Integracja europejska

Integracja europejska
redakcja naukowa
Konstanty A. Wojtaszczyk
ISBN: 978-83-7561-130-4
format 165/235, oprawa miękka
liczba stron: 384
cena: 49,90 zł
Wejście w życie Traktatu lizbońskiego w znaczący sposób zmieniło status
prawnoustrojowy Unii Europejskiej. Wydarzenie to ma także wpływ na jakość europejskich procesów integracyjnych. Podręcznik akademicki Integracja
europejska omawia najważniejsze problemy związane z procesami integracji
europejskiej. Integracja jest rozpatrywana jako dynamiczny proces następujący
w różnych wymiarach: teoretycznym, historycznym, społeczno-kulturowym,
prawnym, instytucjonalnym, politycznym i ekonomicznym. Na tym tle ukazane zostało miejsce Polski w Unii Europejskiej.
Autorami poszczególnych rozdziałów podręcznika są pracownicy naukowi
różnych polskich ośrodków akademickich: Instytutu Politologii i Europeistyki Uniwersytetu Szczecińskiego – Janusz Ruszkowski; Instytutu Europeistyki
Uniwersytetu Jagiellońskiego – Zdzisław Mach, Mirosław Natanek; Wydziału
Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu – Tadeusz Wallas; Katedry Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego
– Konstanty A. Wojtaszczyk, Piotr Wawrzyk, Mirosław Włodarczyk; Instytutu Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego – Wojciech Jakubowski,
Anna Wierzchowska; Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu
Warszawskiego – Ryszard Zięba; Katedry Prawa Europejskiego Szkoły Głównej Handlowej, Katedry Europeistyki Uniwersytetu Warszawskiego – Artur
Nowak-Far.
Podręcznik jest przeznaczony dla studentów europeistyki, stosunków międzynarodowych, politologii, ekonomii, prawa i każdego czytelnika zainteresowanego problematyką Unii Europejskiej.
W serii Europeistyka ukazują się podręczniki akademickie, książki o charakterze monograficznym oraz tłumaczenia ważnych publikacji zagranicznych
z dziedziny studiów europejskich.
www.poltext.pl
Integracja europejska
Spis treści
Wstęp
....................................................................................
ROZDZIAŁ 1
Teoretyczny wymiar integracji europejskiej
Janusz Ruszkowski
...................................................................
ROZDZIAŁ 2
Historyczny wymiar integracji europejskiej
Zdzisław Mach, Mirosław Natanek
.........................................
ROZDZIAŁ 3
Społeczno-kulturowy wymiar integracji europejskiej
Wojciech Jakubowski, Mariusz Włodarczyk
.............................
ROZDZIAŁ 4
Prawny wymiar integracji europejskiej
Konstanty Adam Wojtaszczyk
..............................................
ROZDZIAŁ 5
Instytucjonalny wymiar integracji europejskiej
Anna Wierzchowska
...........................................................
www.poltext.pl
7
9
47
79
117
147
6
Integracja europejska
Integracja europejska
ROZDZIAŁ 6
Polityczny wymiar integracji
Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej
Ryszard Zięba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Wewnętrzny wymiar politycznej integracji europejskiej
Piotr Wawrzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
ROZDZIAŁ 7
Ekonomiczny wymiar integracji europejskiej
Artur Nowak-Far
................................................................
ROZDZIAŁ 8
Polska w Unii Europejskiej
...................................................................
315
...............................................................................
363
Tadeusz Wallas
Indeks
283
www.poltext.pl
Integracja europejska
ROZDZIAŁ 1
Teoretyczny wymiar
integracji europejskiej
Janusz Ruszkowski1
1. Etapy rozwoju teorii europeistycznych
Teorie integracji były jednymi z pierwszych teorii antyrealistycznych lub
arealistycznych w stosunkach międzynarodowych, a przy tym szeroko bazowały na danych empirycznych. Gdy w 1951 r. powstała pierwsza wspólnota
o charakterze wczesnofederalnym (Europejska Wspólnota Węgla i Stali,
EWWiS), to od samego początku była analizowana i studiowana albo jako
przykład integracji ponadnarodowej (supranacjonalnej), albo międzyrządowej. Klasyczne prace wyjaśniające te relacje oraz mechanizmy integracji
politycznej i ekonomicznej w odniesieniu do Europy powstawały niemal
równolegle z procesem kreowania Wspólnot Europejskich – w pierwszej
połowie lat 50. oraz na przełomie lat 50. i 60. XX w. W ten sposób studia
europejskie (European Studies) zaczęły bazować na nieźle już rozwiniętych
teoretycznych badaniach nad integracją (Integration Studies). Badania w zakresie Integration Studies stały się zresztą jedną z bardziej dynamicznych
dziedzin w ramach stosunków międzynarodowych.
Rozwój teorii w studiach europejskich można podzielić na kilka faz.
Pierwsza faza jest zlokalizowana w przedziale czasowym lat 50. oraz 70.
i została zdominowana przez instrumentarium będące w gestii stosunków
1
Janusz Ruszkowski – prof. dr hab., Instytut Politologii i Europeistyki, Uniwersytet
Szczeciński.
www.poltext.pl
10
Janusz Ruszkowski
Integracja europejska
międzynarodowych2. W tym czasie badacze podejmowali próby zbudowania
teorii integracji w sposób bardziej naukowy. Dało się też zaobserwować naukowo-historyczne podejście do konstrukcji europejskiej. Już wtedy pojawiły
się wyraźne symptomy rywalizacji teoretycznej pomiędzy neofunkcjonalizmem a intergovernmentalizmem.
Wczesne studia europejskie zaczęły także wpływać na inne dyscypliny
naukowe. Pierwsze teorie integracyjne zrewolucjonizowały stosunki międzynarodowe poprzez zwrócenie uwagi na – dotąd bagatelizowanych – aktorów
niepaństwowych, w tym transnarodowych. W latach 70. studia europejskie
były pionierem rozwoju teorii reżimów międzynarodowych oraz teorii
współzależności3.
Druga faza refleksji teoretycznej w studiach europejskich objęła lata 80.
oraz 90. XX w. i odnosiła się już do Wspólnot Europejskich (WE) jako sys2
Podwaliny teoretyczne dla studiów europejskich położył Ernst B. Haas w: The Uniting
of Europe: Political, Social and Economic Forces 1950–1957, Stanford University Press, Stanford
1958, w której pojawiły się założenia wspólnoty politycznej usytuowanej na poziomie międzynarodowym. W 1963 r. wpływ polityki na integrację ekonomiczną w Europie wykazał
uczeń E.B. Haasa Leon N. Lindberg w: The Political Dynamics of European Economic Integration, Oxford University Press, New York 1963. Symptomy erozji państwa narodowego
zauważył ponownie Ernst B. Haas w: Beyond the Nation-State. Functionalism and International Organization, Stanford University Press, Stanford 1964. Model tworzenia wspólnot
międzynarodowych opracował A. Etzioni w: The Epigenesis of Political Unification, Basic
Books Inc., New York 1964. Wczesne próby refleksji w zakresie integracji podjął także Karl
W. Deutsch, który kierował swoje zainteresowanie na potencjalną i, co istotne, polityczną
integrację państw opartą na wspólnotach politycznych i na zewnętrznych przyczynach ich
powstania. Stworzył on komunikacyjną teorię tego typu integracji. Wystarczy wymienić
takie jego prace, jak: Political Community at the International Level: Problems of Definition
and Measurement (New York 1954), Political Community and the North Atlantic Area:
International Organization in the Light of Historical Experience (Princeton 1957).
Innowacyjne badania nad integracją już w latach 30. XX w. rozpoczął David Mitrany tekstem Pan-Europa – A Hope or a Danger? opublikowanym w „The Political Quartely”,
(nr 1 (4) z 1930 r.) Potem jego narracja poszła w kierunku poszukiwań funkcjonalnej teorii
organizacji międzynarodowych, która silnie przyczyniła się do wyjaśnienia procesów
zachodzących we Wspólnotach Europejskich. Zob. m.in.: D. Mitrany, The Progress of International Government, London 1932, idem: The Functional Approach to World Organization,
„International Affairs”, No. 24 (3), 1948.
3
Istotne studium na temat unifikacji politycznej: A. Etzioni, Political Unification:
A Comparative Study of Leaders and Forces, Holt, Rinehart and Winston, New York 1965.
Ważne prace na temat wczesnej integracji ekonomicznej i walutowej: P.W. Bell, The Sterling
Area in the Post-war World: Internal Mechanism and Cohesion 1946–1952, Clarendon,
Oxford 1956; F. Scitovsky, Economic Theory and Western European Integration, Routledge,
London 1958; J. Tinbergen, International Economic Integration, Elsevier, Amsterdam–
–London–New York 1965; B. Balassa podał klasyczne etapy procesu integracji ekonomicznej w: B. Balassa, The Theory of Economic Integration, George Allen & Unwin Ltd,
London 1962.
www.poltext.pl
Teoretyczny wymiar integracji europejskiej
Integracja europejska
temu politycznego, z coraz większym akcentem na proces delegowania
kompetencji4. Wówczas rozpoczęło się także stopniowe ujednolicanie studiów
nad systemem politycznym WE, nie tylko dotyczące władzy, instytucji i polityk, ale także aktorów tego systemu. Czyniono to na bazie dorobku badań
komparatywnych nad politykami sektorowymi oraz opierając się na wynikach dociekań socjologii politycznej5. Pojawiły się refleksje dotyczące natury
politycznej Unii Europejskiej (UE) podejmowane na bazie teorii polityki
i interakcji z koncepcjami i metodami wykorzystywanymi w naukach politycznych oraz stosunkach międzynarodowych6. Coraz śmielej pisano
o transnarodowym kontekście funkcjonowania partii europejskich (europartii)
oraz grup politycznych w Parlamencie Europejskim (PE)7.
Trzecia faza refleksji teoretycznej w studiach europejskich zaczęła się
na przełomie XX i XXI stulecia. Zdominowały ją badania nad klasyczną już
dychotomią między neofunkcjonalizmem a intergovernmentalizmem oraz
poszukiwanie nowych ujęć, które skuteczniej wyjaśniłyby procesy integracyjne, w tym takie jak: konstruktywizm, instytucjonalizm racjonalnego wyboru
itd. Także w tej fazie zdecydowano się zbadać wpływ intragovernmentalizmu na intergovernmentalizm, czyli zależności pomiędzy wewnętrznymi
działaniami na poziomie rządu narodowego na relacje międzynarodowe na
poziomie międzyrządowym8. W tym czasie pojawiły się również pogłębione
4
Termin system polityczny w odniesieniu do Wspólnot Europejskich został użyty
o wiele wcześniej, bowiem w 1970 r. w: L. Lindberg, S. Scheingold, Europe’s Would-Be Polity:
Patterns of Change in the European Community, Prentice Hall, New York 1970.
5
Por.: J. Richardson (red.), European Union. Power and Policy-Making, Routledge,
London–New York, 1998, K.E. Jorgensen (red.), Reflective Approaches to European Governance, Macmillan, Basingstoke 1997.
6
E. Remacle, Teaching European Politics, Policies and Polity in the New Century: Lessons from the experience of the Institut d’Etudes europeenne, Universite Libre de Bruxelles,
w: Political Science and EU-Related Studies, Ed. K. Sobotka, Łódź 2000, s. 131. W procesie
autonomizacji studiów europejskich dużą rolę odgrywają nauki polityczne. Pierre Manent
zauważył, że klasyczne nauki polityczne zajmujące się problematyką sposobu i systemu
sprawowania władzy oraz nowoczesne lub liberalne nauki polityczne, które nadają szczególne znaczenie elementowi „kultury” stanowią dorobek myśli europejskiej i żaden inny
krąg kulturowy nie stworzył podobnych. P. Manent, Europa po angielsku, „Gazeta Wyborcza”,
14–15 stycznia 2006, s. 16.
7
Por.: S. Hix, Ch. Lord, Political Parties in the European Union, St. Martin’s. Press,
London 1997; J. Gaffney (red.), Political Parties and the European Union, Routledge, London–New York 1996.
8
Por.: A. Benz, Multilevel Governance: Governance in Mehrebenensystemen, w: A. Benz
(red.), Governance: Regieren in komplexen Regelsystemen, VS Verlag für Sozialwissenschaften,
Wiesbaden 2004; idem: Institutionelle Regime in Bundestaaten und in der Europäischen
Union, w: S. Marshall, C. Struenck (red.), Grenzenlose Macht? Politik und Politikwissenschaft
www.poltext.pl
11
12
Janusz Ruszkowski
Integracja europejska
studia poświęcone ponadnarodowości (supranationalism)9 oparte m.in. na
neofunkcjonalizmie oraz instytucjonalizmie historycznym, które próbowały
wyjaśniać „magiczny” moment w integracji europejskiej, w którym kraje członkowskie zaczynają tracić kontrolę nad jej pewnymi aspektami. W tej fazie
otrzymaliśmy przełomowe analizy poświęcone teorii systemu politycznego
UE i jego wielopoziomowego ujęcia10.
Obecny stan wiedzy europeistycznej, na początku drugiej dekady XXI w.,
przyczynia się do dalszego rozwoju teorii europeistycznych. Może nawet
mamy już do czynienia z czwartą fazą rozwoju tych teorii. Spróbujmy postawić dwie tezy.
A. Pierwsza mówi, że tradycyjna dychotomia teoretyczna w studiach
europejskich pomiędzy neofunkcjonalizmem a intergovernmentalizmem
wydaje się ustępować miejsca dychotomii rodzin teorii zogniskowanych z jednej strony w teoriach międzyrządowych, a z drugiej – w teoriach ponadnarodowych.
W rodzinie europeistycznych teorii międzyrządowych znajdą się przede
wszystkim: liberalny intergovernmentalizm, neoliberalny instytucjonalizm,
instytucjonalizm racjonalnego wyboru, konstruktywizm oraz teoria komunikacyjna.
Z kolei w rodzinie teorii ponadnarodowych najważniejsze wydają się federalizm (jako swego rodzaju teoria startowa), konstytucjonalizm, a następnie
neofunkcjonalizm, neo-neofunkcjonalizm, a także instytucjonalizm historyczny.
Ten podstawowy podział teorii europeistycznych obejmuje więc nie tylko
antagonizm pomiędzy neofunkcjonalizmem a intergovernmentalizmem, ale
także, a może przede wszystkim, antagonizm między teoriami ponadnarodowymi a teoriami międzyrządowymi. Obie rodziny teorii różnią się fundamentalnie, tak jak w stosunkach międzynarodowych klasyczny wręcz spór
przebiega między idealizmem a realizmem.
im Umbruch, Nomos, Badan-Baden
2004; N. Bolleyer,
Intergovernmental Cooperation. RatioZachęcamy
do lektury!
nal Choice in Federal Systems and Beyond, Oxford University Press, Oxford 2009.
9
Por.: P. Close, Legacy of Supranationalism, Houndmills, Macmillan Press, Basingstoke 2000; A. von Bogdandy, Supranationaler Föderalismus als Wirklichkeit und Idee
einer neuen Herschaftsform zur Gestalt der Europäischen Union nach Amsterdam, Nomos,
Badan-Baden 1999; W. Sandholtz, A.S. Sweet (red.), European Integration and Supranational Governance, Oxford University Press, Oxford 1998.
10
Por.: Hooghe L., Marks G., Multi-level Governance and European Integration,
Rowman&Littlefield Oxford 2001; I. Bache, M. Flinders (red.), Multi-level Governance, Oxford 2004, S. Hix, The Political System of the European Union, Oxford University Press,
Oxford–New York, 2004.
www.poltext.pl