Pierwotniaki opis grup systematycznych i ich znaczenie

PODKRÓLESTWO I ZESPÓŁ TYPÓW
Pierwotniaki - Protozoa
Krótka charakterystyka pierwotniaków. Typ wiciowe - Mastigota. Podtyp wiciowce - Flagellata. Klejnotki.
Wiciowce kolonijne. Bruzdnice. Nocoświetlik. Swiecenie - bioluminiscencja. Wiciowce niŜsze. Rodzaj
Cryptobia, Swidrowce. Zaraza stadnicza. Nagana. Choroba śpiączki u ludzi. Surra. Choroba Chagasa,
Rodzaj Leptomonas. Rodzaj Leishmania. Wiciowce kołnierzykowate. Rzęsistki i rzęsistkowica. Kostioza ryb.
Wielkouściec jelitowy, Wiciowce symbiotyczne, Sporowce właściwe. Kokcydia. Rodzaj Eimeria. Biała
biegunka piskląt. Ziarniaczyce ptaków i ryb oraz ssaków. Krwinkowce. Zimnica, czyli malaria. Chronologia
odkryć. Zwalczanie zimnicy. Polska wolna od zimnicy. Choroby malaryczne ptaków. Gregaryny i ich
znaczenie.
Większość badaczy charakteryzuje pierwotniaki jako rośliny czy zwierzęta jednokomórkowe
- moŜna je jednak równieŜ traktować jako organizmy bezkomórkowe, z uwagi na to, Ŝe z
pojęciem komórki wiąŜe się raczej przynaleŜność jej do jakiegoś organizmu złoŜonego.
Pierwotniaki poruszają się czynnie bądź przy pomocy wici, odpowiednich błon falujących,
rzęsek (przy czym rozgraniczenie pomiędzy rzęskami a wiciami zazwyczaj opiera się na
kryteriach ilościowych: jeśli pierwotniak ma ich poniŜej dziesięciu, określa się je jako wici,
jeŜeli więcej - jako rzęski), bądź przez wypustki plazmatyczne (nibynóŜki i inne utwory).
Niektóre pierwotniaki przenoszone są
biernie
za pomocą z a r o d n i k ó w
(spor). W tym wypadku zarodniki są zazwyczaj zaopatrzone w róźnego rodzaju urządzenia
do zaczepiania się lub przyklejania do innych organizmów. Niektóre pierwotniaki zdane są
wyłącznie na bierne przenoszenie za pośrednictwem Ŝywicieli pośrednich, co dotyczy przede
wszystkim form pasoŜytniczych.
Bardzo wiele gatunków pierwotniaków w niekorzystnych warunkach środowiska tworzy c y
s t y. Cysty te są bardzo odporne na czynniki klimatyczne; dzięki nim pierwotniaki
rozprzestrzenione są bardzo szeroko i liczne gatunki są kosmopolitami. W sprzyjających
warunkach ekologicznych mogą się masowo rozmnaŜać, co ma szczególne znaczenie dla
pierwotniaków pasoŜytniczych i planktonowych.
Wymiary pierwotniaków mogą być bardzo róŜne. Niektóre gatunki mierzą zaledwie po kilka
mikrometrów (µm), inne mogą przekra,czać tysiąc (1 mm), a skorupki niektórych --nawet
kilka milimetrów.
TYP:
WICIOWE - Mastigota
PODTYP: WICIOWCE - FLAGELLA TA
GROMADA: KLEJNOTKI - EUGLENOIDINA
Są to pierwotniaki raczej duŜych rozmiarów dochodzące do 200 µm. Spotyka się wśród nich
zarówno formy autotroficzne o barwie zielonej, jak i heterotroficzne (o trybie Ŝycia
holozoicznym lub saprofitycznym), pozbawione plastydów. Pośród form heterotroficznych sa
takie, które przystosowały się do Ŝycia pasoŜytniczego, jak Astasia cyclopis Michajłow,
pasoŜyt oczlików. Formy zielone, zdolne do fotosyntezy, w warunkach uniemoŜliwiających
ją mogą odŜywiać się heterotroficznie. U form zielonych znajduje się zazwyczaj barwna
plamka wraŜliwa na światło - stigma, którą tworzy astaksantol występujący jeszcze tylko u
skorupiaków. Niektóre pierwotniaki spośród klejnotek, mimo Ŝe pozbawione są stigmy,
wykazują fototropizm, są jednakŜe i takie, które pomimo obecności stigmy, na światło są
paramy1on
(paramylum)
związek
obojętne. Jako substancje zapasow-e gromadzą
chemiczny róŜniący się zarówno od skrobi (gromadzonej jako zapasowy węglowodan przez
rośliny), jak i od
g1ikogenu (zapasowego węglowodanu zwierząt).
Rys. 1. Klejnotka, Euglena gracilis, wg Mackinnon, Haves 1961 (za zgodą
The Clarendom Press)
Właściwość produkowania paramylonu występuje tylko u klejnotek. W
związku z tą i innymi cechami, stoją one jakby na pograniczu świata
roślinnego i zwierzęcego i niektórzy badacze uwaŜają, ze grupę tą
naleŜałoby zaliczyć do odrębnego królestwa istot Ŝywych - Protista. Klejnotki bardzo często występują masowo, często w ściekach, nadając im
niekiedy barwę zieloną.
Z punktu widzenia ekologicznego, nalezą więc klejnotki przede wszystkim
do grupy producentów (ekologiczny szczebel producentów) i stanowią
pokarm dla organizmów zwierzęcych - konsumentów, są więc waŜnym czynnikiem
decydującym o produkcyjności wód.
GROMADA : PHYTOMONADINA
Kolonijne pierwotniaki z rodzaju toczków (Volvox), jako materiał zapasowy gromadzą
skrobię, a ich błony komórkowe zbudowane są z błonnika lub z pektyny. Kolonie toczków
mogą być złoŜone z ponad 500 do 16 tysięcy osobników. Kolonie takie są wewnątrz puste.
Toczki zaliczane są do świata roślin, a wspominamy o nich z tego powodu, ze twory
kolonialne podobne do toczków, stanowiły punkt wyjścia dla niektórych teorii pochodzenia
zwierząt tkankowych.
GROMADA: BRUZDNICE - DINOFLAGELLATA
Prócz gatunków mających wyraźnie charakter roślinny (gatunki samoŜywne) jedna ich grupa
(rząd Cystoflagellata) odŜywia się cudzoŜywnie (heterotroficznie).
Rys. 2. Nocoswietlik, Noctiiuca mili¢ris.
Rozmieszczenie swietlnych punkt6w, wg
Czerwinskiego 1921
Zalicza się do nich nocoświet1ika - Noctiluca
niiliaris Surir., gatunek przekraczający 1 mm
średnicy. Jest to gatunek morski, drapieŜny,
mający zdolność świecenia (produkuje w
protoplazmie ziarenka lucyferyny, która przy
silnym wstrząsie utleniana jest przez enzym
lucyferazę, co wywołuje błysk światła). Zjawisko
świecenia u zwierząt określamy
jako
bio1uminiscencję. Jest ona dosyć szeroko
rozpowszechniona
wśród
róŜnych
grup
zwierzęcych od pierwotniaków do ryb, chociaŜ
proces wytwarzania światła moŜe być róŜny. Emitowane światło jest tzw. światłem zimnym,
nie zawiera bowiem promieniowania podczerwonego. W związku z tym 98% zuŜytej energii
zamienia się w światło, podczas gdy w Ŝarówce z włóknami Ŝarzeniowymi zaledwie 4%.
Nocoświetlik jest wiciowcem szeroko rozprzestrzenionym, występuje nie tylko w morzach
ciepłych (jak to jest często podawane), ale równieŜ w Morzu Północnym.
GROMADA: WICIOWCE NIśSZE - PROTOMONADINA
Są wśród nich zarówno formy wolnoŜyjące, jak i pasoŜytnicze. Z pasoŜytów u karpia Ŝyje we
krwi Cryptobia (= Trypanoplasma) cyprini Plehn, natomiast u lina Cryptobia tincae
(Schaperalaus). PasoŜyty te wywołują wycieńczenie organizmu prowadzące niekiedy do
śmierci, zwłaszcza narybku . Opadnięte ryby mają wygląd jakby senny, poruszają się wolniej
i wykazują duŜą niedokrwistość. Wiciowce przenoszone są przez pijawki rybie.
Rodzaj świdrowiec - Trypanosoma naleŜy do pasoŜytów licznych gatunków zwierząt a takŜe
do pasoŜytów człowieka. Szczególnie szerokie rozprzestrzenienie ma gatunek wywołujący
chorobę koniowatych, zwaną zarazą stadniczą (dourina) – świdrowiec koński, Trypanosoma
equiperdum (Doflein). W warunkach naturalnych podlegają zakaŜeniu konie, osły oraz muły,
w warunkach laboratoryjnych zarazą stadniczą moŜna zarazić liczne zwierzęta laboratoryjne,
jak myszy, szczury, świnki morskie, króliki i psy. Infekcja następuje przede wszystkim przy
kopulacji, moŜe nastąpić jednakŜe równieŜ na drodze mechanicznej przez zanieczyszczone
bandaŜe, przez zanieczyszczone gąbki w czasie sztucznej inseminacji czy czyszczenia.
Rys. 3. Świdrowiec koński, wg Stefańskiego 1968
RozrnnaŜande się tych świdrowców następuje w błonie śluzowej
organów rodnych (u klaczy w pochwie, u ogierów w śluzówce
moczowodu), co powoduje stany zapalne zainfekowanych organów.
Następnie pierwotniaki przenikają do krwi a z nią do róŜnych
organów wewnętrznych. Stany zapalne wywołują podwyŜszenie
temperatury, zakłócenia, w przemianie materii, zaburzenia w systemie
nerwowym. Postać kliniczna, to tak zwane, obrzęki talarowate - są to
owalne lub okrągłe wysypki o średnicy 4-20 cm, trwające od kilku
godzin do kilku dni. W dalszym przebiegu choroby następuje ogólne
osłabienie organizmu, połączone z poraŜeniami i niedowładami
poszczególnych organów, wywołanymi przez uszkodzenie nerwów
ruchowych. Szczególnie często niedowłady występują w części
twarzowej, zwłaszcza w jej lewej połowie, w postaci opuszczenia
wargi dolnej, powieki czy zwisania lewego ucha. Przy poraŜeniu
okolicy krzyŜowej i osłabieniu zadu, koń kuleje. ZaraŜone zwierzęta silnie chudną, nie są
zdolne stać. Na ich ciele tworzą się odleŜyny i przy cięŜkich przypadkach następuje ogólne
poraŜenie i śmierć. W klimacie umiarkowanym choroba trwa około 2 lat bądź krócej,
śmiertelność waha się od 20 do 50%, w krajach o klimacie ciepłym śmiertelność jest większa
a przebieg zarazy stadniczej tak gwałtowny, Ŝe śmierć zwierzęcia moŜe nastąpić w tydzień po
zakaŜeniu. Zapobiegawczo stosowana jest sztuczna inseminacla.
W Polsce zaraza stadnicza pojawiła się pod koniec II wojny światowej, ogółem zachorowało
ponad 1300 koni. Przez radykalne zabiegi, to znaczy wybijanie koni zaraŜonych, udało się
zarazę stadniczą szybko zlikwidować. Obszerne dane na temat zarazy stadniczej moŜna
znaleźć w piśmiennictwie. Obecnie w Europie zaraza stadnicza występuje tylko
sporadycznie, zwłaszcza w Europie Południowej. Znana jest ona takŜe w Ameryce Płn, i Płd.,
w Azji i Afryce, przy czym szczep afrykański uwaŜany jest za najbardziej zjadliwy,
śmiertelność moŜe dochodzić do 70-80%.
Rys. 4. Koń chory na „zarazę stadniczą", wg Stefańslciego
1968
N a g a n a – Trypanosoma brucei brucei Plimm, et Bradf.
występuje w Afryce u zwierząt domowych i dzikich.
Głównymi zbiornikami tego świdrowca są antylopy. U
zaraŜonych antylop nie występują Ŝadne widoczne objawy,
choroba przeniesiona natomiast na zwierzęta domowe przez
muchę tse-tse, z gatunku Glossinia morsitans jest śmiertelna
dla bydła, koni i świń. W przyrodzie zaraŜonych jest około 1
% much tse-tse. Nagana uniemoŜliwia praktycznie hodowlę
zwierząt domowych na duŜych obszarach Afryki, co pociąga
za sobą wyludnienie terenów objętych tą chorobą. Obszar
rozprzestrzenienia nagany oceniany jest na około 6 438 000
km2 (4 miliony mil kwadratowych), a więc obejmuje znaczną
część Afryki.
Świdrowiec gambijski – Trypanosoma brucei gambiense Dutton wywołuje u ludzi, jedną z
form śpiączki afrykańskiej przenoszonej przez muchę tse-tse z gatunku Glossinia palpalis.
Cykl rozwojowy tego gatunku muchy związany jest z obszarami leśnymi. Smiertelność przy
występowaniu tej formy śpiączki waha się od 25 do 50%.
Świdrowiec rodezyjski - Trypanosoma brucei rhodesiense Stephens et Fantham, wywołuje
inną, bardziej zjadliwą formę śpiączki u ludzi, która nie leczona, jest prawie zawsze
śmiertelna. Przenosicielem tego gatunku jest mucha tse-tse z gatunku Glossinia morsitans, o
cyklu Ŝyciowym związanym z sawannami. Obydwie formy śpiączki występują głównie w
Afryce Równikowej. Według doniesień agencji prasowych w 1965 roku w samym tylko
Sudanie, szczególnie na południu kraju, zagroŜenie śpiączką obejmowało około 600 000
ludzi. W rejonach występowania świdrowca gambijskiego skuteczne okazało się
wyniszczenie prewencyjne drzewiastej roślinności nad rzekami cila zniszczenia siedlisk
Glossinia palpalis. Ostatnio (lata 70-te) dla zwalczania much tse-tse wprowadzono metodę
sterylizacji samców.
Surra - Trypanosoma evansi (Steel) występuje bardzo szeroko, znana jest z Indii, Indonezji,
południowych Chin, Syjamu, Półwyspu Indochińskiego, Filipin, Bliskiego Wschodu,
azjatyckiej części Związku Radzieckiego, obydwu Ameryk a w Europie z Bułgarii.
Świdrowiec (T. evansi) wywołuje chorobę koni, bydła, wielbłądów, słani, świń, małych
przeŜuwaczy i psów. Przebieg tej choroby w jednych rejonach jest ostry, w innych łagodny.
Zbiornikami jej są prawdopodobnie wielbłydy, a przenoszona jest przez kleszcze, bąki i inne
muchówki a takŜe nietoperze-wampiry; uwaŜa się, Ŝe moŜe być równieŜ przenoszona mechanicznie.
Trypanosoma cruzi (Chagas) wywołuje chorobę Chagasa (czytaj Czagas). Jest to choroba
ludzi, występująca w Ameryce Płdn., gdzie zaraŜone jest ok. 50% ludności. Wywołuje
choroby serca arytmię i zapalenie mięśnia sercowego (myocarditis), co szczególnie u ludzi
starszych doprowadza często do śmierci. Przenoszona jest przez pluskwiaki róŜnoskrzydłe
odŜywiające się krwią, naleŜące do kilku rodzajów, m. in. Rodlzius, Triatoma. Rezerwuarem
tej choroby są dzikie zwierzęta, jak małpy, gryzonie mięsoŜerne i torbacze. Choroba Chagasa
stanowi jeden z waŜniejszych problemów zdrowotnych Ameryki Płdn., a szczególnie
Brazylii.
Rodzaj Leptomonas. Gatunki naleŜące do tego rodzaju przystosowały się do Ŝycia w
roślinach. Leptomonas davidii Lafont oraz gatunki pokrewne, spotykane w zachodniej
Europie, Związku Radzieckim i Ameryce występują w licznych roślinach naleŜących do
kilku rodzin botanicznych, m. in. w sałacie; Leptomonas (= Phytomonas) leptovasorum Stahel wyołuje groźną chorobę drzew kawowych, powodując nekrozę łyka. Gatunek ten znany
jest z Gujany Holenderskiej, a przenoszony jest przez róŜne gatunki pluskwiaków
równaskrzydłych (m. in. przez czerwca mączystego Rhizoecus coffeae). Zaatakowane drzewa
zamierają w ciągu 3-12 miesięcy, a przy ostrych formach choroby juŜ w ciągu 1 do 2 dni
następuje Ŝółknięcie i więdnięcie liści, a następnie zamieranie drzew nawet w ciągu 1-2
miesięcy.
Rodzaj Leishmania. Gatunki naleŜące do tego rodzaju wywołują szereg chorób zarówno
ludzi, jak i zwierząt. Najbardziej znanym i szeroko rozprzestrzenionym gatunkiem jest
Leishmania tropica (Wright), wywołująca skórną chorobę ludzi zwaną pendyną lub
pendynką albo wrzodem wschodnim.
Rys. 5. Fendyna (wrzód wschodni) - kobieta z wrzodami,
mg Martiniego
Występuje w Europie Płdn., w Afryce, Ameryce Płn.
(Kanada, Stany Zjedn. AP). Przenoszona jest przez
muchówki - moskity z gatunku Phlebotomus papatasi
Scop. W pasie subtropikalnych obszarów pustynnych
Związku Radzieckiego (w Turkmenii) udało się ją
opanować przez wyniszczenie w pobliŜu osiedli kilku
gatunków gryzoni, które okazały się zbiornikami tego
wiciowca. Przed rozpoczęciem akcji chorowało na
pendynę 70% mieszkańców, po zakończeniu akcji ilość
chorych spadła do 0,04%.
Leishmania donovani (Laveran et Mesnil) występuje w dwu formach: śródziemnomorskiej i
indyjskiej. Ta ostatnia wywołuje chorobę „kala azar" zwaną takŜe „dum-dum". Pierwotniaki
atakują węzły chłonne, następuje gwałtowny spadek leukocytów, nawet aŜ do 96% - choroba
jest często śmiertelna. Choroba „kala-azar" występuje głównie w trzech rejonach, a
mianowicie w Indiach, w Chinach Płn. i MandŜurii oraz w Sudanie. Zbiornikami jej są
gryzonie, małpy a takŜe hieny, przenosicielami są moskity Phlebotomus sp.
Forma śródziemnomorska występuje w południowej Europie (Włochy, Jugosławia,
Hiszpania, płdn. Francja) oraz w Azji Środkowej. Zbiornikami są psy i hieny,
przenosicielami równieŜ moskity. Bardzo często psy zaraŜone są w wysokim stopniu, np. w
okolicach Samarkandy w 40%, przenoszące ją moskity nakłuwają przewaŜnie psy (90%) a
ludzi znacznie rzadziej (5%) - stąd w krajach arabskich, gdzie hoduje się mało psów jest
znacznie mniej zachorowań. Przez formę śródziemnomorską atakowane są przewaŜnie dzieci
i młodzieŜ - przebieg choroby jest łagodniejszy niŜ przy formie indyjskiej.
Rząd wiciowce kołnierzykowate - Choanoflagellata. Wiciowce te mają charakterystyczny
wygląd, wić ich otoczona jest delikatnym plazmatycznym kołnierzykiem zwanym collare.
PoniewaŜ są one podobne do komórek wyścielających jamę ciała gąbek (zwanych
choanocytami), dopatrywano się w nich form wyjściowych dla gąbek, szczególnie Ŝe niektóre tworzą kolonie. Za taką formę wyjściową uwaŜano dawniej gatunek opisany pod nazwą
Proterospongia haeckeli Kent, który jednakŜe nie został póŜniej przez nikogo znaleziony i
obecnie uwaŜa się, Ŝe był to strzępek ciała gąbki.
GROMADA: WICIOWCE WYZSZE - METAMONADINA
Rodzaj rzęsistki Trichomonas, są pasoŜytami zwierząt i ludzi.
Rzęsistek byd1ęcy - Trichomonas foetus Riedmuller, wywołuje rzęsistkowe ronienie bydła.
ZakaŜenie następuje w czasie kopulacji. Obecnie, gdy technika sztucznego unasienienia
(sztucznej inseminacji) została dostatecznie opanowana i rozpowszechniona, pasoŜyt ten nie
jest juŜ tak groźny jak niegdyś, gdy jak np. w 1950 r. zaledwie 0,04% krów było sztucznie
inseminowane wobec 1971 r., w którym zabiegowi temu poddane było 83,7% krów.
Ronienie rzęsistkowe często uchodzi uwagi hodowcy, poniewaŜ odbywa się we wczesnym
stadium rozwoju embrionalnego, między 1 a 16 tygodniem ciąŜy. Mylone jest nawet w
podręcznikach z ronieniem wywoływanym przez bakterie - zwanym ronieniem zakaźnym lub
brucellozą (chorobą Banga). Przy brucellozie krowy ronią między 5 a 7 miesiącem ciąŜy, a
zatem juŜ stosunkowo duŜe embriony, natomiast przy ronieniu rzęsistkowym wielkość
ronionych płodów nie przekracza wielkości myszy. ZaraŜone buhaje nie wykazują Ŝadnych
objawów chorobowych, czasem tylko obserwuje się u nich niechęć do krycia.
Rys. 6. Rzęsistek bydlęcy, TTichonionas foetus wg
Stefańskiego 1968
Jeszcze w latach 1954-1958, np. w województwie katowickim
zaraŜonych było ponad 5% buhajów. Jeśli przyjmie się, Ŝe
jeden zaraŜony rzęsistkiem buhaj zapładniający 60 krów,
powoduje ubytek ok. 37 000 kg mleka i 26 cieląt rocznie, to
np. tylko w nierolniczym i małym województwie katowickim
straty wyniosą kilka milionów złotych. Wskutek
wprowadzenia sztucznej inseminacji w latach 1954-1963
nastąpił spadek zakaŜenia krów z 15,8 do 0,5%.
Rzęsistek pochwowy - Trichomonas vaginalis Donne
występuje u ludzi, jest to jeden z najpospolitszych pasoŜytów
organów rodnych kobiet. Nieliczne osobniki znajdowane są
równieŜ u kobiet zdrowych, nie wykazujących Ŝadnych
objawów chorobowych - jednakŜe, jeśli taka nosicielka
zachoruje na inną chorobę, co zmniejszy ogólną odporność
organizmu, lub gdy nastąpi zmiana odczynu pochwy, ilość
rzęsistków zwiększa się. Przy reakcji kwaśnej moŜe nastąpić
gwałtowny rozwój rzęsistków, co wywołuje długotrwałe stany zapalne, katar pochwy,
macicy i jajowodów i związane z tym pieniste upławy. Chorobę rzęsistkową uwaŜa się za
przewlekłą i niebezpieczną. W niektórych krajach przy masowych zaraŜeniach dochodzących
do 80%, rzęsistkowicę zwalcza się ustawowo jako chorobę weneryczną. Według oceny
Państwowego Zakładu Higieny zakaŜenie kobiet w Polsce wynosi 50%. U męŜczyzn objawy
chorobowe są zazwyczaj słabiej nasilone, niekiedy jednak mogą występować w formie ostrej.
ZakaŜenie moŜe nastąpić zarówno bezpośrednio przy stosunku płciowym, jak teŜ i pośrednio
przy niskim stanie urządzeń sanitarnych (zakłady pracy, szkoły, internaty, domy dziecka i
in.), poniewaŜ istnieje bardzo wielka łatwość w przenoszeniu się rzęsistka z człowieka
chorego na zdrowego.
Inne rzęsistki, jak rzęsistek policzkowy czy rzęsistek je1itowy mogą Ŝyć w przewodzie
pokarmowym człowieka począwszy od jamy ustnej aŜ do jelita grubego, nie mają one
większego znaczenia.
Rzęsistek ptasi - Trichomonas gallinae Rivolta, moŜe niekiedy być przyczyną duŜej
śmiertelności, szczególnie młodych gołębi. Ichthyobodo (= Costia) necatrix Leclerq
wywołuje kostiozę ryb. śywicielami pierwotniaka są róŜne gatunki ryb, a to karpie, węgorze,
pstrągi, łososie a takŜe akwariowe złote rybki.
Rys. 7. Rzęsistek występujący u człowieka,
wg Jiroveca 1960
Doświadczalnie udało się zarazić takŜe płazy.
PasoŜyty usadawiają się na skórze i skrzelach.
Przy masowym pojawie widoczny jest na
rybach jakby biały nalot; następuje
zmniejszenie wymiany gazowej u ryb, przy
czym ginie przede wszystkitn narybek.
PasoŜyt występuje bardzo powszechnie,
przewaŜnie w niewielkich ilościach, w
korzystnych dla rozwoju ryb warunkach,
natomiast rozwija się masowo w warunkach
niekorzystnych, np. gdy woda jest zbytnio
zakwaszona lub teŜ, gdy obsada jest liczna.
Wie1kouściec je1itowy – Lamblia (=
Giardia) intestinalis (Lambl.) jest pasoŜytem
człowieka i szczura. Wywołuje chorobę
wątroby, trzustki i dwunastnicy. Znany jest od
bardzo dawna, poniewaŜ rysunek jego
sparządził juŜ Leeuwenhoek. Człowiek zaraŜa
się przede wszystkim przez nieprzestrzeganic,
zasad higieny i przepisów sanitarnych.
Częstość zakaŜenia w Polsce oceniana jest na
ok. 10% u ludzi dorosłych i 25% do .50°,~ u
dzieci 44~, a nawet - jak wykazały badania w
województwie szczecińskim - u dzieci
zakaŜenie moŜe dochodzić do 89%6=0.
Rys. 8. Wielkouściec, rodzaj Giardia, wg Mackinney, Haves 1961 (za zgodą The Clarendom
Press) A - Giardia muri, B - cysta Ginrdi.a
irotestinalis
Wiciowce z grupy Calonymphida są
symbiontami termitów - badaniem ich m. in.
zajmował się polski protozoolog K. Janicki,
który opisał nowe gatunki (Stephanonympha
silvestri Janicki) i w ogóle zasłuŜył się badaniu
tej grupy. Wiciowce będące symbiontami
termitów mają zdolność trawienia celulozy i
przemieniania jej na glukozę.
WICIOWCE O NIEPEWNEJ POZYCJI SYSTEMATYCZNEJ
Rodzaj Histomonas. Histomonas meleagridis wywołuje chorobę indyków, znaną pod nazwa
„czarna główka". Nazwa pochodzi stąd, Ŝe młode indyki mają przewaŜnie ciemne
zabarwienie korali. ZakaŜenie ptaków w wieku 1-3 miesiecy kończy się zazwyczaj śmiercią,
zaraŜone starsze ptaki giną w 50%. PasoŜyt przenoszony jest przewaŜnie przez jaja nicienia
Heterakis gallinae, pospolitego pasoŜyta jelitowego róŜnych gatunków ptaków, m. in. kur
domowych. Objawami choroby zwanej takŜe histomonadozą, oprócz wspomnianego juŜ
czernienia korali, jest wydalanie kału o barwie koloru siarki. PoniewaŜ jaja nicienia, słuŜące
za środowisko pierwotniaków, są bardzo odporne zarówno na temperaturę niską, jak i na
działanie innych czynników, pierwotniaki zdolne do zakaŜania ptaków domowych mogą
przetrwać w stanie wirulencji okres do 2 lat. W związku z łatwością przenoszenia się nicienia
za pośrednictwem jaj a tym samym pierwotniaka, personel zatrudniony przy chowie indyków
nie powinien stykać się z pozostałym drobiem, wśród którego jest wielu nosicieli obydwu
pasoŜytów.
PODTYP: SPOROWCE WŁAŚCIWE - TELOSPORIDIA (SPOROZOA)
GROMADA: KOKCYDIA
- COCCIDIOMORPHA
RZĄD: EIMERIIDA
NaleŜą tu wyłącznie pasoŜyty róŜnych gatunków zwierząt, zwane ziarniakami, wywołujące
schorzenia: ziarniaczyce, kokcydiozy lub eimeriozy. Spośród przedstawicieli rodzaju Eimeria
największe znaczenie mają dla gospodarki, pasoŜyty ptactwa grzebiącego, które w okresie
letnim, szczególnie w latach wilgotnych i ciepłych mogą wywoływać objawy biegunki,
niejednokrotnie dziesiątkując kilkutygodniowe kurczęta. Szczególną wraŜliwością
odznaczają się młode osobniki poniŜej 12 tygodni Ŝycia. U kur i kuropatw występuje co
najmniej 8 gatunków tych pierwotniaków, z których największe szkody wyrządza: Eimeria
tenella (Raillet et Lucet), wywołująca kokcydiozę jelit ślepych. Cykl rozwojowy tego pasoŜyta przedstawia się następująco: w odchodach ptaków wydalane są na zewnątrz oocysty
stosunkowo dosyć duŜe, o wymiarach ok. 22 X 19 µm, które po 48 gadzinach przechodzą
wewnętrzne przeobraŜenia, dzieląc się na sporoblasty, te na sporocysty a te z kolei na
sporozoity. Gdy taka oocysta dostanie się do przewodu pokarmowego kurczęcia, pod
wpływem zawartego w soku trzustkowym enzymu proteolitycznego pęka i sporozoity dostają
się do błony śluzowej jelit. Tam następuje ich namnaŜanie się, powstaje wówczas około 900
merozoitów. Zaatakowane przez nie komórki jelita zosają zniszczone, powstają ubytki i
krwawenia, a uwolnione merozoity wnikają do nowych komórek. W przebiegu zakaŜenia
powstaje b. duŜo gametocytów, które po zapłodnieniu wytwarzają oocysty. Przebieg całego
cyklu, do wytworzenia się nowych oocyst wydalanych z kałem trwa około siedmiu dni.
O intensywności rozwoju pierwotniaka daje pojęcie fakt, Ŝe - jak wykazały obliczenia
teoretyczne - kurczę zaraŜone tylko jedną oocystą Eimeria tenella moŜe wydalić z kałem
ogółem 400 tysięcy cyst. Silnie zaraŜone kurczęta mogą wydalać ponad 600 milionów cyst
dziennie. Odchody chorych ptaków są początkowo pieniste i białe lub Ŝółte, stopniowo stają
się brązowe i krwiste. Przy wystąpieniu choroby w formie ostrej, juŜ po kilku dniach moŜe
nastąpić śmierć kurcząt wśród drgawek, przy czym śmiertelność kurcząt w wieku do 4
tygodni moŜe dochodzić nawet do 100%. Przy formie podostrej, choroba moŜe trwać do
około 8 tygodni - śmiertelność wynosi ok. 30%. Przy formie przewlekłej, występującej u
ptaków dorosłych, tylko niewielki procent ptaków ginie, jednakŜe te które przeŜyją stają się
nosicielami i rozsadnikami choroby. Ptaki takie oddają charakterystyczne odchody, silnie
cuchnące, o barwie Ŝółtej. W związku z moŜliwością tego rodzaju nosicielstwa niebezpieczne
jest trzymanie razem ptaków róŜnego wieku lub wypuszczanie ich na wspólne wybiegi.
Sprzyjają kokcydiozie przeziębienia i brak w składzie pokarmu witamin, głównie witaminy
A. Oocysty zachowują Ŝywotność ponad rok w glebie, a na terenach zalesionych nawet 15 do
18 miesięcy, natomiast procesy gnilne niszczą je w ciągu około trzech tygodni, giną bowiem
łatwo w wyŜszych temperaturach. OdkaŜanie środkami chemicznymi jest mało skuteczne,
natomiast niszczy oocysty silne wysuszenie i temperatura wyŜsza, począwszy od 80°C. W
naszych warunkach klimatycznych oocysty Eimeria tenella mogą zachować zdolność do
inwazji przez całe lato i zimę przy średnim nasileniu mrozów, co stwierdzono
doświadczalnie. Choroba wywołana przez tego pierwotniaka znana jest najczęściej pod
niezbyt ścisłą nazwą białej biegunki pisk1ąt, poniewaŜ biała biegunka występuje tylko we
wczesnym okresie choroby albo kokcydiozy jelit ślepych. Szereg gatunków z rodzaju
Eimeria występuje takŜe u gęsi, atakując jelita i nerki, jak np. Eimeria truncata Railliet et
Lucet; niekiedy śmiertelność wśród tych ptaków moŜe dochodzić wskutek eimerioz do 80 a
nawet 100%. Ziarniaczyce występują takŜe u takich gatunków ptaków domowych jak gołębie
i indyki, a u ptaków łownych prócz kuropatwy, takŜe u baŜantów. Spośród ssaków na
kokcydiozy zapadają przede wszystkim zajęczaki (zające i króliki) u których rozwija się
szereg gatunków takich, jak Eimeria stiede (Lindermann), E. magna (Petard), E. perforans
(Leucart), E. leporis i inne. Wszystkie one atakują przede wszystkim osobniki młode. W
Polsce stwierdzono występowanie u zajęczaków 6 gatunków ziarniaków. Ogólne zaraŜenie
zajęczaków w Polsce sięga 90%. W związku z tym, Ŝe te same gatunki ziarniaków atakują
zwierzęta domowe i dzikie (kura dom. - kuropatwa, królik domowy - zając), dla ochrony
łowisk obowiązkowo powinien być kompostowany nawóz z ferm drobiarskich i króliczych i
dłuŜszy czas przetrzymywany. Występująca u bydła eimerioza wywoływana przez E. zurni
(Rivolta) a takŜe inne gatunki u kóz i owiec powodują chroniczne biegunki dające około 6%
zgonów. U świń kokcydiozę wywołuje E, debliecki Douwes - wywoływane przez nią
biegunki są równieŜ często śmiertelne. Na biegunki wywoływane przez róŜne gatunki z
rodzaju Eimeria cierpią takŜe konie, psy, lisy. Kokcydiozy są w Polsce stosunkowo mało
zbadane. Raz tylko opisano w Polsce, np. kokcydiozę bydła wywołaną przez E. zurni. Nowy
natomiast dla nauki gatunek E. coypi Obitz et Wadowski, który występuje w jelicie nutrii sa,
opisano z Polski. Ziarniaki znane są takŜe u ryb i u człowieka, np. w Anglii częste jest
zakaŜenie ludzi ziarniaczycami ryb - Eimeria clupearum (= E. wenyoni), których
zasadniczymi Ŝywicielami są szproty, śledzie i makrele. Ściśle związane są z człowiekiem
gatunki z rodzaju Isospora. Isospora belli Wenyon i I. hominis
(Rivolta)
występuje
w
jelicie cienkim, wywołując ostry nieŜyt jelit połączony z biegunką. Wykazane
zostały z Europy, Afryki oraz obydwu Ameryk, a w 1973 r. z Polski
(I. hominis).
Rys. 9. Eimeria clupearum, wg Kabata, z ReichenbachKlinke 1966
(za zgodą G. Fischer Verlag, Stuttgart)
GROMADA: KRWINKOWCE HAEMOSPORIDIA
Pierwotniaki te charakteryzują się złoŜonym cyklem Ŝyciowym, którego część odbywa się w
owadzie, część w ssaku lub ptaku. NajwaŜniejsze, z punktu widzenia zdrowia ludzkiego i
gospodarki, zalicza się do rodzaju Plasmodium. Wywołują one choroby zwane ma1arią,
zimnicą lub febrą. W ciele owada ,odbywa się cykl płciowy gamagonia, natomiast u
kręgowca cykl _bezpłciowy, czyli schizogonia. Rozwój malarii został zbadany ostatecznie w
ciągu 70 lat, rozpoczął się wykryciem przez francuskiego badacza Laverana w 1880 r.
pasoŜyta krwinek nazwanego Plasmodium malariae; w 1889 r. włoski badacz
Go1di
opisał schizogonię; w 1897 r. angielski badacz Ross stwierdził Plasmodia w krwi ptaków i
wykazał doświadczalnie, Ŝe przenoszone są przez komary; w 1898 r. badacz włoski Grassi
stwierdził, Ŝe zarazki malarii na ludzi przenoszą komary widliszki (Anopheles sp.), w 1948 r.
Shorti Garnham opisali stadium zwane przedkrwinkowym, co zamyka cykl i wyjaśnia jego
całość. Zimnica pociągała dawniej ogromne ofiary wśród ludzi, w latach trzydziestych XX w.
około 40% całej ludzkości chorowało na zimnicę. W samych Indiach, przy około 100
milionów zachorowań rocznie, ilość zgonów na malarię wynosiła około 1 miliona. Istnieje
ścisły związek pomiędzy występowaniem malarii a występowaniem komara malarycznego
wid1iszka Anopheles maculipennis, chociaŜ jak wykazano ostatnio, przenosicielem malarii
moŜe teŜ być komar Anopheles claviger. Przełomowym momentem w zwalczaniu malarii
stało się zastosowanie na duŜą skalę środków owadobójczych, począwszy od zakończenia II
wojny światowej. I tak we Włoszech w 1945 r. ilość zachorowań wynosiła ok. 450 000, a w
1951 r. zanotowano jedynie 390 przypadków, przy czym w latach 1950-1952 nie było ani
jednego wypadku śmiertelnego. U ludzi pasoŜytuje kilka gatunków z rodzaju Plasmodium.
Najszerzej rozpowszechnionym gatunkiem jest Plasmodium vivax (Grassi et Feletti) zwany
zarodźcem ruch1iwym. Wywołuje on ataki gorączki powtarzające się regularnie co trzy dni
(„trzeciaczka"); drugim gatunkiem jest zarodziec pasmowy
Laverania (Plasmodium)
malariae (Laveran) wywołujący „czwartaczkę" - przy atakach gorączki co 4 dni: trzecim
sierpowy - Plasmodium falciparum (Welch), który wywołuje febrę tropikalną (codzienne
ataki gorączki); czwartym gatunkiem zarodziec owa1ny - P. ovale Stephens - rzadko
występujący gatunek ograniczony do krajów tropikalnych. Choroby malaryczne osłabiają
bardzo zaatakowany organizm, powodując niszczenie czerwonych ciałek krwi, a w związku z
tym silny spadek hemoglobiny, co pociąga za sobą niedostateczne zaopatrzenie w tlen całego
orgańizmu. Plasmodium falciparum wywołuje dodatkowo objawy mózgowe związane z
zatykaniem naczyń włosowatych w mózgu.
Po wprowadzeniu przez komara sporozoitów do krwi człowieka, wędrują one do gruczołów
chłonnych i juŜ po pół godzinie (np. Plasmodium vivax) nie moŜna ich wykryć w krwi - jest
to tak zwana faza sterylna. Dalszy rozwój odbywa się w wątrobie, gdzie w ciągu 7 dni
następują intensywne podziały schizontów dających tzw. kryptozoity, które po 8 dniach od
zakaŜenia mogą dostawać się do krwi i atakować krwinki. Okres rozmnaŜania się
pozakrwinkowego moŜe niekiedy trwać nawet kilka miesięcy. W zaatakowanej krwince
następują dalsze podziały, powodujące rozpad krwinki przy zaatakowaniu gatunkiem P.
vivax, przewaŜnie po 48 godzinach, czasami cykl jest krótszy i trwa 43,3 lub 45,1 godzin.
Merozoity atakują dalsze krwinki - cały cykl zwany schizogonią trwa. Nie wiadomo pod
wpływem jakich czynników zachodzi zróŜnicowanie płciowe, czyli powstawanie gamontów,
które mogą się tworzyć zarówno w stadium przedkrwinkowym, jak i krwinkowym. Powstają
mikro- i makrogametocyty, które po wessaniu przez komara rozwijają się w jego przewodzie
pokarmowym na mikro- i makrogamety, a te po zlaniu się dają zygotę zwaną ookinetem.
Rys. 10. Cykl rozwojowy
zimnicy (U.S.S. = układ
siateczkowo
śródbłonkowy),
wg
Raabego 1972
Ookinet przemieszcza się
ze
światła
przewodu
pokarmowego komara od
jego jamy ciała, tworzy
się oocysta, która po
licznych
wewnętrznych
podziałach
pęka;
wysypują się z niej
sporozoity, które dostają
się do ślinianek komara i
przy wstrzyknięciu śliny,
mającej
właściwości
przeciwkrzepliwe, dostają
się do krwi, rozpoczynając
nowy cykl u nowego
Ŝywiciela. Czasem kilka
gatunków
zimnicy
odbywa schizogoniczne
cykle
u
człowieka
równocześnie, co utrudnia
rozpoznanie, z powodu
nieregularnego występowania gorączki. W 1968 r. Światowa Organizacja Zdrowia uznała
Polskę za kraj wolny ad zimnicy. Choroby malaryczne mogą być niebezpieczne równieŜ dla
zdrowia ptaków. Proteosoma gallinaceum Brumpt jest pasoŜytem kur, gęsi, kuropatw i
baŜantów. MoŜe ona powodować śmierć młodych ptaków. Przenoszona jest przez dwa
podgatunki komara Aedes aegypti, a występuje głównie w Indochinach, na Sumatrze i
Cejlonie. W Europie u gęsi występuje Leucocytozoon anseris, wywołując często śmierć
ptaków. Prawdopodobnie ten sam gatunek znany jako L. simondi (Mathis et Leger), (? = L.
anseris) wywołuje malarię kaczek, równieŜ często śmiertelną chorobę młodych ptaków. Te
gatunki ptasiej malarii przenoszone są przez drobne muchówki - meszki (Simulium sp.)
GROMADA: GREGARYNY (HURMACZKI) GREGARINOMORPHA
śyją one u róŜnych zwierząt bezkręgowych. Ciało ich podzielone jest na dwie lub trzy części
(proto-, deuto- i epimerit). Nie mają Ŝadnych organelli ruchu, poruszają się jednak ruchem o
charakterze odrzutowym, przez wydzielanie śluzu. Do najpospolitszych naleŜą gatunki Ŝyjące
w przewodzie pokarmowym chrząszcza, a ściślej jego larwy, mącznika młynarka - Tenebrio
molitor. Rola ich w organizmach Ŝywicielskich, nie jest zupełnie wyjaśniona. UwaŜa się je
niekiedy za pasoŜyty, niekiedy za symbionty. Za tym drugim przypuszczeniem przemawiałby
fakt, Ŝe np. Gregarina steini wpływa korzystnie na szybkość wzrostu larw mącznika
młynarka i na zmniejszenie ich śmiertelności. PoniewaŜ larwy mącznika młynarka mają
pewne znaczenie jako pokarm zwierząt laboratoryjnych i często są masowo hodowane, np. w
ogrodach zoologicznych na pokarm dla niektórych ssaków i płazów - moŜna by gregarynom
przypisywać pewne dodatnie znaczenie gospodarcze.
RZAD: SARKOSPORYDY - SARCOSPORIDIA
Są to pierwotniaki tworzące kolonie w mięśniach róŜnych zwierząt, najbardziej znane są z
mięśni świń, w których twarzą tzw. cewy Mieschera (czytaj: Miszera). Mięso z licznymi
cewami traci na wartości, staje się niesmaczne. Pierwotniaki tworzące cewy, zaliczane do
gatunku Sarcocystis miescheriana Kuhn mogą mieć równieŜ działanie chorobotwórcze,
zawierają bowiem toksynę zwaną sarcocystyną. Cewy Mieschera znane są u bydła, a takŜe
mogą występować u człowieka. W czasie badania na włośnicę mięśni przepony i mięśni
międzyŜebrowych mogą niekiedy doprowadzić do błędnych diagnoz, poniewaŜ przypominają
swym wyglądem zwapniałe włośnie. W niektórych okolicach tak są rozpowszechnione,
szczególnie u świń i owiec, Ŝe stwierdza się je aŜ u 98% zwierząt.
Rys. 11. Wrzecionowate cysty tzw. cewy
Mieschera, Sarcocystis miescheriana (A), przekrój
przez cystę (B), wg Raabego 1972
RZĄD: TOXOPLASMIDA
Toksoplazma - Toxoplasma gondii Nicolle et
Manceaux. Pierwotniak ten wywołuje powaŜne
schorzenie u ludzi i zwierząt, nkreślane jako
toksop1azmoza. Gatunek ten jest - jak się wydaje - bardzo
rozpowszechniony u ssaków natomiast prawdopodobnie podawany był
omyłkowo jako bardzo częsty u ptaków. Na temat toksoplazmozy
istnieje ogromne piśmiennictwo. Do końca 1969 r. zestawiono ponad 8000 publikacji, w
Polsce w okresie 1960-1970 - blisko 250 prac. Pierwotniak został wykryty w 1908 r. u
afrykańskiego gryzonia Ctenodactylus gondii, a u ludzi dopiero w latach dwudziestych.
Istnieje duŜo przesłanek na to, Ŝe u ludzi jest to przede wszystkim pasoŜyt odzwierzęcy. W
Czechosłowacji np. stwierdzono, Ŝe wśród pracowników rzeźni w wieku do lat trzydziestu
zaraŜonych jest 65%, natomiast pracowników przemysłowych nie mających kontaktu ze
zwierzętami - 32%. ZbliŜone wyniki uzyskano takŜe w Polsce. W wysokim stopniu zaraŜone
są toksoplazmozą psy i koty, spośród zwierząt domowych. U ludzi dorosłych obecność
toksoplazmy jest przewaŜnie bezobjawowa, moŜna ją jednak wykryć kilkoma metodami.
Istnieje natomiast moŜliwość zakaŜenia płodu w łonie matki, co powoduje bądź poronienie,
bądź teŜ bardzo cięŜkie schorzenia noworodków, głównie ich systemu nerwowego,
objawiające się wodogłowiem, ślepotą itp. Mogą równieŜ być zaatakowane organy wewnętrzne, jak wątroba czy płuca. Obszerne zestawienia przypadków ogólnych i
okulistycznych zawierają podręczniki lekarskie i weterynaryjne. Przy śródmacicznym
zaraŜeniu dziecko moŜe urodzić się pozornie zupełnie zdrowe, objawy chorobowe mogą
wystąpić nawet dopiero po kilkunastu latach, głównie w postaci zaburzeń wzroku, aŜ do
ślepoty włącznie. ZakaŜenie od zwierząt następuje prawdopodobnie przez ślinę, wydzieliny z
nosa, mocz, kał, krew, mleko. Jak się zdaje, zakaŜenie moŜe następować takŜe przez jaja
nicieni, a w szczególności przez jaja g1istykociej - Toxocara cati, które ulegają
zainfekowaniu w zwierzętach chorych. Wysuwana jest ostatnio koncepcja, Ŝe Toxoplasma
gondii pełny cykl rozwojowy przechodzi wyłącznie w organizmie kota i Ŝe jest - być moŜe identyczna z gatunkiem Isospora bigemina Stiles. Schizogonia i gametogania miałyby się
odbywać w nabłonku jelitowym kota, oocysty z dwoma sporocystami i czterema
sporozoitami miałyby rozwijać się poza organizmem kota. Przypuszcza się, Ŝe nawet przez
głaskanie kotów moŜe nastąpić zakaŜenie; szczególnie kobiety cięŜarne powinny unikać
kontaktów ze zwierzętami. W związku z tym, Ŝe w niektórych wsiach w Polsce
(częstotliwość zakaŜenia toksoplazmą przekracza 15%, a wśród ,niektórych zawodów (np.
pracownicy rzeźni) nawet 50%, wysunięty został postulat uznania toksoplazmy za chorobę
społeczną oraz wzmoŜenie badań nad toksoplazmozą zwierząt gospodarskich, która moŜe
powodować powaŜne straty w hodowli.
TYP: SARKODOWE - Sarcodia
NaleŜące do sarkodowych (zarodziowych) gatunki pierwotniaków, o ile nie stale, to
przynajmniej w pewnych stadiach rozwojowych opatrzone są nibynóŜkami, jako organellami
ruchu.
PODTYP: KORZENIONOśKI - RHIZOPODA
Krótka charakterystyka. KorzenionóŜki. Pełzaki nieoskorupione. Pełzak czerwonki i czerwonka pełzakowata.
Pełzak okręŜnicy. Zaraza pełzakowata pszczół. Pełzaki oskorupione. Otwornice: znaczenie kopalnych w
poszukiwaniach ropy naftowej. Sporowce pełzakowate. Knidosporydia. .,Ospa ryb". „Kołowacizna ryb".
Zarodnikowiec pszczeli. Pebryna. Sporowce pełzakowate wrogami szkodników roślin uprawnych.
Piroplazmy u bydła.
Obejmuje pełzaki nagie i oskorupione a takŜe otwornice. Liczne gatunki nieoskorupionych i
oskorupionych pełzaków, czyli ameb Ŝyją wolno w glebie i wodach. W glebie - stanowią
waŜny składnik organiczny, ilość ich waha się od 50 do 500 000 w 1 g gleby. PrzybliŜona
waga pełzaków w glebie o powierzchni 1 ha wynosi około 210 kg.
GROMADA: PEŁZAKOWCE - AMOEBOZOA
RZĄD: AMOEBINA
Pośród pełzaków nieoskorupionych (nagich) występuje wiele pasoŜytów człowieka i
zwierząt.
Pełzak czerwonki - Entamoeba histolytica (Schaudinn) występuje u człowieka w jelicie
grubym: często powstają ogniska pozajelitowe w postaci ropni, umiejscowionych w
wątrobie, opłucnej, śledzionie, płucach, mózgu. Pełzak czerwonki jest gatunkiem
kosmopolitycznym, najwyŜsze jednakŜe zakaŜenie stwierdza się w krajach o klimacie
gorącym. Wykryty został równieŜ w krajach o klimacie surowym, np. w Związku
Radzieckim w rejonie Moskwy i Leningradu. W Polsce częstość zaraŜenia wynosi około 2 %.
Forma ruchliwa, czyli trofozoit, zawiera z reguły w sobie krwinki. Wymiary ma bardzo
zmienne 2-60 µm. Cysty pełzaka powstają tylko w świetle jelita - w zasadzie występują cysty
czterojądrowe.
Rys. 12. Pełzak (ameba), Amoeba proteus,
wg Mackinnon, Haves 1961) (uproszczone)
Pełzak czerwonki wywołuje .p-ełzakowicę,
czyli czerwonkę pełzakowaitą (amoebosis),
której przebieg moŜe być ostry, przy
śmiertelności dochodzącej do 40% 540 lub
przewlekły. W przebiegu ostrym występuje
biegunka, w przebiegu przewlekłym
powiększenie wątroby i niedokrwistość. W
zakaŜeniu bezobjawowym (,,nosicielstwie")
trwającym niekiedy całe Ŝycie - częstym w klimacie umiarkowanym - przy nagłej zmianie
warunków klimatycznych (np. wyjazd do strefy klimatu gorącego) moŜe wystąpić przebieg
ostry. ZakaŜenie następuje przez zanieczyszczoną wodę lub pokarm. Okres wylęgania się
choroby moŜe być bardzo róŜny - czas trwania od 4 dni do jednego roku. Postulowane jest
zwrócenie większej uwagi w Polsce na pojedyncze ogniska endemiczne, szczególnie w
środowiskach kontaktujących się z cudzoziemcami oraz obowiązkowe badanie osób
powracających z krajów tropikalnych i subtropikalnych oraz cudzoziemców.
Pełzak okręŜnicy - Entamoeba coli (Grassi) występuje u człowieka w jelicie grubym;
częstość jego występowania traktowana jest jako wskaźnik warunków sanitarnohigienicznych środowiska ludzkiego. W Polsce gatunek ten spotykany jest u ludzi od 9 do
57%. Badania w woj. szczecińskim wykazały nosicielstwo u dzieci w 48%. Gatunek ten jest
szeroko rozprzestrzeniony i uwaŜa się go za kosmopolityczny. Wprawdzie nie wykazano jego
chorobotwórczości, jednakŜe w higienie sanitarnej odgrywa duŜą rolę, stanowi bowiem
waŜny wskaźnik zanieczyszczenia wody fekaliami. Wydalone z kałem cysty (źródło
zakaŜenia) mogą Ŝyć nawet do 124 dni.
Zaraza pełzakowata pszczół wywoływana jest przez gatunek Malpighaamoeba mellificae
Prell. Gatunek ten rozwija się u pszczoły miodnej w organach wydalniczych, zwanych
cewkami Malpighiego. Gatunek znany jest z całej Europy, w Polsce po raz pierwszy
stwierdzony na Lubelszczyźnie. Trofozoity w ciągu 3 do 4 tygodni od zakaŜenia intensywnie
rozmnaŜają się w cewkach Malpighiego, a następnie rozpoczyna się produkcja cyst
wydalanych wraz z kałem. Cysty dostają się do ula za pośrednictwem wodopojów
zanieczyszczonych kałem chorych pszczół; zainfekowane pszczoły chorują na silną
biegunkę, przy czym kał ich zawiera duŜe ilości cukru. W związku z tym jest on zlizywany
przez pszczoły zdrowe i w ten sposób zaraza rozszerza się wewnątrz ula. Śmierć zaraŜonych
pszczół następuje po 4-5 tygodniach, a w razie, gdy pszczoły równocześnie zaraŜone są
zarodnikowcem pszcze1im - Nosema apis, juŜ po 3-4 tygodniach. Ameboza jest szczególnie
zjadliwa, gdy wystąpi wspólnie z nosemozą. Choroba pojawia się przede wszystkim na
wiosnę, najczęściej w maju. Rząd pełzaki oskorupione - Testacea stanowią jak juŜ
wspomniano, waŜny składnik gleby. Niekiedy mogą występować ich tysiące w 1 g suchej
gleby (aŜ do 70 000 sztuk). Rozwój ich przyspiesza uwalnianie azotu amonowego.
GROMADA: OTWORNICE - FORAMINIFERA
Stanowią oddzielną grupę morskich sarkodowych. Wymarłe tworzą pokłady wapienne
zbudowane z gatunków z rodzaju Fusulina lub Nummulites. Dla geologów stanowią one tzw.
skamienieliny przewodnie, charakteryzujące poszczególne okresy geologiczne i środowiska.
Z tego powodu odgrywają duŜą rolę, m. in. w poszukiwaniach ropy naftowej. Współcześnie
Ŝyjące gatunki - jak się zdaje - nie odgrywają większej roli gospodarczej.
GROMADA: PROMIENICE - RADIOLARIA
Są to organizmy prawie wyłącznie morskie o szkielecikach zbudowanych z krzemionki.
Kopalne, podobnie jak otwornice mają duŜe znaczenie przy poszukiwaniach geologicznych.
Współcześnie Ŝyjące na dnie głębokich mórz tropikalnych tworzą z martwych szkielecików
często muł radiolariowy.
PODTYP: SPOROWCE PEŁZAKOWATE - AMOEBOSPORIDIA (= NEOSPORIDIA)
Są to wyłącznie pasoŜyty zwierząt, głównie owadów, z tego teŜ powodu jedne są dla
człowieka poŜyteczne, inne szkodliwe. Natomiast pasoŜyty zwierząt kręgowych zaliczamy
wyłącznie do pasoŜytów szkodliwych dla gospodarki ludzkiej.
WyróŜnia się wśród nich grupę, która w sporach (zarodnikach) ma tzw. kapsułkę biegunową
- knidosporydia, oraz pozbawione takiej kapsułki - aknidosporydia.
GROMADA: KNIDOSPORYDIA - CNIDOSPORIDIA
W torebce biegunowej zarodnika znajduje się spiralnie zwinięta nić o róŜnej długości, która
po wystrzeleniu umoŜliwia przyczepienie się zarodnika do Ŝywiciela i zakaŜenie. Ze spory
wychodzi amebu1a (planont = sporoplazma). Po jej wniknięciu do organizmu Ŝywiciela
następują podziały i powstają przewaŜnie plazmodia lub skupienie organizmów
jednokomórkowych. W plazmodiach wokół kaŜdego z jąder grupuje się plazma i powstaje
pansporob1ast (lub sporoblast), w którym powstają jedna lub kilka spor o złoŜonej budowie;
przez dalsze podziały powstają nowe komórki, które tworzą łącznie właściwą sporę, złoŜoną
z otoczki, torebki, czyli kapsułki biegunowej i właściwego sporozoita w postaci amebuli. Z
tego powodu, Ŝe spory stanowią w pewnym sensie wielokomórkowe organizmy - niektórzy
uwaŜają je za Mesosoa - organizmy pośrednie pomiędzy pierwotniakami a tkankowcami.
RZAD: MYKSOSPORYDIA - MYXOSPORIDIA
Chorobę ryb, zwaną ospą rybią wywołuje Myxobolus pfeifferi Thelohan, pasoŜytujący przede
wszystkim w brzanie. Przejawia się ona w postaci wrzodów dochodzących do wielkości jaja
kurzego a nawet do 7 cm średnicy. Ryby takie oczywiście tracą zupełnie swoją wartość handlową. Hoferellus cyprini (Doflein) Ŝyje u karpi w kanałach nerkowych, które ulegają
zatkaniu. Myxosoma (= Lentospora) cerebralis (Hofer) pasoŜytuje u ryb łososiowatych.
Usadawia się w czaszce, niszcząc kanały półkoliste będące zmysłem równowagi - co
wywołuje tzw. kołowaciznę ryb. Prócz tego powstają w szkielecie róŜne zniekształcenia w
części głowowej i grzbietowej. Choroba rozpoczyna się w 40-60 dni po infekcji. Gatunek ten
moŜe wywołać duŜą śmiertelność narybku. PasoŜyt był początkowo znany z Europy
Środkowej, rozprzestrzenił się obecnie zarówno w Europie Wschodniej, Południowej i
Północnej a takŜe w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.
RZĄD: MIKROSPORYDIA - MICROSPORIDIA
Zarodnikowiec pszcze1i - Nosema apis Zander jest gatunkiem kosmopolitycznym
związanym wyłącznie z pszczołą. Atakuje jelito środkowe, wyjątkowo cewki Malpighiego.
ZakaŜeniu ulegają przede wszystkim starsze wiekiem pszczoły, robotnice i trutnie, młode
pszczoły ulegają zaraŜeniu w mniejszym stopniu; matki pszczele przewaŜnie nie chorują.
ZakaŜenie pszczół w Polsce oceniane jest na około 24%, a nawet 30%. Choroba zarodnikowa
pszczół (nosematoza pszczół), polega na wystąpieniu biegunki, przy charakterystycznym
wzdętym odwłoku. Zarodniki tworzą się w jelicie pszczoły i wydalane są z kałem. Mają one
tylko jedną torebkę biegunową i są stosunkowo małe, natomiast wystrzelona nić (knida) jest
nieproporcjonalnie długa.
Rys. 13. Zarodnikowiec pszczeli, Nosema apis (A). Komórki nabłonka zaatakowane nosemą
(B), a - dojrzałe zarodniki, wg Kosteckiego 196?
PasoŜyt dostaje się do ula wraz z pyłkiem kwiatowym zanieczyszczonym kałem chorych
pszczół. Gdy w ulu znajdują się juŜ zaraŜone pszczoły, zakaŜenie nowych następuje przez
zlizywanie kału chorych, w którm znajduje się duŜo cukru, a więc sposób zakaŜenia jest
podobny jak w pełzakowicy pszczół. Choroba szerzy się szybko; okres zaraźenia połowy roju
trwa od 2 tygodni do 2 miesięcy, przy czym choroba osiąga najszybszy rozwój w lutym i
marcu, dlatego teŜ dla ustalenia stopnia zaraŜenia, próbki pobiera się w tych właśnie
miesiącach. Gdy zarodńik dostanie się do światła jelita środkowego pszczoły, opuszcza
otoczkę, przyjmuje postać pełzakowatą mającą jednak wić - jest to p1anont. Planont z kolei
przedostaje się do komórki nabłonka jelita środkowego, następnic rośnie i dzieli się na
meronty. Jednojądrowe meronty przekształcają się w sporosonty, a z nich powstają 4 spory.
Silnie zaatakowane komórki, wypełnione planontami rozpadają się, przez co powstają ubytki
błony śluzowej i związana z tym biegunka. Obok zmian w przewodzie pokarmowym, u
młodych pszczół następuje zanik gruczołów ślinowych i nadgardzielowych wytwarzających
mleczko pszczele. To prowadzi z kolei do zmniejszenia ogólnej ilości mleczka
produkowanego w ulu i pociąga za sobą niedoŜywienie matki. W związku z tym matka
zmniejsza czerwienie i produkuje niedorozwinięte jaja. Czasem dosięga to 20% jaj.
Występuje więc niedorozwój młodych, wygryzających się pszczół. Rozwój pasoŜytów
odbywa się w temperaturze +10°C do +38°C, optymalna temperatura wynosi 31°C. Chora
pszczoła stopniowo zaprzestaje lotów, następuje poraŜenie kończyn, pszczoły nabierają
charakterystycznego wyglądu, poniewaŜ druga para skrzydeł wyraźnie odstaje od ciała.
Stwierdzono wyraźną zaleŜność pomiędzy średnią temperaturą wiosny jednego roku, a
nasileniem występowania nosematozy w roku następnym. Okres Ŝycia zaraŜonych pszczół
jest blisko o połowę krótszy od Ŝycia zdrowych, przez co zmniejsza się ilość wytwarzanego
miodu, wosku i mleczka pszczelego. Choroba zarodnikowa jest przyczyną małych
przeciętnych zbiorów miodu w Polsce oraz uwaŜana jest za groźniejszą i szkodliwsza
materialnie, niŜ wszystkie inne choroby pszczół razem wzięte.
Pebryna - Nosema bombycis N. Gatunek ten wywołał katastrofalne spustoszenie w hodowli
jedwabników morwowych, zwłaszcza w połowie XIX w. (1845-1867). Wydawało się, Ŝe
wówczas w Europie Zachodniej i Południowej (Francja, Włochy) całkowicie załamie się
hodowla jedwabników. Dopiero badania Pasteura z 1870 r. które wykazały przenoszenie spor
przez jajka - czyli zakaŜenie transowaryjne - pozwoliły na opanowanie klęski przez badanie
próbki z kaŜdego złoŜa jaj. Pełny cykl rozwojowy został jednakŜe poznany dopiero w 1908 r.
Do Polski, gdzie są starannie przeprowadzane badania przed rozprowadzeniem jaj (greny) do
hodowców, w ostatnich latach dostała się pebryna wraz ze sprowadzonymi jajami
jedwabników z Japonii (w 1964 r. w sprowadzonych jajach było aŜ 37% jaj zaraŜonych). W
1966 r. okazało się, Ŝe znaczna część mieszańców z krzyŜówek, pochodzących z jaj
importowanych, składa jaja zaraŜone. ZaraŜenie wahało się od 1 do 100% w poszczególnych
złoŜach jaj. W przeprowadzonych doświadczeniach stwierdzono, Ŝe nawet jeśli gąsienice
utworzą kokony, są one cieńsze i dają znacznie mniejszą masę oprzędu. Zastosowane środki
zwalczania pozwoliły na opanowanie zakaŜenia.
Niektóre sporowce pełzakowate (z rzędu Microsporidia) mogą odgrywać rolę przy
biologicznym zwalczaniu owadów - szkodników roślin. Do takich gatunków naleŜy Nosema
aporii Lipa, olpisany z Polski. Jest to pasoŜyt szkodnika sadów, niestrzępa głogowca (Aporia
crataegi). Proces rozmnaŜania bezpłciowego tego sporowca odbywa się następująco:
zarodnik wnika do gąsienicy przede wszystkim wraz z jajami pasoŜytniczej błonkówkibaryłkarza - Apanteles glomeratus, w rzadszych przypadkach zakaŜenie następuje
transowaryjnie, natomiast w doświadczeniach, nie udało się doprowadzić do zakaŜenia przez
pokarm zawierający zarodniki. Powstały z zarodnika planont wnika do komórki Ŝywiciela i
tam się dzieli. Potomne komórki pasoŜyta zakaŜają dalsze komórki Ŝywiciela. Chore
gąsienice mniej jedzą i są mniej ruchliwe, przy mikroskopowym badaniu narządów
wewnętrznych wykazują uszkodzenia przede wszystkim gruczołów przędnych, w związku z
czym chore gąsienice albo budują oprzędy z opóźnieniem, albo w ogóle nie są w stanie ich
wykonać. Powoduje to masową śmiertelność gąsienic zimujących.
Gatunkiem pasoŜytującym w owocówce jabłkóweczce jest Nosema carpocapsae Paillot,
opisany po raz pierwszy z Francji, stwierdzony równieŜ w Polsce. PasoŜyt przenosi się
transowaryjnie. Gąsieniczki owocówki są juŜ zatem zaraŜone w stadium embrionalnym.
Zarodniki usadawiają się w Ŝółtku jaja. W większości przypadków planont wydobywa się z
zarodnika w okresie rozwoju embrionalnego gąsieniczki, rzadziej odbywa się to juŜ w jaju.
JeŜeli Nosema zaatakuje system nerwowy lub przewód pokarmowy owada, gąsieniczki giną,
jeŜeli natomiast zaatakuje ciałko tłuszczowe lub system mięśniowy, moŜe nastąpić
przeobraŜenie owocówki i wniknięcie zarodników do jaj. Jak wykazały badania prowadzone
w Polsce (w Puławach) w latach 1956-1958 śmiertelność wywołana przez Nosemcc
carpocapsae przekraczała 23%, a więc była bardzo znaczna.
Inne pokrewne gatunki mogą wnikać do Ŝywiciela przez spory- znajdujące się w pokarmie
(per os), np. pasoŜytujące w gąsienicach bielinka kapustnika - Pieris brassicae. NaleŜy
sądzić, Ŝe po opanowaniu techniki rozmnaŜania tej grupy zarodnikowców pełzakowatych w
warunkach laboratoryjnych, będą one oddawały duŜe usługi jako „mikrobialne insektycydy".
Badania nad pierwotniakami, pasoŜytami szkodliwych dla gospodarki człowieka owadów,
prowadzone są w licznych laboratoriach na świecie, m. in. w Polsce w Instytucie Ochrony
Roślin, w Laboratorium Biologicznych Metod Walki, które jest jednym z dwu, dla krajów
Demokracji Ludowych, centrów identyfikacji pierwotniaków Ŝyjących w owadach.
GROMADA: ACNIDOSPORIDIA
RZAD: PIROPLAZMY
- PIROPLASMIDA (= BABESIDA)
PasoŜytują najczęściej u zwierząt kopytnych. PoniewaŜ niszczą krwinki, dawniej zaliczane
były do krwinkowców. Z najwaŜniejszych gospodarczo gatunków występuje w Ameryce
choroba bydła tzw. gorączka teksaska
wywoływana przez gatunek Babesia bigemina
(Smith et Kilborne).
W Europie znane są dwa gatunki wywołujące krwiomocz bydła, osłabienie zwierząt i
nierzadko śmierć. W Polsce, w NRD i RFN występuje - jak się zdaje - wyłącznie gatunek
Babesia divergens (M'Fadyean et Stockman) przenoszony przez kleszcza pastwiskowego
Ixodes ricinus, w Związku Radzieckim równieŜ Babesia bovis (Babes) przenoszona przez
kleszcza tajgowego Ixodes persulcatus. Inne gatunki mogą wystcpować u psów i koni.
ORZĘSKI - Ciliata
Charakterystyka i znaczenie. Równorzęse. Symbionty . pasoŜyty. Chilidonelloza. Orzęski
glebowe i ich znaczenie. Szparkosz OkręŜnicy i balantidioza. Pantofelki i inne gatunki jako
„zwierzęta laboratoryjne". Kulorzęsek. Spirotricha. Itodzina Entndiniomorpha. Znaczenie jej
dla zwierząt.
Powszechnie uŜywana nazwa brzmi: wymoczki – Irafusoria, pojawiają sie bowielm
łatwo w wodzie, w której „wymoczono" siano, suszone owce itp., stwarzając przez
to stosowną poŜywkę dla zarodników znajdujących sie w powietrzu. Orzęski róŜnią
się bardzo znacznie od wszystkich innych pierwotniaków przez odmiennie
zbudowany aparat jądrowy, składający się z dwu jąder: wegetatywnego - większego,
zwanego macronucleus i mniejszego - generatywnego, o nazwie micronucleus.
Rys.14. Pantofelek.
Fot. B. Gałka
Mają teŜ szczególny
sposób łączenia się
parami,
celem
wymiany elementów
płciowych, a następnie
ponownego
rozdzielania
się.
Pokryte rzęskami - cilia. Niektóre wykazują bardzo wysoką organizację wewnętrzną. Wiele
gatunków stanowi „zwierzęta doświadczalne", a szczególnie pantofe1ek - Paramecium
caudatum Ehrb., który jest nadal obiektem licznych badań, zwłaszcza z zakresu etologii.
Pokrewieństwo orzęsków z innymi pierwotniakami nie jest w pełni wyjaśnione, badania
prowadzone w ostatnich latach nad ruchem rzęsek w środowisku o zwiększonej lepkości, w
którym ruch ten moŜna badać w znacznie zwolnionym tempie, wykazują, Ŝe morfologicznofizjologiczne analogie z wiciowcami są znacznie dalej idące, niŜ moŜna by przypuszczać na
podstawie dawniej prowadzonych badań.
GROMADA: RÓWNORZĘSE - HOLOTRICHA
Stanowią liczną grupę liczącą ponad 2000 gatunków. NaleŜące tutaj Biitschlidae Ŝyją w
Ŝwaczu ssaków-przeŜuwaczy i w jelicie ślepym nieparzystokopytnych, wspólnie z
przedstawicielami Entodiniomorpha. Często spotykanym gatunkiem jest Butschlia parva.
Rola ich nie jest wyjaśniona. Spośród pasoŜytów, dwa gatunki występują u ryb: jest to Ŝyjący
u karpi i pstrągów Chilodonella cyprini (Moroff) i pasoŜyt linów Ch. hexasticha Kiernik -
wywołują one schorzenie określane jako chilodonelloza. Gatunki te Ŝyją na skórze ryb a
takŜe na skrzelach i mogą wywoływać śmierć ryb, szczególnie narybku . Chilodonella cyprini
spotykany jest na skórze ryb zdrowych w niewielkich ilościach, pod wpływem zmniejszenia
odporności ryb wywołanej obecnością innych pasoŜytów czy teŜ wpływem niekorzystnych
warunków środowiskowych, rozmnaŜa się masowo, wywołując mlecznobłękitnawe
zmętnienie skóry, szczególnie dobrze widoczne w okolicy grzbietowej, co pociąga za sobą
masowe śnięcie narybku karpi i pstrągów. Gatunek ten jest w Polsce pospolity.
DuŜe znaczenie przypisuje się gatunkom Ŝyjącym w glebie z rodzaju Colpoda. Niektórzy
autorzy uwaŜają, Ŝe nie ma specjalnej fauny pierwotniaków glebowych i Ŝe te same gatunki
spotyka się w wodach słodkich, inni natomiast badacze sądzą, Ŝe moŜna wyodrębnić
ekologiczną grupę pierwotniaków wyłącznie glebowych. Na 1 g gleby moŜe przypadać od 10
do 100 000 pierwotniaków, a w wyjątkowych warunkach nawet do kilku milionów. Jeśli
idzie o ich znaczenie, zauwaŜono, Ŝe w kulturach Azotobacter z pierwotniakami z rodzaju
Colpoda lub teŜ z pełzakami uzyskiwano większe ilości utrwalonego (związanego) azotu 2331%, podczas gdy w kulturach Azotobacter prowadzonych z wiciowcami nie uzyskiwano
takich rezultatów. MoŜna przypuszczać, Ŝe te pierwotniaki dostarczają witamin lub innych
substancji stymulujących.
Rys. 15. Chilidonella cyprini (na lewo) i
Chilidonella hexasticha (na prawo), wg ReichenUach-Iilinhe 1966 (za zgodą G. Fischer Verlag,
Stuttgart)
Na ogół, formy orzęsków Ŝyjących w glebie
odznaczają się małymi wymiarami (15-20 µm
długości), co niewątpliwie wiąŜe się z niewielkim
rozmiarem przestworów między elementami gleby,
wypełnionych wodą. Mają one równieŜ duŜą
łatwość incystowania się i takŜe szybkiego opuszczania cyst, jeśli zaistnieją odpowiednie warunki zewnętrzne. Dla niektórych plonów roślin,
np. dla bawełny, stwierdzono wyraźnie dodatnie działanie pierwotniaków i to zarówno
pełzaków, jak i orzęsków. Najszerzej rozpowszechnionym orzęskiem glebowym wydaje się
Colpoda steinii, którego cysty przetrwalne są bardzo odporne na niską i wysoką temperaturę i
które pozostają zdolne do Ŝycia przez dziesiątki lat. Pierwotniaki glebowe odgrywają duŜą
rolę w odŜywianiu dŜdŜownic, stanowiąc zasadniczą część składową poŜywienia, jak to
wykazały doświadczenia nad Eisenia foetida. UwaŜa się takŜe, Ŝe stałe zjadanie przez
pierwotniaki bakterii, przyczynia się wydatnie do obiegu łatwo przyswajalnych składników
pokarmowych i moŜe wpływać korzystnie na biochemiczną aktywność gleby; niektóre
orzęski nad którymi prowadzono szczegółowe badania, jak np. Tetrahymena pyriformis
(Ehrb), wydalają juŜ po sześciu godzinach większość azotu, zawartego w zjadanych
bakteriach, w formie amoniaku. RównieŜ uwalnianie fosforanów moŜe być przyspieszone
przy udziale orzęsków.
Z gatunków pasoŜytniczych orzęsków najbardziej znanym gatunkien: jest szparkosz
okręŜnicy - Balantidium coli (Malmsten). Gatunek ten Ŝyje w jelitach człowieka i świni i,
zwłaszcza u prosiąt, moŜe wywoływać powaŜne schorzenie jelit. U ludzi wywołuje
chroniczną biegunkę, tzw. ba1antidiozę, przy czym człowiek zaraŜa się szparkoszem przez
zanieczyszczony cystami pokarm. Uszkodzenia jelit polegają na tworzeniu się ropni i
owrzodzeń, szczególnie w okolicy wyrostka robaczkowego.
Rys. 16. Szparkosz okręŜnicy, Balantidium coli, wg
Kurnatowskiej 1972 1 - trofozoit, 2 - cysta, 3 macronukleus, 4 - mikronuleus, 5 – ciała podstawowe
rzęsek, 6 - rzęski, 5 cytostom, 8 - cytofarynks, 9 wodniczka podstawowa z erytrocytem, 10 –
wodniczka z bakteriami, 11 cytopyge. 12 wodniczka kurczliwa, 13 - ciało silnie łamiące światło
Objawami ostrej balantidiozy ludzi są oprócz
biegunki, bóle brzucha, bolesne parcie, nudności i
wymioty, przy czym w pewnych okresach w
odchodach obserwuje się duŜe ilości śluzu i krwi. Oczywiście, na zaraŜenie balantidiozą są
naraŜeni w pierwszym rzędzie pracownicy mający kontakt ze świniami. Przyczyną zakaŜeń
moŜe być takŜe nie przestrzeganie podstawowych zasad higieny w wytwórniach wędlin.
Szparkosz okręŜnicy naleŜy w Polsce do gatunków pospolitych. Niektóre gatunki orzęsków
równorzcsych Ŝyją w przedŜołądkach przeŜuwaczy (w Ŝwaczu), podobnie jak
Entodiniomorpha. Jednym z nich jest duŜy gatunek, dochodzący do 200 µm długości,
Isotricha prostoma Stein, jak równieŜ I. intestinalis Do równorzęsych zalicza się liczne
gatumki z rodzaju Paramecium – pantofelki. Najczęściej występującym gatunkiem jest P.
caudatum Ehrb. Jest to jedno z najpospolitszych zwierząt doświadczalnych: dochodzi do 300
µm długości. Istnieje bardzo duŜe piśmiennictwo zajmujące się zachowaniem tego gatunku,
jak prace J. Dembowskiego i jego szkoły naukowej. Coraz częściej hodowany w
laboratoriach jest glebowy gatunek, o którym była juŜ wzmianka, Tetrahymena pyriformis i
gatunki pokrewne. Są one obiektem badań populacyjnych, genetycznych, ekologicznych itp.
Do grupy tych pierwotniaków zalicza się pospolitego w Polsce pasoŜyta kulorzęska Ichthyophthirius multifiliis Fouquet, który Ŝyje na skórze i skrzelach róŜnych gatunków ryb.
Jest to duŜy kulisty pierwotniak, średnica jego dochodzi do 1 mm. Wwierca się do powłok
ciała, powodując powstawanie niewielkich białawych ranek. W hodowlach, u młodych ryb,
przede wszystkim u karpi i pstrągów moŜe wywoływać masową śmiertelność. Szczególnie
niebezpieczny jest w stawach o za gęstych obsadach, w zimochowach i stawach
wycierowych.
GROMADA: SPIROTRICHA
Są to orzęski charakteryzujące się spiralnym pasmem błonek lub pędzelków rzęskowych
mapędzających pokarm da otworu gębowego. Do grupy tej, oprócz wolnoŜyjących bardzo
charakterystycznych trębaczy - Stentor spotykanych często w wadach słodkich, będących
obiektem licznych badań nad regeneracją (są to stosunkowo duŜe orzęski, dochodzące do 2
mm długości), zalicza się bardizo wyspecjalizowaną grupę stanowiącą oddzielny rząd Entodinomorpha. Są one ściśle związane z przedŜołądkami zwierząt przeŜuwających oraz
jelitem ślepym zwierząt nieparzystokopytnych. Spotyka się je takŜe u niektórych gryzoni, u
słonia i małpy człekokształtnej. Odznaczają się one wysokim stopniem organizacji
wewnętrznej. Pomimo bardzo licznych prac wykonywanych nad nimi (w jednym z zestawień
bibliograficznych dotyczących tej grupy, opublikowanym w 1966 r. wykazano ok. 2 tys.
pozycji literatury) i stosunkowo długiej ich znajomości, bo od 1843 r., rola ich nie jest w
pełni wyjaśniona. U cieląt pojawiają się w Ŝwaczu w zasadzie dopiero po ukończeniu przez
nie jednego miesiąca Ŝycia. Początkowo liczba ich nie jest zbyt wielka, stopniowo wzrasta i
w dwunastym miesiącu zbliŜa się do 1 miliona osobników w 1 ml płynu, co jest uwaŜane za
przeciętną normę dla dorosłego bydła. Pojawienie się mieszanej populacji pierwotniaków
traktowane jest jako wskaźnik dojrzałego trawienia. Jest rzeczą interesującą, Ŝe ilość
pierwotniaków zaleŜna jest od karmienia cieląt mniejszymi lub większymi dawkami mleka,
przy czym przy dawkach mniejszych pierwotniaki pojawiają się szybciej i w większych
ilościach. Rozwój mikroorganizmów w Ŝwaczu moŜna przyspieszyć drogą inokulacji przy
jedno czesnym zastosowaniu odpowiedniego Ŝywienia, tzn. gdy są one Ŝywione duŜymi
dawkami siana, moŜe to nastąpić juŜ u trzytygodniowych cieląt.
Rys. 17.
Entocliniomorpha, wg
róŜnych autorów, z
Raabego
A – Entodinium
caudatum (Stein), B Diplodinium dentatum
(Stein), C Ostracodinium
dentatum (Fior), D Elytroplastron bubalt
(Dogiel), E –
Ophryoscolex caudatum
Eberlein.
Wskazywałoby to na
„infekcję"
pierwotniaków
przez
zjadanie ich z karmą
naturalną. NaleŜy moŜe
dodać, Ŝe w czasie
badań porównawczych,
w Ŝwaczu bawołów wcześniej rozwija się bujna fauna orzęsków niŜ u cieląt bydła domowego
(krów), co wskazywałoby na wcześniejsze kształtowanie się u nich funkcji Ŝwacza. U koni
natomiast infekcja następuje prawdopodobnie przez zjadanie przez źrebięta, w pewnym okresie Ŝycia, kału matek. Fauna pierwotniaków przewodu pokarmowego poszczególnych
gatunków zwierząt roślinoŜernych róŜni się dosyć znacznie od siebie, nawet w tych samych
warunkach ekologicznych. Wykazano to wprowadzając do Ŝwacza cieląt mikrofaunę pobraną
od owiec, która jednak nie rozwijała się dalej. Wykazano takŜe, Ŝe np. przedstawiciele
rodzaju Eudiplopodium występują u krów, natomiast nie występują u owiec.
Niektóre gatunki mają najprawdopodobniej znaczenie przy rozkładaniu błonnika,
wydzielając cellulazę, jak np. Eudiplopodium neglectum Dogiel, inne zjadają bakterie, a inne
pierwotniaki. Według niektórych autorów, u owiec znaczenie pierwotniaków przewodu
pokarmowego jest duŜe. PoniewaŜ ciało pierwotniaka po obumarciu ulega strawieniu przez
gospodarza, organizm owcy otrzymuje stałą dawkę białka zwierzęcego wynoszącą ok. 50 g z
1 kg treści pokarmowej - w ten sposób około 20% ciał azotowych paszy zuŜytkowuje się w
Ŝwaczu owiec.
Gatunki pomagające w trawieniu celulozy na strawne białko, jak równieŜ takie, które
wytwarzają glikogen z pobieranej skrobi, naleŜy uwaŜać za symbionty.
Masa pierwotniaków w Ŝwaczu przeŜuwaczy udomowionych jest stosunkowo bardzo duŜa równa się wagowo masie bakterii.