Lira korbowa z Łękawki - Wirtualne Muzea Małopolski

Lira korbowa z Łękawki
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Czas powstania 2. poł. XIX w. Miejsce powstania Łękawka, pow. Tarnów, województwo małopolskie Wymiary wysokość: 21 cm (w tym wysokość boczków 10 cm), długość: 77 cm, szerokość: 38 cm Numer inwentarzowy 5900/mek Muzeum Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie Tematy muzyka, zdrowie, sztuka ludowa Technika cięcie, gięcie, klejenie Materiał metal, drewno lipowe, drewno świerkowe, drewno bukowe, jelito, drewno gruszkowe, drewno jodłowe Prawa do obiektu Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie Prawa do wizerunków cyfrowych domena publiczna Digitalizacja RPD MIK, projekt Wirtualne Muzea Małopolski Tagi instrument, muzyka, sztuka ludowa, 3D, 3D plus Lira korbowa, nazywana również lirą, lirą kręconą lub lirą dziadowską, była instrumentem znanym w całej Europie, który początkami swymi sięga okresu średniowiecza. Na ziemiach polskich, już na początku XX wieku, tradycja muzykowania na tym instrumencie należała do rzadkości. Wchodziła w skład instrumentarium muzyki kościelnej, dworskiej, ludowej. Gra na lirze korbowej akompaniowała tańcom i śpiewanym pieśniom. Najstarsze z tych instrumentów mają zwykle trzy struny — jedną melodyczną i dwie burdonowe. Struna melodyczna, na której wygrywana jest melodia, przechodzi przez środek tak zwanej komory tangentowej znajdującej się na wierzchu pudła rezonansowego instrumentu. Dwie struny burdonowe pełniące funkcję basującą biegną po obu stronach tej komory, dotykając drewnianego koła w instrumencie. Muzyk grający na lirze korbowej lewą ręką dosuwał klawisze do struny melodycznej, zaś prawą ręką, kręcąc korbką, uruchamiał koło, które pocierało o struny burdonowe.
Prezentowana lira korbowa wykonana jest z różnych gatunków drewna (świerk, jodła, lipa, buk, grusza). Barwiona jest bejcą na kolor brązowo­bordowy, elementy łączone są klejem, gwoździami i wzmacniane drutowaniem. Trzon konstrukcji stanowi pudło rezonansowe, o kształcie przypominającym wiolonczelę, z bocznymi wcięciami w kształcie litery C oraz z otworami rezonansowymi w płycie wierzchniej w kształcie litery f (tzw. efy). Spód pudła rezonansowego i komory kołkowej wykonane są z jednolitej płyty. Boczki łączone są z wygiętych płyt, po trzy z każdej strony. Wewnątrz instrumentu, pomiędzy płytą wierzchnią i spodnią, znajdują się pionowe drewniane wsporniki podtrzymujące konstrukcję koła.
Instrument posiada trzy struny jelitowe — jedną melodyczną i dwie burdonowe. Struny z jednej strony nawinięte są na trzy kołki osadzone w komorze kołkowej, połączonej z korpusem instrumentu, zaś z drugiej są zaczepione do drewnianych strunociągów. Struna melodyczna oparta jest o podstawek umieszczony pomiędzy kołem a strunociagiem. Na strunociągu struny melodycznej umieszczona jest w owalu chromolitografia przedstawiająca Matkę Boską Leżajską. Strunociąg struny melodycznej zaczepiony jest o pieniek, zakończony ślimakiem, podobnie jak w instrumentach wiolonczelowych, zaś strunociągi strun burdonowych do płyty spodniej pudła rezonansowego. Prostokątna komora tangentowa, przez którą przechodzi struna melodyczna, umocowana jest na środku płyty wierzchniej. Jej pokrywa ozdobiona jest obrazkami dewocyjnymi, tarczą zegarka, lusterkiem i gwiazdkami tłoczonymi z papieru w kolorze złotym. Obrazki dewocyjne są chromolitografiami pod szkłem, przedstawiającymi Matkę Boską Szkaplerzną oraz Chrystusa z dziećmi, w przedstawieniu zwanym „Pozwólcie dzieciom przyjść do mnie”. Tarcza zegarka kieszonkowego posiada napis „Systeme Roskopf — Patent” (pochodzi z firmy „Roskopf”). Na zewnątrz komory tangentowej wysuniętych jest 12 klawiszy, połączonych ze znajdującymi się wewnątrz 12 tangentami. W czasie gry dosuwane przez muzyka klawisze poruszają tangenty, które naciskając strunę melodyczną, skracają ją, przez co wydaje ona dźwięk różnej wysokości. Struny burdonowe zaś, pocierane przez koło, wydają dźwięk o stałej wysokości. Tu koło, w formie podobnej do drewnianego koła wozu ze szprychami, uruchamiane jest za pomocą żelaznej korbki wygiętej w kształt litery S, o toczonym z drewna uchwycie, wyprofilowanym w kształt zbliżony do gałki. Pokrywa koła zdejmowana, opiera się na dwóch listewkach oporowych. Instrument obecnie nie jest grający.
O tym, jak trudno było pozyskać do zbiorów muzealnych grający instrument muzyczny bezpośrednio od muzyka, świadczy informacja dotycząca opisywanego instrumentu zamieszczona w „Ilustrowanym Kuryerze Codziennym” z 22 stycznia 1934 roku: „Trudno już dzisiaj zobaczyć na naszych odpustach sędziwego dziada z lirą. Stokroć zaś trudniej kupić ten zabytkowy instrument, z którym za żadną cenę lirnik rozstawać się nie chce. „Sprzedam i co będę robił?” — to jest zwykła odpowiedź, ucinająca wszelką dyskusję na temat kupienia liry. Już z tego względu wielką wartość ma lira, ofiarowana do zbioru Muzeum Etnograficznego przez Marję Sworzeniównę, nauczycielkę w Porębie Radlnej, w pow. tarnowskim”.
Najczęściej lira korbowa kojarzy nam się z rekwizytem wędrownego śpiewaka­lirnika. Zwykle cieszył się on znacznym prestiżem społecznym — nie tylko z powodu umiejętności muzycznych, ale także zdolności leczniczych i magicznych oraz wiedzy nabytej podczas wędrówki. Większość z nich traktowała muzykowanie jako zawód. Często skupiali się w korporacjach działających podobnie do cechów rzemieślniczych, które prowadziły — zwłaszcza na Ukrainie — kilkuletnią naukę zawodu. Kandydat uczył się gry na lirze, repertuaru śpiewanego, a nawet specyficznego dla nich dialektu. Korporacja wyznaczała również obszar działalności dla każdego z nich. W XIX wieku najczęściej grywali przed kościołami, na cmentarzach, w karczmach, na targach i odpustach. I takich też najczęściej znamy z przedstawień ikonograficznych.
Z tym instrumentem wiąże się niezwykły kontekst jego użytkowania. W materiałach źródłowych informacje takie pojawiają się niezwykle rzadko, bowiem zbieracze zwykle koncentrowali swoją uwagę na samym instrumencie, nieco pomijając kontekst, w jakim on występował i był użytkowany. Historię z nim związaną — opowiedzianą przez Marię Sworzeniównę, nauczycielkę z Poręby Radlnej koło Tarnowa, która przekazała instrument do zbiorów w 1933 roku, barwnie opisuje „Ilustrowany Kuryer Codzienny” z 22 stycznia 1934 roku: „(…) Ponadto atoli ma ona wartość także i ze względu na jej pierwotnego właściciela. Tym to bowiem instrumentem posługiwał się jeszcze przed kilku laty, zmarły w 1931 r., 80­letni rzeźbiarz, grajek i dentysta wiejski, Andrzej Bobek z Łękawicy w pow. tarnowskim, człowiek, który prymitywnym umysłem swoim poznał dobroczynny wpływ muzyki na psychikę ludzi i umiał to odkrycie zastosować do swej praktyki lekarskiej. On to swoim jęczącym z bólu pacjentom grywał «cięte» krakowiaki i inne melodje, a dopiero gdy grą swoją uspokoił pacjenta, zgrabnie lewarkiem wyrywał mu chorego zęba (…)”. Takie zastosowanie instrumentu było zapewne wtórne, niemniej dla badaczy niezwykle interesujące.
Ze względu na rzadkość występowania lir korbowych, instrumenty te zaliczamy do cenniejszych obiektów w naszej kolekcji ludowych instrumentów muzycznych. Jako jedyne muzeum posiadamy w swoich zbiorach aż dziewięć eksponatów, datowanych na XIX wiek bądź przełom XIX i XX wieku, pochodzących z terenu obecnej Ukrainy oraz dawnej Galicji Zachodniej. Współcześnie lira korbowa znów przeżywa swój renesans. Działają pracownie lutnicze wykonujące kopie instrumentów ze zbiorów muzealnych, a także nowo projektowane, używane przez muzyków folkowych. W 2000 roku do Muzeum Etnograficznego im. Seweryna Udzieli w Krakowie trafiła kopia liry korbowej prezentowanej na ekspozycji stałej — wykonana i podarowana przez muzyka oraz wytwórcę ludowych instrumentów muzycznych ze Stanów Zjednoczonych, wykorzystywana obecnie do zajęć edukacyjnych.
Opracowanie: Grażyna Pyla (Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli w Krakowie), © wszystkie prawa zastrzeżone