tysiącletnie dzieje Polski toczą się w łonie cywilizacji
łacinskiej, ktora jest tworczą syntezą tego, co najlepsze z dorobku staroĄrtnej Grecji (filozofia) i Rzymu (prawo)' syntezą
dokonaną na gruncie ChrzeŚcijanstwa. o słusznościwłasnego
wyboru świadcąrmyatramentem i krwią, co zvviężIe wyrażarrretafora Polski jako ,,Bożego igrąrska''. Czym sobie zasłuzyliśmy
na ten piękny, ale doŚć szczego7ny epitet?
Polska leĘ w Europie, ale Europa nie jest monolitem
cywilizaryjnym, bowiem w jej granicach geograficznych zmaga
się ze sobą prąynajmniej kilka cywilizacji: obok historycznie
pierwotnej łacinskiej spotykamy żydowską, arabską oraz
bizantyjską (w wersji berlinskiej _ zrłviązanej z protestantyzmem,
i wersji moskiewskiej _ nviazanej z prawosławiem3)' Historia
Europy, a szczegolnie historia Polski wymownie ilustruje tezę
F. Konecznego, iż dzieje ludzkie to arena Śmiertelnych zapasow
cywilizacji+. _ Na tę mieszankę złoĘłsię nie tylko napor obcych
cyvilizacji, ale przede wszystkim własne błędy Europejczyka,
a mianowicie, wybor co prawda rodzimych, lecz fałsrywych
tradycji fllozoficznych, co wpĘnęło na opaczne zinterpretowanie
objawienia Chrześcijanskiego i w efekcie zaowocowało rozpadem na katolicyzm, prawosławie i protestantyzm oraz otsvorzyło
na asymilację obcych wzorow życia społecznego' - Co to jest
c5rwilizacja i co wyrÓżnia cywilizację łacinską?
Cywilizacja to metoda ustroju życia społecznego. Jest ona
bodaj najważnLejszą częŚcią kultury _ racjonalizacji natury bowiem od charakteru cywilizacj i zaleĘ polityka, a ta jest prze_
cież sztuką Społecznego zabezpieczanta dobra wspolnego.
- Co jest dobrem wspolnym cywilizacji łacinskiej?
Jest to cyw1lizacja personalistyczna, a więc jej ostatecznym
celem jest dobro człowieka-osoby: każdego człowieka, tylko
3.
4-
Zob. Kultura i cywilizacja. Praca zbi.orowa, Lublin 1937.
Por. F' Koneczny, o cywilizację łacinską, Lublin 1996;
Lublin 1997.
76
Z dziei w
Polski,
człowieka i za'wsze człowieka. Jest on widziany pod kątem pięciu dopełniających się celow, ktore ogarniają jego życie osobowe
i materialne, a mianowicie, prawdy, dobra i piękna, czyli nauki,
religii, moralności i sztuki oraz zdrowia i dobrobytu. Życie
rodzinne jest analogicznym wzorcem dla Ęcia społecznego, co
wyraża się w prymacie prawa natury nad prawem stanowion5rm
(pozytywnym), a prawa cywilnego nad prawem panstwowym.
J e st to cyw i\tzacj a apo steriory czna i or gantczna, czyli bud owana
na doświadczeniu tego, co stałe i czego nie wolno zmieniać pod
grożbą zrniany typu cywilizacji, ale jednocześnie zdolna do
samokontroli tego, co zmienne w zmiennych warunkach Ęcia
(tzuł. wrządzenia|. _ C4r teoria społeczna ronvijana w ramach
cywilizacji łacinskiej nosi znamiona utopizmu?
Podstawą naszej cywilizacji jest autonomicznie uprawiana
ftlozofta, sięgająca swymi korzeniami myśli Arystotelesa i Tomasza z Akwinu, ktora _ jako jedyna samoświadoma nauka bezinteresownie oddana prawdzie _bierze na siebie obowiązek bycia
anci]la cu]turae - służebnicąkultury' Dzięki filozofii klasycznej
potrafimy realistycznie (dorzecznie) i racjonalnie wyjaśnić
otaczający nas Świat, czyli wskazać na jego ostateczne przyczyny. Pozyskana wiedza przekłada się na najwyższy akt poznawczy człowieka _ Da rozumienie. Taką wiedzę nazwar'o
w tradycji mądroŚcią teoreĘczną i dostrzeżono, iż jest ona
koniecznym warunkiem mądroŚci prakĘcznej, doty czącej znĄomościprzyczyn szczegołowch, nieodzownych do osiągnięcia
celu ostatecznego Ęcia ludzkiego jako ludzkiego. MądrośćprakĘczna zawiaduje moralnoŚcią i sztuką, a więc także poliĘką,
ktora - jak już wiemy - jest społeczną troską o dobro wspolne.
W ten sposob cele filozofii i cele Ęcia społecznego moderowanego
cywilizacją personalisĘrczną schodzą się w jeden cel: dobro życia
ludzkiego materialnego i osobowego (duchowego).
Realizm filozoftczny cywilrizacji łacinskiej sprawia, iż jej teoria
społeczna jest przesycona właśniereąlizmem, a zatem ani
w niej, ani w poliĘce nie ma miejsca na utopizm. Społeczność
to organizm, a nie mechanizm; jesteśmy rożrti ,,z natury", a zatem rożne drogi - proporcjonalne do naszych talentow i możtiwości - ptowadzą do tego samego celu. Co więcej, redrizm
77
Źr dlo myślenio ulopiinego
Henryk Kiereś
gwarantuje odczytanie realizmu Ewangelii, a realizrn
Ewangelii ostatecznie dopełnia nasze życie społeczne pod kątem
,,2 rtatr;rry"
kryterium jego oceny: miłościblźniego, czyli solidarnoŚci
społecznej. Proporcjonalne zejŚcie się natury i Łaski daje orygi_
Polega on na tym, że zamiast poznawać świat, myŚlimy
o Świecie, a _ co naleĘ podkreślić- myślenie nie jest czynnoŚ-
cią poznawczą| Jest ono czynnością porządkującą treści
naszego doŚwiadczenia, nadającą tym treściom charakter
nalną syntezę, ktorej owocem jest właśnienasza cywilizacja.
Skoro myŚlenie utopijne jest z gruntu obce cywilizacji
łacinskiej, jego źrodełnaleĘ szukać w błędach filozoficznych,
a dokładniej mowiąc, w myśleniu skażonym idealizmem (aprio_ Sięgnijmy do własnych dziejow.
ryzmem) i mechanicyzmem.
Studia nad dorobkiem kulturowym Europy dowodnie !\ykazwją,ŻefiIozofiarnatrzy konkurentki: mit, utopię i ideo l o gi ę . Co wyrożnia f1lozoftę? Jest ona nauką, a w nauce nie
jest ważne to co - i w imię czego _ się głosi, \ecz jak się uzasadnia głoszone sądy (teorie). Ponadto lilozofia jest nauką tzw. pierwszą' a więc do niej należy zadanie zbudowania ogolnej teorii
poznania naukowego: jego przedmiotow, metod i celow. - Co
łączy, a co rożni mit, utopię i ideologię?
Są to formy myŚlowego ogarnięcia całoŚci ludzkiego do_
Świadczenia; biorą się one - podobnie jak lilozofia i inne nauki
- z nadrlniaru doŚwiadczęnia i niedomiaru rozumienia, ale za-_
sadą nadania jednościdoświadczeniu nie jest theoria,Iecz ars
sztuka! lnaczej mowiąc, spoiwem zdan składających się na mit,
utopię czy ideologię nie jest ich prawdziwoŚć - koherencja, czy|i
zgodnośćz redrnym Światem, lecz ich piękność,a piękno jest
przedmiotem upodobania! Występują one bardzo często pod
lraz$Ią ,,f1lozofla", a to z tej racji, że prezentują ogolne wizje
Świata oraz czlowieka i celu jego Ęcia' Wizje te są myślowo
niesprzeczne, Lecz jednocześnie są literalnie fałsąrwe, gdyż są
metaforami, ale z uwagi na metaforycznoŚć i niesprzeczność
oddziałują na nas tak, jak oddziałuje każda udana fikcja
artystyczna: bezpośrednio i zarazem ogolnie, czyrn qrywołuja
1luzję (złudzenie) rzecrywistości, a więc także złudzenie prawdziwości!
Tak więc u podstaw mitu, utopii i ideologii leĘ poznanie
artystyczne, a warto wiedzieć, że zabso|uĘzowanie tego rodzaju
poznania prowadzi do błędu pojetyzacji kultury. Na
czym ten błąd polega?
jednolitego, czyli niesprzecznego systemu zdan, a taki system
zdan - rrazywany często, ale niedokładnie ,,teorią'' - nie musi
być prawdził"y, czyLi zgodny z realn5rm Światem. Krotko mowiąc,
niesprzeczność(koherencja) nie jest miarą prawdziwości; gdyby
tak było, nie znalibyśmy rożnicy pomiędzy fikcją literacką
a rzeczylnristością. - W jaki sposob doszło do błędu pojetyzacji
poznania? Spojrzmy po kolei na mit, utopię i ideologięs.
Słowo ,,mit'' pochodzi od gr. mythos - opowieŚć - i w okresie
mitologicznym kultury europejskiej ozrtaczało ono formę myŚlową, rodzaj protofilozofii, zaulierającą w sobie metaforyczną syn_
tezę opisu Świata - jego gen.ezy, budowy i przeznaczenia oraz
na Ęcie ludzkie. MyŚlenie mitotworcze zostało prze"przepisu''
zvłyciężone przez fiozofię; mowi się, że filozofia jest racjonalizacją mitu, czyli zachowaniem obecnej w nim intuicji wyjaśniania ostatecznoŚciowego, a odrzuceniem naiwnego i fantaąrjnego
sposobu borykania się z zagadką Świata' Przekroczenie mitu
dokonało się ostatecznie w wyrożnieniu theoria _ nauki, pra.xis
_ moralności i pojesis - sztuki (Arystoteles), a określasię je
mianem teorii aspektu. Stanowi ona kościec cywilizacji
łacinskiej, największy wkład Grekow do jej poznawczego
dorobku. Pomimo to, mity są obecne nie tylko jako szacowne
zabytki myślowe i dzieła sztuki, lecz rownież aktywnie, jako
formy or ganizow ania doświad czenia w naukach szczegołowych
i w filozofii, np. teogeniczny mit samostwarzania się Boga, kosmogeniczny mit ,,Big Bangu" lub mit powszechnej ewolucji czy
mit podŚwiadomości lub kreatywnoŚci języka. Chociłżmity tego
rodzaju są niesprawdza|ne naukowo i wewnętrznie sprzeczne,
78
79
Wsp lna forma mitu, utopii i ideologii powoduje, 'tŻ często nie odr żnia się
ich od siebie pojeciowo. Są to formy uż1rtecznego upodobnienia fikcji do
prawdy, ktore ogarniają sobą zasadniczo wszystkie strony życia ludzkiego,
życie poznasłcze, moralne, wytworcze i religijne po to, aby związać je w jednoŚć wizji zaspokajającej poznanie i praktykę życiową. Są one odmianami
myśleniapansoflstycznego.
Źl
Henryk l(iereś
sądzi się, że stanowią istotny składnik kultury, bowiem
zapładniają myŚlenie i ukierunkowują poszukiwania poznawcze' Czy rzecrywiście mity są konieczne?
Zwolennicy mitu zapominają, że hipotezy są ważnym ele-
mentem poznania naukowego, ale ostatecznie muszą one podle_
gać naukowej weryfikacji, a wymogu tego nie spełniaja i spełnić
nie mogą hipotezy-mity, że w nauce konkurują ze sobą trzy
koncepcje celowości poznania, a każda z nich zakłada odmienną fiIozoficzną teorię świata.Zatrzymajmy się przy problemie
teorii nauki i powiry,anym z nim ściślezagadnieniem prawdy
i prawdziwoŚci. odkryjemy dzięki temu ostateczne żrodłabłędu
pojeĘzacji pozrrarria, cryli zastąpienie go myŚleniem.
Do progu czasow nowoĄrtnych obowiąąrwała klasyczna teoria poznania naukowego, autorstwa Arystotelesa, w ktorej kluczowe naukotworcze pytanie brzmi: DIA TI? - Dzięki czemu? i w ktorym chodzi o wskazanie na ostatecznę przyczyny, takie,
bez ktorych przedmiot byłby niezrozumiaĘ; dzięki znajomoŚci
pr zy Czy n rozumiemy przedmiot. Zwięnczeniem panuj ąc ej dwie ście lat (XV-XVII w. okresu narodzin nowożytnego utopizmu) filozofli krytycznej i narastającego sceptycyzmu była myŚl R. Des_
cartesa, ktorej symbolem i syntezą jest legendarny aforyzm
Cogito ergo sum, co zĄaczy, że zakres myŚlenia (czynnoŚci niepoznawczej!) jest szerszy od zakresu istnienia, czy\t, że myślenie
wyprzedza rzeczywistość! Myśleniemusi być rzecz jasna
niesprzeczne, jego wzorem (formą) są dyscypliny formalne sztuki: logika i matemaĘka. Wiedzę prawdziwą t:vtorzyrny dzięki łączeniu i dzieleniu pojęć. _ Co się stało?
Naj}<rocej mowiąc, świat dostał się pod dyktat rozumu, ktory
myślącjasno i wyraźnie, czyli niesprzeczrtie,fułor4l ,,wiedzę'', ktorej
praw&iwośćnie polega na zgodności sądow z rzecrywistością,lecz
ich niesprzeczności. l{arteĄusz był przekonany, ż.e rygorystyczne
stosowanie jego recepty gwarantuje myśleniu obiektywność,ale już
I. Kant, ,,obudzony z dogmaĘcznej drzeml<l'' empĘsĘczną l<ryĘką racjonali"mu (aprioryzmu) kartezjanskiego (D. Hume) stawia
nowe pytanie naukotworczei ,,Co podmiot, a co przedmiot wnoszą
ze sobą do vłtedzy?", cz\jrm - jak sądzi - dokonuje ,,przewrotu
kopernikanskiego'' w filozofii, gdyż teraz podmiot jest warunkiem
przedmiotu. KrÓtko mowiąc, to człowiek konsĘrtrruje świat, czyli
wyprowadza i uzasadnia jego istnienie z danych świadomoŚci. Krok
dalej pojdzie tworca pozylywŁmu A. Comte, l'rtory stawia pytanie
naukotworczei ,JalQ" (To laow how?) izmienia kryterium prawdy
z riesprzecznoŚci na uźif.:eczność(skuteczność) teorii. W rezultacie
narrka zarrrykasię w,jaskini Świadomości'': doświadczarre treŚci są
a priori organżowarre w ,,teorie'', a więc apnoryczną formą nauki
staje się sźuka. Bogatsza od takich,,teorii'' rzecąrwistość nie pasuje do nich, a]e G. Hegel powie: ,,Tym gorzej dta rzeczywistoŚci'',
a jego uczen K. Marks skonkluduje: ,,Filozofowie doĘrchczas rozmaicie interpretowali świat,nam idne o to, aby go zmienic'', a ta
teza|eĘ u podstaw utopizmu! - Co to jest utopia?
Słowo ,,utopia'' składa się z Łac. przedrostka 'u'' (trans_
literowanego z gr. ou) oznaczającego negację oTaz z gr. słowa topos
- miejsce. Utopia to miejsce, ktorego nie ma. Słowo to spopulary_
zowal Tomasz Morus (Thomas More), autor dzieła De optimo Re'
publicae Statu deque Nova Insula Utopia Libellus vere Aureus
(Lovanium 1516), w skrocie Utopia6, w ktoryłn kryĘcznie rozvłaża
możliwośćzbudowania Land-Without-Evi] - Ziemi'bez-zła,
w zutiązl<tl z cayrr' słowo to dziedziczy d'waznaczenia: miejsce, ktore aktualnie nie istnieje, ale jest realnie możhwe; miejsce, ktorego
istnienie jest realnie wykluczone, choć możliwe do pomyślenia.
Utopię z'aliczono do poezji, a ponieważ syh-rowała się na pogranican ftlozofii społecznej i iiteratury nazwano ją ,,powiastką filozoftcznd' lub ,,mowiąc5rm obrazem" (speaking picture), ktore poucza i oczarowuje'' (Ph. Sidney, Defence of Poetry, 1595). Poźniej
dostrzeżono w niej model myśleniaspołecznego |a model for an
idea] commonwelth) budząry nadzieję powrotu do świata,,pierwotnej prostoĘy'' lub narzędzie rea)iz.acji,,utopii chrześcijanskiej''
(christian utopia) (P. Chamberlen, J. Milton, S. Hartlieb), a ostatecznie _ co stało się za. sprawą Rewolucji Francuskiej _ nałzędzie
świeckiego dzia}anta poliĘcznego7. Wraz z rozvlojern ptryrodozailste złota i niemniej poĄĄeczna jak przyjemna o najlepsąp
ustroju pa stwa i nieznanej wyspie Utopii"; pierwotny tytuł JVusquama
6.
,KsiĘeczka
7.
H. Bauer, Kunst und Utopr'e, Berlin 1965. W. Biesterfeld, Die literarische
Utopie, Stuttgart 7974. R. C. Elliott, The Shape of Utopia: Sfudies in a
(Nigdzie).
LiteraĘl Genre, Chicago L97o.
80
dlo myślenioutopiinego
8l
Źr dło myślenio ulopiinego
Henryk l(iereś
znawstwa pojawia się nowy sojusznik utopżmu: scjenĘzrn oraz
technika i technologia połączone z ideą postępu i ,,eschatologią''
(ideologią) konsumpcjonżmu' W kazd1łrn razie w każdej utopii
chodzi o wŁję idealnego życia społeczrlego, Ącia pełnego dobr
i sprawiedliwoŚci8, co znajduje swoj wyraz w takich nazwach, jak
eutopia resp. udepotia_ spoLeczność Ą{ąca dostatnio materialnie,
uchronia resp. euchronia - stan ,,poza czasem", koniec dziejow,
ich ostateczne wypełnienie, eupsychl'a - ideał:y stan Świadomości społecznej: ,ja' indyrvidualne = ,,Ja" społeczne i wspołczeŚnie,
w ał a7ku z tzul. postmodernlzmem i New Age, c4rIi powrotem
utopżmu do idei socjalizmu liberalnego, pojawia się słowo ego-
topia oznaczające idealny start,ja''-monady-wo1ności. odnoĘmy
przy okazji, że od swego pojawienia się utopżm trafia na kryĘkę,
w zlxliązlłl z cTym pojawiają się słowa: antJrmon_rs, antyutopia,
dystopia, kakotopia; wspomniana kryĘka ma na celu bądŹ
doskona]enie wżji idealnych światow,a więc jest proutopijna,
bądź zdemaskowanie myślenia utopijnego, np. historycznie }uż
Arystofanes w Rządach kobiet oraz wspołczeŚnie A. Huxley,
E. Zamiatin czy G.Orwellg. Dla pełni obraz:u w5rpada dodać, że
w liczn;rm gronie postkartezjan trudno znaJeżc myŚliciela wolnego
od pokusy utopżmu, a systemy ftlozoftczne wielu z nich to wyłącznie utopie.
Wiemy już, co łączy rnit i utopię. Co je dzieli? Rożnica dotyczy obrazu człowieka. W micie dominuje tzw. losowa koncepcja,
według ktorej człowiek jest uzależniony od anonimowych sił
kosmicznych, od kaprysu bog w lub przypadku; ten pesymżm
najlepiej wyraża homerowe określenieczłowieka jako ,jednodniowca''. Inaczejjest w utopii, w ktorej człowiek to kowal swego
losu, ale warunkiem koniecznym pełnej rea7izacjijednostki jest
kolekfi. Sięgnijmy do przykładow.
8.
Zob. P. Bloomfield, Imaginary Worlds or the Evolution of Utopia, London 1932.
J. Servier, Histoire de |'utopie, Paris 1967. R. Mucchielli, l,e Mythe de la cite
idea.le, Paris 1960. S. Th. Molnar, Utopia, the Perrennial Heresy, New York
1967 . J. O. Bailey, Piligrims through Space and Time: Trends and patterns in
Scietnific and Utopian llcfibn, New York 1974. A. Kenny, Thomas More, Oxford
1986. R. Tokarczyk, Polska myślutopłna. Trzy eseje z dziej w, Lublin 1995.
Zob. G. Kateb, Utopia and Its Enemies, New York 1963.
82
Pierwszą prÓbę utopii znajdzterny u Platona, w jego dialogach
Panstwo oraz Prawa. Platon, krytyk mitow!, roztoczyŁ wizję
doskonałego panstwa, ponieważ borykał się z pytaniem o ostateczny cel Ęcia ludzkiego. Zdanierr. Platona człowiek to wyłącznie niematerialna dusza, ktora egzystowała w pleromie,
miejscu wszelkich doskonałości,a za określone przewiny
została na mocy bezvvzględnie działających praw kosmicznych
zesłarra do Świata-cienia i uwięziona w materii. Człowiek-duszą
przebyrva w ciele-materii tak jak więzien w celi lub sternik na
okręcie. Aby powrocić do pleromy człowiek musi się wyzwolić
z ciała. W jaki sposob? Żyjąc zgodnie z własną naturą' a naturą
tą jest rozumność,ktora przejawia się trojako, co za|eŻy od tego,
jaka strona duszy weżmie gorę w jego Ęciu cielesnym: pożądawcza, bojowa czy rwiaąana z mądrością.Budowa duszy niejako a priori predesĘnuje człowieka do jednego z trzech zaulodow: rzemieślnik, żo|nierz i filozof. Co z tego wynika? To
mianowicie, że właściwymmiejscem realizowania się człowieka
jest panstwo. Jest ono celem życiadoczesnego' alejednocześnie
narzędziem życia transcendentnego: powrotu do doskonałego
Świata idej, do pleromy.
W platonskiej wizji niby wszystko jest w porządku: człowiek
nie jest kimŚ ,,gotowyrn"; z natwry posiada uzdolnienia, ktore go
predestynują do pełnienia pewnej roli; społecznoŚć jest warun-
kiem aktualizacji uzdolnien; zagwarantowana jest transcendencja człowieka nad społecznoŚcią, ale _ zauważrny _
koniecznym warunkiem tego wszystkiego jest wszechwładne
panstwo, ktore podlega zmianom - jest doskonalone! - nie ze
względu na człowieka, Lecz z uwagi na własną ideę, zatem
wyłącznie ono jest formą i celem Życia ijemu należy się - a jest
to obowiązek! - poświęcaćlo.Człowiek to surowiec, a panstwomaszyna przet'warza ten surowiec pod kątem załoŻonej przez
ideę panstwa (bo jest to idea nadrzędna w hierarchii idej!) idei
człowieka. _ Przejdżmy do wizji Morusa'
Morus pisze swą utopię z podobnych racji, ale w odmiennym
kontekście niż Platon. otoż |udzie są bogatsi o chrzeŚcijanską
1o.
człowiek nie jest podmiotem prawa! Suwerenem jest panstwo!
83
Henryk l(iereś
Źr dło myślenio ulopiinego
naukę o człowieku, a szczegolnie o warunkach osiągnięcia ostaĘcia_ zbawienia, ale nie realizują jej zasad
w życiu społeczn5rm ż czego owocem jest podział na bogaĘch
i biednych, niesprawiedliwe prawa, Ęrania i prywata możnych
oraz złe doradztwo. Aby ten stan rzeczy zmienić naleĘ zb:u'
dować idealne panstwo. Oto cechy Utopii.
W swej strukturze ma ona cechy panstwa demokratycznego
ze śIadami monarchii: na jego czele stoi Książe sprawujący swoj
urząd doĄrwotnio, druga warstwa to posłowie, trzecia _ urzędnicy, dalej - kapłani i wreszcie obywatele; rządzą obywatele
poprzez posłow, ale w istocie jest to panstwo komunistyczne,
bowiem obowiązuje w nim wspolnota dobr i zasada ich rownego
rozdziału (pieniądz jest wyparĘ przez właściwąorganizację ich
wymiany); obowiązuje centralne planowanie ka:żdego przejawu
życia; obowiązuje powszechny obowiązek pracy' powszechna
edukacja i opieka lekarska. Biorąc rzecz detalicznie, oznaczato,
że centralne planowanie Ęcia sięga łżdo sfery wolnego czasu;
że sprawiedliwoŚć w podziale dobr doĘczy także ,,nadwyżki''
w zakresie posiadanych dzieci; że powszechna edukacja toprzymus nauki rzemiosła oraz prac1r na wsi (2 Lata), obowiązek
uczestniczenia w publicznych wykładach i dyskusjach oraz uni_
formizacja obyczajow; panstwo jest strukturą wzorcową dla
rodziny: rodziny zyją w fąlansterach (dormitoriach, kibucach 30 rodzin); obowiązuje ,,ekumenizm'' panstwowy, czy|i religia
panstwowa, ktora jest syntezą lur1;zn'auIanych przez Utopian
religii; obowiązuje zgoda urzędnika na wyjazd lub zmianę miejsca pobytu; siedziby ludzkie _ miasta i wsie - posiadają jednolitą
formę i idenĘczne budownictwo; obowiązuje odgorna cerrzura;
dopuszcza się eutanazję i prawo do samobojstwa; za wykroczenia prawne' a szczegoInie za uchylanie się od pracy grozi
degradacja do stanu niewolniczego (praca jest środkiem resocjalizacji niewolnika i czymśspołecznie korąrstniejszym od
jego śmierci).
Zbierając, Utopia to wszechwładna struktura, jej omnipo_
tencja wyrłŻa się w militaryzacji, etaB1rzacji, uniformizacji,
b iu rokraĘzacj i, s o cj ali zacji, r e glarne ntacj i or az p acyfl,kacji Ę cia
ludzkiego. Pomimo to, czy raczej właśniedlatego Utopianie są ze
tecznego celu swego
84
wszech lr'iar szczęŚliwi, są pracowici, uczciwi, solidni, solidarni,
są bogaci - choć gardzą bogactwem! - są ciekawiwiedzy, ćułiczą
się w cnotach i religijnoŚci, z radoŚcią poddają się prawu,
doskonaląc je - demokratycznie! _ wedle reguĘ: im więcej
obowiązkow, tym lepiej t 1.
Jak jwŻ wiemy, dla Morusa Utopia była eksperymentem
myślowym, ,,roz\xlaża" on poszczegolne kwestie z przysłowiowym
,,prz1rmrtlżeniem oka'', z nieukrywaną ironią i nie skąpi krytyki.
Powodem tego dystansu jest dostrzeżona przepaśćpomiędzy
chrzeŚcijanską nauką o człowieku, a jego wizją utopijną, w ktorej zn7ka konkretny i realny człowiek, a jego miejsce zajmuje jak u Platona - idea człowieka. |naczej mowiąc i wyprzedzajac
doświadczenieMorusa w aspekcie terminologi czrryrr^, doświadczył onrÓżnic cywilizacyjnych pomiędzy personalizmem a socjalizmem oraz bezcelowości ich łączenia, bowiem w tej mieszaninie gorę musi wziąć totalitarny z założęniasocjalizm, ktory
ztłrechanizuje i zg\ajszachtuje ludzkie Ęcie.
Pomimo wątpliwoŚci Morusa wizje utopijne mnożą się: Ciffa
FeLice (myśliciele włoskiego renesansu) , Nowa AtLantyda
(F. Bacon), Miasto Słonca (T. Campanella), ChristianopoLis
(J. V. Andrease - pastor protestancki), Oceanra (J. Harrington),
Monde ldeal (J. J' Rousseau), aż do pojawienia się ideologii socjalizrnu, dla ktorego utopie staną się orężem walki poliĘcznej.
Mają one charakter indywidualistyczny (arystokratyczny) lub
kolekt5rlvistyczny (plebejski) bądź defensywny (statyczny)
według zasady perpetuum mobi]e lub ofensywny (ewoluryjny
albo rewolucyjny) według zasady progres indefini' Do wzrostu
popularnościĘch ostatnich przyczynIŁ się rozwoj nauk szczegołowych, głownie przyrodniczych i wyrosła stąd idea Postępu
materialnego jako ,,motoru dziejow''. Zaowocowało to pragmaĘzmem w teorii prawdy, progresywizmem w teorii wiedzy, utylitaryzmem - w moralności (rewolucją seksualnąw obyczajowości _ unisex), 4 W religii naturalżmeftr, DP. religią Ludzkości
u A. Comte bądź anĘrteizmem, np. u T. Campanelli: ,,Nie ma
l1 W utopiach nie wiadomo, co jest warunkiem czego: czy idealna struktura
paristwowa tworą' idealnego obywatela, czy też mieszka cy utopii są tak
doskonali, że mo gą tvłorryć idealną społeczność?
85
Źr dło myślenio ulopiinego
Henryk l(iereś
Boga. Istnieje tylko natura, ktorą my naąrwamy Bogiem.
SakramenĘ są jedynie regułami dominacji'.. Piekło i Niebo są
Środkami terroru'.. PapieŻ to Antychryst...". Tworcy utopii
i krzewiciele utopizmu to pierwsi intelektualiŚci, uważający
samych siebie za prorokow i mesjasz!, to załoĘciele ruchow
masonskich, alchemicy, teozofowie, czyli pansofiści. Dzieckiem
utopizmu jest także historiozofia _ proba spekulatywnego
wyjaśnienia sensu (celu) dziejow, np. deterministyczne i optymistyczne wizje A. Comte'a _ historia człowieka rozciąga się od
fazy poetyckiej, przez metaltzyczną (teologiczną) aż do fazy pozyĘwnej (naukowej) anrienczającej dzieje, i K. Marksa - historia
ludzkości to dzieje formacji społecznych od pierwotnych zbie_
racko-myśliwskich, aż do komunizmu, i raczej pesymisĘczna
wizja G. Vico - faza metaftzyczna lub poetycka to epoka pierwotnej jednościczłowieka z kosmosern, a roz\^Ioj poznania
i techniki prowadzi do alienacji człowieka. - Pora zatrzymać się
przy problemie ideologii.
Wiemy już, Że ideologia zaczyna się tam, gdzie utopia przestaje być intelektualną igraszką, a staje się narzędziem działania
społecznie zorganizowanego. Co to jest ideologia? Tę formę
myŚlowego ogarnięcia ludzkiego doŚwiadczenia rozsławił
A. Destutt de Tracy (Ehements d'Ideologie, 1798), według ktÓrego Ęcie ludzkie rozciąga się pomiędzy tmł. bazą a tzul. nadbudową. Bazę stanowią warunki materialne Ęcia, nadbudowę
zaśturorzą idee, a ściślemowiąc zbudowarre z idei myŚlowe
struktury, czyli ideologie. Ideologie odzwierciedlają bazę i są
narzędziem organizacji Ąlcia społecznego' Do tej myślinawiązał
K. Marks w swoim sĘnnym aforyzmie ,,Byt określa świadomość'',podkreŚlając jednocześnie, iŻ ideologia nie jest biernym
odbiciem materialnej strony Ęcia, lecz akt1nvnym instrumentem jego reorgantzacji i doskonalenia. ,,Sercem" ideologii
jest utopia. Marks kryĘkował utopie indywidualistyczne, statyczne' ewolucyjne oraz oparte na moralnoŚci chrześcijanskiej,
wważałje za naiwne i nienaukowe. Zbudował w zarrrian utopię
tzw. socjalizmu (komunizmu) naukowego, na ktory składa się
w zakresie ,,ba'z3l": materializm, poryĄywizrn, scjentyzm i progres5^vizm, a w zakresie ,,nadbudowy": historiozofia i teoria
I
rewolucji. Nauka rna rozutiązać wszystkie problemy materialne,
co nieuchronnie doprowadzi do moralnej przemiany człowieka;
kres tego procesu nastąpi w f'azie komunżmu. Związanie
utopizmu z mitem scjentyzmu dało Marksowi bron do ręki prze_
ciwko wszelkiej konkurencji, jakiej spodziewał się ze strony socjalistowlz; mogł ogłosić, że jego ideologia jest ,jedynie słuszna''.
Wszystkie pozamarksistowskie odmiany socjalizmu marksiści
określali mianem ,,utopijnych'' (np. wizje H. Saint_Simona,
Ch. Fouriera czy R. owensa), akłżdeodchylenie w ich stronę,
czyLi w stronę soc-liberalizmu w wersji anarchistycznej
(W. Godwin, P.-J. Proudhon, M. A. Bakunin, P. Kropotkin,
J. C. Schimdt (M. Stirner), G. Sorel, Th. Adorno, W. Benjamin)
Iub eurokomunistycznej (H. Marcuse, A. Gramsci, G. Lukacs,
J. P. Sartre, R. Garaudy, E. Mandel, B. Baczko, L. Kołakowski)
nazyw ali r ewizjonizmem. Istotę soc-lib eralizmu stanowi zerw anie z tezą o ścisłeji nierozerwalnej jedności ,,bazy" i ,,nadbudowy" i związane z Ęm odejŚcie od kolektywżmu - jako metody
osiągania komunżmu _ taa rzecz indywidualnej przedsiębior-
czościi pieniądza, co nazwano kapitalizmem. W ,,bazie"
zachowuje się scjentyzm (technicyzm i technologizm) i konsumpcjonizm' a w sferze ducha promuje się relatyvrizm, ktory
wyraża się w zmodyfikowanym haŚle Rewolucji Francuskiej:
Z przedstawionych odmian
soc-liberalżmu wyrastają kontrkultury, komuny, sekty, a funkcje utopii przejęĘ rożne odmiany futurologll' oraz science'Iic'
,,WolnoŚć_P1uralizm-Tolerancja''.
tionr3.
Jaki jest zułiązek utopizmu z Chrześcljanstwem? Sądzi się,
że chociaż utopia jest historycznie starsza od Chrześcijanstwa,
to ze swej istoĘ jest ona,,religijna'', a mianowicie, wyrasta z tzw.
religious propensity - skłonnościreligijnej do tworzenia obrazow światowdoskonałych, utraconych, lecz możliwych do odzyskania, w zlviązl<tl z czym konkluduje się, że Chrześcijanstwo
jest, by tak rzec, utopiogenne lub że samo jest mitem, utopią
sociafisme utopique: Etudes sur queĘues precursores
inconnus du socialisme, Paris 1898.
13. M. Schwonke, Vom Staatsroman zur Science Fiction, Stuttgart 1957.
12' A. Lichtenberger, Le
87
Źr dło myślenio ulopiinego
Henlyk l(iereś
czy ideologią (P. Chamberlen, W. James, K. Marks)' Pierwsze
chrzeŚcijanskie utopie dydakĘczne powstaĘ już w wieku XIII _
R. Lullus Blanquerna (1283-1285) i XIV - P. Dubois De recuperatione Terre Sancte (1305-1307), a przez dwa stulecia - XVI
i XVII - dominuje utopia chrześcijanska:humanigtyczna
(T. Morus), Rady dla księcia chrześcijanskiego (Erazm z Rotterdamu), włoska Citta Felice (Alberti' Filarete, F' di Giorgio
Martini), niemiecka utopia Gemainermann'a lTh. Muntzer,
anabaptyści), chrześcijanskaPansofia (J. KomensĘ), idea
Republica Christiana (G. Lelbniz, a w wieku XVIII piszą je J. De
Maistre, L. De Bonald, P.-S. Ballanche, L. Tołstoj)t+.
Problem jest ważny i dla naturalnej religijnościczłowieka
i dla religii chrześcijanskiej, ale aby rzucić nan światłomusimy
spojrzeć na samych siebie' otoż przekraczanie zastanego świata - transcendowanie - i zmierzanie w postaci rożnie arĘkułowanej tęsknoĘ ku doskonałoŚci - to właŚnie fundamentalny rys naszego życia osobowego' ktory przejawia się w poznaniu, w miłoŚci, w wolności, w podmiotowoŚci prawa' w suwerenności i godnoŚci religijnej, natomiast gdzie złoĘmy naszą
nadzieję, czy trafnie odpowiemy na pytanie o ostateczny cel
naszego Ęcia _ to w dużej rnierze sprawa naszej pracy w kulturze i cywilizacji. Jak wiemy, od jakości tej pracy zaleĘ właściwa interpretacja objawienia. Wspołtworcy cywilizacji łacinskiej,
budując ją, poznali dzięki nieustannej refleksji następujące
konieczne warunki dyskursu społecznego: jego zgodnoŚć ze
Światem i ludzkim doświadczeniem; jego wewnętrzną niesprzecznoŚć; znajomośćjego praktycznych konsekwen cjt oraz
znajomość dorobku tradycji chroniącą przed popełnianiem
znanych błędow. Kto powyższe wymogi zignoruje, ten ulegnie
pokusie utopizmu i t].m samym popełni błąd. Argumentow
dostarcza fiozoficzna analiza żrodel myŚlenia utopijnego,
L4
Sądzi się, że ,,Utopia is a hybrid plant, born of the crossing of a paradiassical, otherwordly belief of Judeo-Christian religion with the Hellenic myth of
an ideal city on earth", F. E. Manuel, F. P. Manuel, Utopian Thought in the
Western Wor[d, Catnbridge, Massachusets 1979, s. 15. Por. K. Gorski,
Darżenia utoPistow a rea]izm chrześcijanski, Poznari' bdw' S. Swieżawski,
Między średniowieczem a czasami nowofin5lmi, Warszawa 1983.
88
a
dowodow
- historia: wszelki utopizm
zautłaszcza ChrzeŚct_
janstwo, przykrawa do apriorycznej idei doskonałego świata'
absorbuje poprzez,,religię'' panstwową lub po prostu eliminuje'
_
Ponadto, pamiętać na|eĘ, Ż ChrzeŚcijanstwo jest na skutek
błędow ftlozoficznychl _ podzielone i leżry u podstaw dwoch
cywilizacji, a historia dowodzi, że protestanĘzm i prawosławie
są podatne rra zawłaszczenie przez utopizm'
Czasy wspołczesne oddychają utopią socjalizmu' Jego dwie
odmiany kolektywistyczrle - komunizm i nacjonalizm - nie
spra*dziły się, ale na placu boju ,,o świetlaną przyszłośclludz-
kosci''pozostałliberalżmzcharakterysĘlcznądlawszelkiego
socjalizrnu ideą internacjonalizmu, z kt rego wspołczeŚnie
wyiasta eurokomunizrr., a ostatecznie globalizm' czyli supercyiitizaci^. Liberalizm _ jakkażdy socjalżm - uwodzi kombinacja
nadziei i terroru: za nadz\eję płaci się ceną zgody na terror'
Nadzieja to muaŻ nieograniczonej konsumpcji materialnej'
a terror to, co prawda, już nie oboz koncentracyjny' ale demokraĘcznie przegłosowana aborcja, ewtanazja, sterylizacja oraz
propaganda cenzurująca dyskurs społeczny według kryterium
politica| corectness - politycznej poprawności' Jesteśmy świadi<ami po"zątku i zarazem surowcem kolejnej utopisĘcznej
a dzieje się to
,,urawniłowki'' narodow, cywilizacji i kultur,
historycznemu'
i
doŚwiadczeniu
wiedzy
wbrew obiektywnej
swą nadzieję
składa
.vqYzrrawca
utopizmu
ktÓre poucza14, że
na lewiatana
jesteŚmy
skazani
Nie
w niewłaściwymdepozycie.
wiedzy
naszej
jest
obrazem
utopizmu, bo nasze działanie
jakośod
zaleĘ
działania
o świecie,z czego wynika, że celowość
manowce
na
człowieka
ci wiedz5l. Tylko fałsz i błąd spychają
utopizmu.