Wplyw kryzysu gospodarczego na rynki produktow rolnych

Rozdział i
Wpływ kryzysu gospodarczego na rynki
produktów rolnych
Tomasz Rokicki1
Streszczenie
Celem pracy jest ukazanie sytuacji na rynkach produktów rolnych w Polsce w okresie
kryzysu gospodarczego. W pracy przedstawione zostały informacje na temat przyczyn
powstania kryzysu gospodarczego, jego wpływu na sytuację w gospodarce, ze szczególnych uwzględnieniem rolnictwa, a także sposoby przeciwdziałania spowolnieniu gospodarczemu. Przedmiotem badao były podstawowe rynki produktów rolnych. W pracy
wykorzystane zostały dane o rynkach rolnych publikowane przez IERiGŻ oraz literatura
opisująca kryzys gospodarczy.
Wstęp
Kryzys gospodarczy dotyczy wszystkich działów gospodarki, w tym również rolnictwa. W tym dziale symptomem recesji był spadek popytu na rynkach produktów rolnych, zmniejszenie się cen skupu mleka, eksportu produktów rolnospożywczych, spadek zużycia nawozów mineralnych, zwiększenie się nadwyżki
zasobów siły roboczej, dalsze rozwieranie się nożyc cenowych, pogorszenie się
sytuacji w gospodarce żywnościowej, zwiększenie się powierzchni ugorowanej i
odłogowanej (Działanie…, 2009). Szczególnie duże znaczenie ma tzw. „szok cenowy” w przypadku większości produktów rolnych. Spadek cen produktów rolnych był większy, niż miało to miejsce w innych sektorach gospodarki. W rezultacie kryzysu dośd niepokojące jest przerzucanie przez podmioty skupowe i
przetwórcze kosztów kryzysu na rolników. Zakłada się spadek konsumpcji zbóż,
co pociągnie za sobą przetwarzanie ziaren zbóż w gospodarswie przez zwierzę1
Dr inż. Tomasz Rokicki, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk
Ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw.
ta. W rezultacie wzrośnie nadwyżka produktów zwierzęcych, co przełoży się na
cenę. W 2009 roku sektor mleczarski odczuł skutki załamania się cen światowych na produkty mleczarskie. W przypadku innych działalności rolniczych sytuacja jest podobna. Na rynku owoców niebezpieczeostwo wynika ze zmniejszenia się eksportu owoców. W rezultacie niekorzystnej sytuacji na rynkach
produktów rolnych zmniejszyła się chęd do inwestowania w działalnośd rolniczą
(Musiał, 2009).
i.1. Kryzysu gospodarczego – przyczyny i sposoby przeciwdziałania
Kryzys gospodarczy nie pojawia się nagle. W gospodarce są widoczne symptomy, które zdolny analityk może dostrzec. W 2008 r. jako pierwszy pojawił się
kryzys finansowy, wywołany zbyt niskimi stopami procentowymi banków centralnych wielu krajów, dużą dostępnością do kredytów hipotecznych dla ludności o niskich dochodach. W USA pierwsze objawy związane były z pojawieniem
się stagnacji na rynku nieruchomości. Inwestorzy przenieśli swoje środki głównie na rynek surowców (złoto, ropa naftowa, miedź itp.). Spadek cen surowców,
jak i nieruchomości spowodował powstanie gigantycznych strat finansowych,
które skumulowały się w bankach, instytucjach ubezpieczeniowych i inwestycyjnych. W rezultacie ograniczone zostały środki kredytowe dla firm i osób fizycznych, co z kolei spowodowało drastyczne zmniejszenie sprzedaży towarów.
Rynki finansowe na świecie tworzą naczynia połączone. Tak więc gospodarki
wysokorozwiniętych krajów odczuły załamanie się systemu finansowe w dużym
stopniu. Spadło tempo wzrostu gospodarczego, eksport i import produktów,
osłabiła się waluta. Podobna sytuacja dotyczyła Polski, chod skutki kryzysu są
mniej odczuwalne w porównaniu do krajów Europy Zachodniej (Peplioski i in.,
2009), (Sztaba, 2009).
W przypadku sektora rolnego, przeciwdziałanie kryzysowi koncentruje się na
realizowaniu działao osłonowych i aktywizujących. Ministerstwo Rolnictwa i
Rozwoju Wsi zamierza przyśpieszyd absorbcję środków pomocowych UE przewidzianych w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata 20072013. Rolnicy, aby skorzystad z takich środków muszą posiadad wkład własny.
W celu ułatwienia pozyskiwania finansowania zewnętrznego została obniżona
stopa oprocentowania kredytów preferencyjnych z 3,5 do 2%. Dodatkowo możliwe jest wydłużenie okresu spłaty kredytu inwestycyjnego o 3 lata. Planowane
jest wsparcie polskiego eksportu rolno-spożywczego poprzez udzielanie gwarancji i poręczeo Skarbu Paostwa dla eksporterów. Ministerstwo zamierzało
także doprowadzid do wsparcia rozwóju odnawialnych źródeł energii pochodzenia rolniczego. Jednym ze sposobów zwiększenia siły przetargowej rolników
jest wspieranie grup producentów, spółdzielni rolników (Działanie…, 2009).
i.2. Sytuacja na rynkach produktów rolnych
Do najważniejszych rynków rolnych można zaliczyd rynek zbóż, cukru, rzepaku,
warzyw, mleka, mięsa. Sytuacja w tych obszarach została przedstawiona w
okresie od kwietnia 2008 roku do sierpnia 2009 r. (w niektórych przypadkach
do lipca, ze względu na brak danych), a więc na kilka miesięcy przed kryzysem i
w momencie jego wystąpienia. Na rynku zbóż ceny skupu były w 2009 r. niższe
niż na początku 2008 r. (rys. i.1.). Były one porównywalne z osiąganymi w 2006
r. Zbiory zbóż w Polsce według prognoz powinny byd w 2009 r. na podobnym
poziomie jak w roku wcześniejszym. W krajach UE planowane były niższe zbiory
zbóż niż w poprzednim sezonie. Taoszy niż w 2008 r. złoty oraz przewaga podaży nad popytem sprzyjała eksportowi ziarna zbóż, wszystkich poza jęczmieniem
(rys. i.2.). Odwrotne tendencje wystąpiły w odniesieniu do importu, który stał
się nieopłacalny (rys. i.3.). Ceny pasz mimo spadku cen zbóż nie obniżyły się.
Wpływ na taką sytuację miały wysokie ceny surowców wysokobiałkowych na
rynku krajowym (Rynek…, 2009c). Niskie ceny zbóż i wysokie nawozów mineralnych oraz innych środków produkcji przyczyniły się do pogorszenia się opłacalności uprawy zbóż.
Rysunek i.1. Ceny skupu zbóż w Polsce w latach 2008-2009
zł / tonę
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
0
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII VIII
Miesiące
Pszenica
Źródło: IERiGŻ-PIB
Żyto
Rysunek i.2. Eksport ziarna zbóż w Polsce
300
250
tys. ton
200
150
100
50
0
IV 2008V
VI VII VIII IX
X
XI XIII 2009 II
Pszenica
III
IV V VI
Miesiące
Żyto
Źródło: IERiGŻ-PIB
Rysunek i.3. Import ziarna zbóż w Polsce
250
200
tys. ton
150
100
50
0
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009 II
Pszenica
III IV V VI
Miesiące
Żyto
Źródło: IERiGŻ-PIB
Ceny produktów zbożowych w latach 2008-2009 spadały, co było spowodowane mniejszymi kosztami nabycia surowca (rys. i.4.). Mimo to przemiały ziarna
oraz produkcja mąki były wyższe w pierwszych miesiącach 2009 r. o około 30%
niż na początku 2008 r. (Rynek…, 2009b) W przypadku rynku cukru występują
regulacje w postaci kwot produkcji. W 2009 r. produkcja cukru przekroczy o
około 100 tys. zakładany limit. Głowną przyczyną są korzystniejsze warunki pogodowe, które wpłynęły na wyższy plon. Wzrost ceny detalicznej cukru w 2009
r. spowodowany był wyższą ceną skupu buraków(rys. i.5.). Minimalna cena skupu buraków podawana jest w euro i była w 2009 r. niższa o 5% aniżeli w po-
przednim roku. Korzystny kurs euro zniwelował obniżenie się ceny minimalnej
(Rynek…, 2009c).
Rysunek i.4. Ceny producenta wybranych produktów zbożowych
3,00
2,50
zł/kg
2,00
1,50
1,00
0,50
0,00
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII
Kasza jęczmienna
Źródło: IERiGŻ-PIB
Mąka poznańska
Miesiące
zł/kg
Rysunek i.5. Ceny detaliczna cukru w Polsce
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII
Miesiące
Źródło: IERiGŻ-PIB
Na rynku rzepaku ceny skupu utrzymywały się na podobnym poziomie (rys.
i.6.). Zbiory na świecie w 2009 r. według szacunków były nawet lepsze niż w roku wcześniejszym. W Polsce wielkośd zbiorów powinna byd podobna, ale na
podkreślenie zasługuje wzrost plonów. W pierwszym kwartale 2009 r. przerób
rzepaku był wyższy o 20 % niż w roku wcześniejszym. Ceny skupu rzepaku w lip-
cu 2009 drastycznie zmalały. Taka sytuacja była spowodowana oczekiwaniem
na nowe zbiory (Rynek…, 2009a).
Rysunek i.6. Ceny skupu rzepaku w Polsce
zł / tonę
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII
Miesiące
Źródło: IERiGŻ-PIB
Rysunek i.7. Ceny skupu wybranych warzyw
6
5
zł / kg
4
3
2
1
0
IV 2008
V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII VIII
Buraki ćwikłowe
Miesiące
Źródło: IERiGŻ-PIB
Ceny wybranych warzyw ulegały dużym wahaniom (rys. i.7.). Ten rynek charakteryzuje się dużą sezonowości. Ceny większości warzyw w sierpniu 2009 r.
były droższe w porównaniu do analogicznego miesiąca roku poprzedniego. Kapusta biał zdrożała trzykrotnie, kalafiory dwukrotnie. Obniżeniu uległa również
przetwórstwo warzyw . Niższy był eksport, jak i import świeżych warzyw oraz
przetworów. Zmiany wynikały ze zmniejszonego popytu (Rynek…, 2009c).
Na rynku mleka ceny w skupie systematycznie malały (rys. i.8.). Taka sytuacja była również na rynkach światowych. Należy dodad, że występowało duże
zróżnicowanie regionalne w cenie skupu. Najwyższe były w regionie północnym, a najniższe w centrum kraju. Dośd dziwna sytuacja występowała w odniesieniu do cen detalicznych wyrobów mleczarskich (rys. i.9.). Utrzymywały się
one na niezmienionym poziomie, mimo spadku cen surowca (Rynek…, 2009b).
Rysunek i.8. Ceny skupu mleka surowego
zł / 100 litrów
120
100
80
60
40
20
0
IV 2008V
VI VII VIII IX
X
XI XIII 2009 II
III IV
V
VI VII
Miesiące
Źródło: IERiGŻ-PIB
Rysunek i.9. Ceny detaliczne wyrobów mleczarskich
2,50
zł / produkt
2,00
1,50
1,00
0,50
0,00
IV 2008V VI VII VIII IX X XI XIII 2009II III IV V VI VII
Miesiące
Mleko przetworzone
Źródło: IERiGŻ-PIB
Na rynku mięsa wzrosły ceny skupu żywca wieprzowego, drobiowego, wołowego i jagnięcego (rys. i.10.). Skala wzrostu była zróżnicowana. Największe
odnotowano w przypadku żywca jagnięcego. Na wysokośd tych cen duży wpływ
miał wysoki kurs euro. W przypadku wołowiny wzrost cen był wywołany
zmniejszeniem się importu do UE wołowiny z Ameryki Południowej, a głównie z
Brazylii. Nastąpił wzrost cen żywca wieprzowego, jednak skala zmian były ogra-
niczona, głównie za sprawą opłacalnego importu z innych krajów UE. Wzrosły
również ceny drobiu, jednak są one nadal niższe niż w UE, bo stanowiły około
77% średniej unijnej. Ceny wyrobów mięsnych w większości przypadków wzrastały (rys. i.10.). Takie zmiany były spowodowane wzrostem cen skupu żywca.
Jednak należy zuważyd, że zakłady mięsne w okresach obniżania się cen żywcanie zmniejszały ceny detalicznej wyrobów (Rynek…, 2009b)
Rysunek i.10. Ceny detaliczne żywca rzeźnego
8
zł / kg wagi
7
6
5
4
3
2
VI VII VIII IX
X
XI XIII 2009 II
Wołowina
III
IV V VI VII
Miesiące
Wieprzowina
Źródło: IERiGŻ-PIB
Rysunek i.11. Ceny detaliczne wyrobów mięsnych
41
35
zł / kg
29
23
17
11
5
VI VII VIII IX
X
XI XIII 2009 II
Mięso wołowe z kością
Schab wieprzowy
III
IV
V
VI VII
Miesiące
Źródło: IERiGŻ-PIB
Sytuacja na podstawowych rynkach rolnych mimo kryzysu nie była najgorsza.
Zyskiwali producenci warzyw, zwierząt sprzedawanych do uboju, plantatorzy
buraków. Najbardziej zmiany cen odczuli natomiast rolnicy uprawiający zboża
oraz utrzymujący krowy mleczne.
i.3. Rynek środków do produkcji
Wśród środków zużywanych bezpośrednio do produkcji największe znaczenie
mają nawozy mineralne, środki ochrony roślin, olej napędowy. W latach 20042008 nastąpiły duże zmiany w cenach tych środków. W przypadku nawozów
mineralnych bardzo duży wzrost cen nastąpił w 2008 r., o ponad 40%. Podobne
zależności zaobserwowano w przypadku wybranych środków do produkcji.
Przykładowo cena pestycydu Roundup zwiększyła się o ponad 100%, a Chwastoxu o 20%. Ceny oleju napędowego związane były z tendencjami występującymi na rynkach światowych. Wzrosły one z 3 zł za litr w 2004 roku do 4,2 zł na
początku 2008 roku. W przypadku energii elektrycznej co pewien czas zwiększano stawki za dostarczoną energię. W latach 2004-2008 jej ceny nominalne
wzrosły o 24%. Przedstawione zmiany w cenach, tylko wybranych środków do
produkcji, wykazują stałą tendencję wzrostową. W związku z tym, aby równoważyd niekorzystne efekty wzrostu cen środków do produkcji, ceny produktów
rolniczych powinny wzrastad. Dla rolnika ważnym aspektem jest możliwośd dokonywania inwestycji polegających na zakupie nowych maszyn, czy też modernizacji. Systematyczny wzrost cen ciągników i maszyn powoduje mniejszą ich
dostępnośd dla rolników. Jedynie przy wykorzystaniu funduszy unijnych rolnicy
mogli modernizowad swoje gospodarstwa. Ceny ciągników w latach 2004-2008
wzrosły o ponad 50%, a maszyn nawet o ponad 100%. Występujące tendencje
cen środków do produkcji i cen produktów rolniczych sprzedawanych nie są korzystne dla rolników (Rynek…, 2005), (Rynek…, 2006), (Rynek…, 2007), (Rynek…,
2008), (Rynek…, 2009a).
Zakooczenie
Kryzys gospodarczy dotyczy wszystkich działów gospodarki, w tym również rolnictwa. Pogorszenie się stanu gospodarki wywołane było przede wszystkim załamaniem się systemu finansowego. W rolnictwie kryzys jest odczuwalny poprzez obniżenie cen większości płodów rolnych (chod są wyjątki: mięso, cukier)
oraz zmniejszenie popytem. Dodatkowo zakłady przetwórcze mają problemy z
uzyskaniem kredytu na bieżącą działalnośd. Duży wpływ na ceny produktów wytworzonych w gospodarstwie rolnym miał również kurs walutowy. W przypadku
wysokiego kursu euro korzystniejszy był eksport. Niekorzystną sytuację w rolnictwie potęgował wzrost cen podstawowych środków do produkcji, maszyn i
urządzeo rolniczych. Taka sytuacja powodowała pogorszenie się opłacalności
produkcji rolniczej. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi podjęło działania mające na celu przeciwdziałanie kryzysowi gospodarczemu i zapewnienie stabilności i rozwoju.
Bibliografia
Działania Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na rzecz stabilności i rozwoju. (2009)
Warszawa.
Musiał W. (2009) Zagrożenie kryzysem i próby działao antykryzysowych w rolnictwie
polskim, „Roczniki Naukowe SERiA”, tom XI, zeszyt 2, Wieś Jutra, Warszawa, Warszawa – Poznao – Olsztyn.
Peplioski B., Waszczuk K., Majchrzycki D. (2009), Polskie rolnictwo w okresie kryzysu gospodarczego, „Roczniki Naukowe SERiA”, tom XI, zeszyt 2, Wieś Jutra, Warszawa,
Warszawa – Poznao – Olsztyn.
Rynek rolny (2005) nr 6/2005, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2006) nr 6/2006, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2007) nr 6/2007, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2008) nr 6/2008, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2009a) nr 6/2009, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2009b) nr 7-8/2009, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Rynek rolny (2009c) nr 9/2009, IERiGŹ-PIB, Warszawa.
Sztaba S. (2009) Nauki społeczne wobeckryzysu na rynkach finanoswych, „Gazeta SGH”,
nr 1 (245).