problemy rolnictwa wiatowego

Zeszyty Naukowe
Szko y G ównej Gospodarstwa Wiejskiego
w Warszawie
PROBLEMY
ROLNICTWA
!WIATOWEGO
Tom 16 (XXXI)
Zeszyt 1
Wydawnictwo SGGW
Warszawa 2016
Zeszyty Naukowe Szko y G ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Problemy Rolnictwa !wiatowego tom 16 (XXXI), zeszyt 1, 2016: 164–176
Mykola Orlykovskyi1
Pa"stwowy Uniwersytet Agroekologiczny w #ytomierzu, Ukraina
Ludwik Wicki2, Mariusz Maciejczak3
Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi$biorstw, Wydzia Nauk Ekonomicznych,
Szko a G ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Yulia Galchynska4
Pa"stwowy Uniwersytet Zasobów Biologicznych % Przyrodniczych Ukrainy, Kijów, Ukraina
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie –
w kierunku systemu dyfuzji innowacji opartego o model
poczwórnej helisy
Development of Ukrainian’s knowledge based bioeconomy –
towards a system of innovations’ diffusion based on quadruple
helix model
Synopsis. W artykule podj$to prób$ oceny stanu rozwoju sektora biogospodarki opartej na wiedzy na
Ukrainie. Jednocze&nie dokonano oceny na ile obecny rozwój wpisuje si$ w koncepcj$ systemu dyfuzji innowacji opart' na modelu poczwórnej helisy, oraz wskazano na najwa(niejsze czynniki
sprzyjaj'ce i ograniczaj'ce ów rozwój. Stwierdzono, i( Ukraina posiada znacz'cy potencja
czynników wytwórczych dla produkcji biomasy, który dotychczas wykorzystywany jest na potrzeby
biogospodarki opartej na wiedzy w znikomym stopniu, czego g ówn' przyczyn' jest niski stopie"
dyfuzji innowacji, g ównie w zakresie biotechnologii. Obecny rozwój w niskim stopniu oparty jest na
koncepcji poczwórnej helisy, co jednocze&nie stanowi o du(ym potencjale wzrostu na najbli(sze lata.
W a&ciwie ukierunkowana polityka gospodarcza mo(e w znacznym stopniu wp yn') na rozwój
biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie.
S owa kluczowe: biogospodarka oparta na wiedzy, dyfuzja innowacji, model poczwórnej helisy,
Ukraina
Abstract. The paper is an attempts to assess the state of development of the knowledge based bioeconomy in Ukraine. It also aims to evaluate how the current development complies in line with the
concept of innovation diffusion model based on quadruple helix, and through, identify the most
important factors strengthening and limiting this development. It was found that Ukraine has
significant potential of production factors, in particular biomass, which so far is in limited scale used
for the needs of a knowledge-based bioeconomy that is in infancy. The main reason is the low level of
diffusion of innovation, mainly in the field of biotechnology. The current development in a low degree
is based on the concept of quadruple helix, which on other hands also represents a high potential of
growth for the coming years. Adequately oriented economic policies would greatly affect the
development of a knowledge-based bioeconomy in Ukraine.
Key words: knowledge based bioeconomy, innovation diffusion, quadruple helix model, Ukraine
1
dr, e-mail: [email protected]
dr hab., e-mail: [email protected]
3
dr, e-mail: [email protected]
4
dr, e-mail: [email protected]
2
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
165
Wst p
Ukraina, podobnie jak wi$kszo&) krajów, nie tylko europejskich, aktywnie d'(y do
przeciwdzia ania d ugofalowym, negatywnym skutkom najwa(niejszych globalnych
wyzwa" obecnych czasów, takich jak bezpiecze"stwo (ywno&ciowe, zmiany klimatyczne,
zanieczyszczenie &rodowiska, negatywne przemiany spo eczne i problemy demograficzne.
Celem tych dzia a" jest zapewnienie zrównowa(onego rozwoju z my&l' o obecnych i przysz ych pokoleniach (Maciejczak i Zakharov, 2011). Jednym z podejmowanych dzia a" jest
programowanie rozwoju biogospodarki opartej na wiedzy, rozumianej jako nowoczesne
podej&cie do innowacyjnego pozyskiwania i wykorzystywania odnawialnych *róde
energii, w szczególno&ci biomasy.
W tym kontek&cie nale(y zauwa(y), i( w drugiej dekadzie XXI wieku, poza problemami o charakterze krótkofalowym, podstawowym zadaniem w gospodarce ukrai"skiej jest
– w perspektywie d ugoterminowej – przej&cie do modelu gospodarki energooszcz$dnej,
wykorzystuj'cej zasoby nieodnawialne, do modelu wykorzystuj'cego surowce i energi$ ze
*róde odnawialnych (Baidala i Bytenko, 2014). Przej&cie od tradycyjnej biogospodarki do
biogospodarki opartej na wiedzy jest znakiem nowoczesno&ci gospodarki, ale te( innowacyjna cz$&) biogospodarki dopiero si$ rozwija. Do dzi& biogospodarka wykorzystuj'ca
podstawowe procesy biologiczne i biomas$ jako *ród o surowca stanowi podstaw$ funkcjonowania tradycyjnych sektorów gospodarki, w szczególno&ci rolnictwa z jego g ównymi
ga $ziami, tj. produkcj' ro&linn', produkcj' zwierz$c' czy przetwórstwem. W ostatnich
latach, dzi$ki rozwojowi biotechnologii i odkryciom naukowym oraz d'(eniu do ograniczania zu(ycia zasobów nieodnawialnych stosuje si$ na skal$ eksperymentaln' lub przemys ow' nowe technologie, których znaczenie ro&nie. Nowoczesne procesy biogospodarki
wykorzystuj' wiedz$ zakumulowan' we wdra(anych innowacjach (Maciejczak, 2010).
Wicki i Grontkowska (2015) podkre&laj', i( w zale(no&ci od dost$pu do *róde biomasy ich
wykorzystanie mo(e przyczynia) si$ do znacz'cego zwi$kszenia produkcji innych ni(
rolnictwo sektorów gospodarki, tj. energetyki, produkcji materia ów, czy leków, czyli tych
obszarów, które wdra(aj' wysokie technologie i poprzez to wnosz' znacznie wy(sz'
warto&) dodan'.
Jednak jak twierdz' Talavyria i Talavyria (2014) oraz Baidala (2014) rozwój
biogospodarki opartej na wiedzy, nie tylko na Ukrainie, nie jest jednak mo(liwy bez
stworzenia odpowiednich ram prawnych, instytucjonalnych i spo ecznych. Jak zauwa(aj'
Maciejczak i Zakharow (2011) wynika to z faktu, (e du(a cz$&) technologii jest we
wczesnej fazie rozwoju i wymaga znacz'cych nak adów na badania i rozwój oraz na
wdro(enie rozwi'za" do gospodarki. Dodatkowo, wiele potrzeb w zakresie nowoczesnych
technologii nie zosta o dotychczas zaspokojonych, co generuje k adzie nacisk na potrzeb$
znacznego urealnienia bada" naukowych w kierunku wdro(enia modeli nieliniowych
dyfuzji innowacji nakierowanych na sieciowy charakter wdro(e", których tempo musi by)
znacznie szybsze ni( dotychczas.
Cel i za!o"enia metodyczne
Celem pracy jest ocena stanu rozwoju sektora biogospodarki opartej na wiedzy na
Ukrainie. Jednocze&nie podj$ta zostanie próba wskazania na ile obecny rozwój wpisuje si$
w koncepcj$ dyfuzji innowacji opartej o model poczwórnej helisy. Dodatkowym zamierze-
166
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
niem jest wskazanie najwa(niejszych czynników sprzyjaj'cych rozwojowi sektora biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie oraz barier dla jego rozwoju.
Opracowanie stanowi pog $bion' krytyczn' analiz$ literatury (ang. in depth desk
research), któr' wykorzystano jako podstaw$ do uzyskania opinii wybranych interesariuszy
sektora biogospodarki na Ukrainie w ramach indywidualnych wywiadów pog $bionych
(ang. individual in depth interview). Wywiady standaryzowane przeprowadzono w grudniu
2015 r. z 4 reprezentantami nauki oraz z 4 reprezentantami sektora biogospodarki
(producentami bioenergii) a tak(e z 1 przedstawicielem reprezentuj'cym regulatora. Tym
samym w opracowaniu wykorzystano wtórne, literaturowe, oraz pierwotne, pochodz'ce
z wywiadów, *ród a danych. Za zastosowaniem takiego instrumentarium badawczego
przemawia niski stopie" dyfuzji innowacji w zakresie biogospodarki na Ukrainie oraz ich
nieustrukturyzowany charakter (Maciejczak i Zakharov, 2011).
Koncepcja biogospodarki opartej na wiedzy
Poj$cie „biogospodarka” jest stosunkowo nowe i jego definiowanie jest przedmiotem
dyskusji. W zale(no&ci od *róde przedstawia si$ ró(ne definicje. Jak zauwa(aj' Maciejczak i Hofreiter (2013) samo podej&cie do koncepcji biogospodarki, niejednokrotnie,
naprzemiennie nazywanej bioekonomi', ewoluowa o od uj$cia w'skiego, gdzie za
podstaw$ rozró(nienia przyjmowano samo wykorzystanie odnawialnych *róde surowców
(poda(owe), w szczególno&ci biomasy, poprzez uj$cie nakierowane na rezultaty zastosowania innowacji (popytowe), a( do najszerszego uj$cia, wskazuj'cego na g ówne cele
i wyzwania w zakresie ekonomii politycznej, nie tylko gospodarczej.
Odnosz'c si$ do najw$(szego uj$cia Enriquez-Cabot (1998) stwierdza, i( biogospodarka to ta cz$&) gospodarki, która wykorzystuje now' wiedz$ biologiczn' w celach
komercyjnych i przemys owych, (eby poprawi) ludzkie (ycie. Sheppard i inni (2011)
rozszerzaj' to podej&cie dowodz'c, i( biogospodarka 'czy wszystkie rodzaje dzia alno&ci
ekonomicznej zwi'zanej z poszukiwaniem, rozwojem i produkcj' produktów nie(ywno&ciowych i procesów bazuj'cych na zasobach biologicznych. Jest to spowodowane
w du(ym stopniu przewidywanymi potrzebami w zakresie produktów przemys owych
i paliw pochodz'cych z odnawialnych surowców biologicznych oraz systemów produkcyjnych w rolnictwie i le&nictwie. Innym uj$ciem poda(owego uj$cia biogospodarki jest to
zaproponowane przez Viaggiego (2012), który argumentuje, i( biogospodarka obejmuje
produkcj$ odnawialnych zasobów biologicznych i ich przetwórstwo do produktów (ywno&ciowych, pasz, produktów bazuj'cych na biosurowcach i bioenergii. Obejmuje ona
rolnictwo, le&nictwo, rybo ówstwo, produkcj$ (ywno&ci, przemys drzewny i papierniczy,
a tak(e cz$&) przemys u chemicznego, biotechnologicznego i energetycznego.
Nieco szersze uj$cie popytowe charakterystyczne jest dla autorów skupiaj'cych si$ na
konkretnych rezultatach o charakterze popytowym. Komisja Europejska (2010) identyfikuje biogospodark$ jako trwa ' produkcj$ i przetwórstwo biomasy na (ywno&), produkty
przemys owe, produkty ochrony zdrowia, a tak(e energi$. Odnawialna biomasa obejmuje
ka(dy materia biologiczny (rolny, le&ny, tak(e pochodzenia zwierz$cego, w 'czaj'c ryby)
jako produkt sam w sobie, albo jako surowiec.
Zarówno Talavyria i Talavyria (2014) jak i Komisja Europejska (European
Commission 2014) stwierdzaj', (e biogospodarka dotyczy ekonomii wykorzystuj'cej
zasoby biologiczne pochodzenia l'dowego lub morskiego, jak i te pochodz'ce z odpadów,
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
167
w 'cznie z resztkami po(ywienia, jako wk ad do przemys u i generowania energii. Podobne
uj$cie reprezentowane jest po drugiej stronie oceanu, w Stanach Zjednoczonych. Oficjalna
definicja przyj$ta przez Bia y Dom (White House, 2012) okre&la biogospodark$ jako opart'
na zastosowaniu bada" i innowacji w naukach biologicznych w celu nap$dzania aktywno&ci
ekonomicznej oraz generowania zysków publicznych.
Najszersze, a zarazem odbiegaj'ce od czysto gospodarczego, w kierunku politycznego, uj$cie biogospodarki reprezentowane jest w najnowszych definicjach. Rada Premierów Krajów Nordyckich – NORDEN (2015) okre&la biogospodark$ jako zrównowa(on'
produkcj$ i wykorzystanie zasobów naturalnych, stosowanie mi$dzysektorowego i systemowego podej&cia, b$d'cych podstaw' gospodarki cyrkulacyjnej. Jak stwierdzono na
Pierwszym Globalnym Szczycie w sprawie Bioekonomii (Global Bioeconomy Summit
2015) w 2015 r. potrzebne jest bardziej wszechstronne rozumienie koncepcji biogospodarki, która obejmuje zasoby biologiczne ca o&ciowo, uwzgl$dnia zarówno wyzwania jak
i korzy&ci, wynikaj'ce z potencja u odnawialno&ci, neutralno&ci w$glowej, cyrkularno&ci
i wielofunkcyjno&ci.
Model poczwórnej helisy jako narz dzie rozwoju biogospodarki
Rozwój sektora bioekonomii mo(e by) rozpatrywany z perspektywy sieciowych modeli wzajemnych wp ywów ró(nych sfer spo eczno-gospodarczych w systemie ekonomicznym, tj. modeli helisowych, w szczególno&ci potrójnej i poczwórnej helisy (Maciejczak,
2012). W 1995 roku Etzkowitz i Leydesdorff (1995) wprowadzili model potrójnej helisy
dla okre&lania dynamiki zwi'zków pomi$dzy nauk', przemys em i administracj'. System
trzech dynamik uwa(any jest stabilniejszy. Instytucjonalna konfiguracja w opartym na wiedzy systemie innowacji mo(e tak(e by) rozpatrywana jako wyraz trzech, powi'zanych
funkcjonalnie poddynamik konkurencyjnych systemów: dynamika gospodarcza generacji
bogactwa poprzez wymian$, oparta na wiedzy dynamika rekonstrukcji i innowacji oraz
polityczna i zarz'dcza potrzeba, i troska o kontrol$ normatywn' nad powi'zaniami. Powodzenie tych trzech funkcji nie powinno by) traktowane jako indywidualne zwi'zki pomi$dzy przemys em, nauk' i administracj'.
Jak podaj' Leydesdorff i Etzkowitz (2001), potrójna helisa jest modelem innowacji,
w którym o potencjale wspó pracy decyduj' relacje mi$dzy trzema podmiotami, a brak tych
powi'za" znacznie utrudnia przep yw wiedzy. Zdaniem Carayannisa i in. (2012) koncepcja
potrójnej helisy, ze wzgl$du na fakt, (e k adzie nacisk na tworzenie wiedzy i innowacji,
wi'(e si$ z koncepcj' gospodarki opartej na wiedzy. Dla rozwoju gospodarki opartej na
wiedzy wspólnym celem powinny by) dzia ania w &rodowisku innowacyjnym. Etzkowitz
(2002) zidentyfikowa trzy przestrzenie, które wzajemnie si$ przenikaj': przestrze" wiedzy,
przestrze" innowacji i przestrze" konsensusu.
Model potrójnej helisy umo(liwia uwzgl$dnienie paradygmatu innowacji, który jako
warunek sine qua non, okre&la wymiar tych proinnowacyjnych relacji powstaj'cych na
styku nauki, biznesu i administracji. Istotne jest takie ukierunkowanie polityki wspó pracy,
które kreuje popyt w&ród odbiorców, nie za& ogranicza si$ do organizacji poda(y ju(
wypracowanych rozwi'za" innowacyjnych (Maciejczak, 2015a).
Wspó cze&nie coraz wi$kszego znaczenia nabiera koncepcja oparta na modelu
poczwórnej helisy. Prezentowany przez Carayannisa, Bartha i Campbella (2012) model do
systemu innowacji w 'cza media i spo ecze"stwo obywatelskie. Dynamiczne relacje
168
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
w ramach poczwórnej helisy pozwalaj' zdaniem autorów na kszta towanie si$
spo ecze"stwa opartego na wiedzy oraz demokracji opartej na wiedzy (Carayannis
i Campbell, 2011). Opracowanie modelu poczwórnej helisy argumentowano tym, (e model
potrójnej helisy jest niewystarczaj'cy do d ugoterminowego wzrostu innowacyjnego
i ch$ci' podkre&lenia znaczenia integracji perspektywy mediów i kultury z pozosta ymi
obszarami (Etzkowitz i Klofsten, 2005). Wielu autorów i badaczy m.in. Leydersdorff
(2004), podkre&la znacz'c' rol$ spo ecze"stwa, u(ytkowników w systemach innowacji.
Eriksson i inni (2006) twierdz' równie(, (e w innowacjach zorientowanych na u(ytkownika
rola u(ytkownika jest tak samo wa(na jak rola instytucji badawczych, organizacji wsparcia
rz'dowego i firm. Model poczwórnej helisy opisuje nowe &rodowisko gospodarcze
i pozwala zauwa(y), (e ca e spo ecze"stwo jest zaanga(owane w ci'g e innowacje, które s'
rezultatem wspó tworzenia pomi$dzy czterema helisami po 'czonymi za po&rednictwem
sieci, partnerstw i symbiotycznych relacji (Bojar i Machnik-S omka, 2014). Jak zauwa(a
Maciejczak (2015a), takie ukierunkowanie rozwoju wpisuje si$ w koncepcj$ ekonomii
kontekstualnej, która poza ekonomi' g ównego nurtu, wyznacza kierunki rozwoju oparte na
zrównowa(aniu wielu kontekstów, w tym historycznego, kulturowego, geopolitycznego
i innych.
Rolnictwo jako dostawca biomasy w biogospodarce opartej na wiedzy
Jak wykazuje Maciejczak (2015b) biomasa stanowi podstaw$ materialn' biogospodarki opartej na wiedzy. Mo(na j' traktowa) jako podstawowy czynnik produkcji, na
którym generowany jest wzrost przy wykorzystaniu wiedzy zakumulowanej w innowacjach. G ównymi *ród ami biomasy s' natomiast: rolnictwo, le&nictwo, a tak(e zasoby
morskie i ró(nego typu odpady (Maciejczak i in., 2015). Na Ukrainie potencja rozwoju
bioekonomii rozumiany zgodnie z powy(sz' definicj' jest du(y, przede wszystkim ze
wzgl$du na dost$p do zasobów biomasy i du(e mo(liwo&ci zwi$kszania jej produkcji.
Istotn' rol$ w gospodarce zaczyna wi$c odgrywa) nie tyle sektor rolny jako taki, ale si a
i kierunki istniej'cych zale(no&ci w dwukierunkowym przep ywie zarówno masy surowców, ale te( energii (Go $biewska, 2011). Efektywno&) nale(y wi$c odnosi) do ca ego
sektora biogospodarki, uwzgl$dniaj'c konieczne zasilenia. Dodatkowo, zwi$kszenie zró(nicowania produkcji i dywersyfikacji odbiorców zmniejsza poziom ryzyka gospodarowania
w rolnictwie, co mo(e by) korzystne dla poziomu dochodów w rolnictwie i dynamiki
rozwoju sektora (Wicka 2013).
Na rysunku 1 pokazano dynamik$ zmian PKB ogó em i udzia rolnictwa, jako najwa(niejszego segmentu biogospodarki na Ukrainie w okresie 2000–2014 r.
Udzia rolnictwa ( 'cznie z owiectwem i le&nictwem) w tworzeniu warto&ci dodanej
na Ukrainie w 2014 roku wynosi 11,8%. Przy sta ym wzro&cie PKB ogó em od 176 mld
hrywien (hrn) w 2000 r. do 1587 mld hrn w 2014 r. (1523 mld hrn w 2013 r.), mo(na
podobn' dynamik$ zaobserwowa) w rolnictwie i w przemy&le przetwórczym. Warto&)
produkcji rolnej w cenach nominalnych wynios a 370,8 mld hrn.
Nale(y jednocze&nie podkre&li), i( Ukraina ma ogromny potencja dla rozwoju
produkcji ró(nych produktów na bazie biomasy bez obni(enia poziomu produkcji (ywno&ci
– szczególnie w zakresie bioenergii i chemicznych pochodnych biorafinacji (Galchynska in.
2015). Mo(e to by) dzia alno&) konkurencyjna wobec eksportu produktów (ywno&ciowych, a wybór kierunku rozwoju zale(y od oceny efektywno&ci ekonomicznej i &rodo-
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
169
mld hrn
wiskowej. Produkcja rolnicza i le&na na Ukrainie w okresie 2000–2014 r. przedstawiona
jest na rysunku 2.
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
2000
2005
2010
2011
2012
2013
2014
Lata
Produkt Krajowy Brutto (w cenach nominalnych) mld hrn
PKB w rolnictwie, le&nictwie i rybo ówstwie, mld hrn
PKB w przemy&le przetwórczym, mld hrn
Rys. 1. Dynamika zmian PKB na Ukrainie 2000–2014 r. w mld UAH
Fig. 1. Dynamics of GDP of Ukraine in period 2000–2014 in billions UAH
+ród o: Opracowanie w asne na podstawie DKSU (Pa"stwowy Komitet Statystyki Ukrainy).
300
250
mld hrn
200
150
100
50
0
2000
2005
2010
2011
2012
2013
2014
Lata
produkcja rolnicza (w cenach sta ych z 2010 roku) mld hrn
produkcja ro&linna, mld hrn
produkcja zwierz$ca, mld hrn
produkcja, roboty i us ugi le&nictwa, mld hrn
Rys. 2. Produkcja rolnicza i le&na na Ukrainie 2000-2014 r. w mld UAH
Fig. 2. Agriculture and forestry production in Ukraine in period 2000–2014 in billions UAH
+ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych DKSU (Pa"stwowy Komitet Statystyki Ukrainy).
Ogólnie mo(emy mówi) o trendzie wzrostowym produkcji rolniczej na Ukrainie.
Wi$kszo&) produkcji rolniczej to produkcja ro&linna – 70%, a tylko 30% stanowi' produkty
zwierz$ce. Na rysunku 3 przedstawiono poziom zatrudnienia w agrobiznesie na Ukrainie.
Udzia pracuj'cych w tej cz$&ci gospodarki wynosi oko o 17% wszystkich zatrudnionych,
podobnie jak w Polsce (Wicki i Grontkowska, 2015).
170
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
4,5
4,00
4,01
4,0
3,39
w mln
3,5
3,50
3,58
3,09
3,09
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,5
0,0
2000
2005
2010
2011
2012
2013
2014
Lata
liczba pracuj'cych w rolnictwie, owiectwie, le&nictwie, rybo ówstwie (w mln)
Rys. 3. Liczba pracuj'cych osób w rolnictwie, le&nictwie, owiectwie i rybo ówstwie na Ukrainie w latach 20002014 w tysi'cach osób
Fig. 3. Employment in agriculture, forestry, hunting and fishery in Ukraine in period 2000–2014 in thousand
persons
+ród o: Opracowanie w asne na podstawie DKSU (Pa"stwowy Komitet Statystyki Ukrainy)
Dyskusja na temat rozwoju biogospodarki na Ukrainie jest trudna. Wed ug ilo&ci
wytwarzanych produktów biotechnologicznych Ukraina zajmuje 70 miejsce w &wiecie
i pozostaje daleko w tyle nie tylko wobec od liderów: USA i UE, ale tak(e od Chin, Indii
i Brazylii. Ukraina produkuje tylko 0,2% wszystkich produktów biotechnologicznych,
&wiatowy lider – USA – oko o 40% (Talavyria i Talavyria, 2014). Mimo du(ego potencja u
rozwoju wynikaj'cego z zasobów biomasy, nie ma obecnie na Ukrainie mo(liwo&ci
stworzenia realnej bazy do rozwoju nowoczesnych ga $zi biogospodarki, w których wytwarzane by yby zaawansowane produktu biorafinacji. Przyczyn' takiej opinii jest obserwowane ograniczone finansowanie naukowych bada", relatywnie przestarza a i wolno rozwijana baza naukowa, odp yw wykwalifikowanych pracowników i badaczy za granic$, ma a
uwaga w adz pa"stwowych co do potrzeby stworzenia instytucjonalnego zaplecza rozwoju
biogospodarki oraz wsparcia jej rozwoju w sferze realnej gospodarki. Kryzys gospodarczy
obserwowany w ostatnich latach prowadzi do dalszego ograniczania mo(liwo&ci finansowania rozwoju. Na Ukrainie do&) dobra sytuacja wyst$puje tylko w sferze produkcji
surowców w rolnictwie (w produkcji ro&linnej i zwierz$cej).
Innowacyjno#$ sektora biogospodarki na Ukrainie
Najwa(niejsze problemy w rozwoju sektora biogospodarki, w tym rolnictwa, przetwórstwa (ywno&ci i produkcji bioenergii na Ukrainie to: niedostateczne finansowanie bazy
naukowej dla rozwoju biotechnologii; brak zach$t dla procesów integracyjnych mi$dzy
biznesem a instytucjami naukowymi i edukacyjnymi, niska innowacyjno&) przedsi$biorstw,
brak odpowiedniej infrastruktury badawczej, niski stopie" ochrony w asno&ci intelektualnej
(patrz tab. 2). Ogólnie innowacyjno&) ca ej ukrai"skiej gospodarki jest niska. Odsetek firm
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
171
wdra(aj'cych innowacje wynosi 8,2% do 17,4% (tab. 1) czyli w 3 razy mniej ni( w krajach
wiod'cych pod tym wzgl$dem.
Tabela 1. Udzia przedsi$biorstw wprowadzaj'cych innowacje na Ukrainie w latach 2000–2014
Table 1. Share of enterprises in Ukraine introducing innovations in period 2000–2014
Wyszczególnienie
Udzia przedsi$biorstw wprowadzaj'cych innowacje i liczba
produktów innowacyjnych wprowadzonych w latach
2000
2005
2010
2011
2012
2013
2014
Udzia przedsi$biorstw wprowadzaj'cych
innowacje (procent ankietowanych)
13,1
8,2
13,8
16,2
17,4
16,8
16,1
Wprowadzone innowacyjne produkty (liczba)
1403
1808
2408
3238
3403
3138
3661
+ród o: Opracowanie w asne na podstawie DKSU (Pa"stwowy Komitet Statystyki Ukrainy).
Wydatki na innowacje obserwowane na Ukrainie to w jednej trzeciej &rodków zakup
maszyn i urz'dze", a wydatki na nabycie praw w asno&ci intelektualnej, np. do technologii,
to znacznie mniej, co oznacza preferowanie wprowadzania nowo&ci na poziomie innowacji
zakupowych, ju( gotowych, co do których nie trzeba ponosi) ryzyka prac badawczo-rozwojowych. Niskie jest te( finansowanie prac badawczo-rozwojowych realizowanych
wspólnie z innymi firmami, czy o&rodkami badawczymi. Oko o po owa przedsi$biorstw
wdra(aj'cych innowacje nie finansuje bada" rozwojowych poza swoj' firm' (OECD,
2010).
G ówn' przyczyn' obserwowanej sytuacji s' niewystarczaj'ce &rodki finansowe przeznaczane na nauk$ i innowacje, co wynika tak(e z trudnej sytuacji ekonomicznej kraju.
Mimo wyst$puj'cych obecnie ogranicze" wymagane jest podj$cie dyskusji i stworzenie
strategicznego programu rozwoju biogospodarki na Ukrainie, w którym nale(a oby
wskaza) g ówne perspektywiczne w kraju kierunki rozwoju, co& o charakterze inteligentnych specjalizacji regionalnych w Polsce (Go $biewski, 2014). W miar$ polepszania si$
sytuacji ekonomicznej kraju mo(liwa b$dzie realizacja takich zamierze".
W celu zapewnienia rozwoju biogospodarki na Ukrainie nale(y wspiera) nast$puj'ce
dzia ania w odniesieniu do sfery biogospodarki: integracj$ istniej'cych w kraju zasobów
i struktur organizacyjnych, koncentracj$ na priorytetowych kierunkach rozwoju; rozwój
infrastruktury przemys owej i innowacyjnej biogospodarki, stworzenie jednolitej
przestrzeni edukacyjnej zorientowanej na biotechnologi$; finansowanie projektów
naukowych, wspieranie dzia alno&ci innowacyjnej ma ych i &rednich przedsi$biorstw,
zach$canie i wspieranie udzia u w mi$dzynarodowych projektach badawczych
i technologicznych; zaanga(owanie w adz regionalnych; rozwój produkcji energii,
tworzenie regionalnych klastrów rolno-biotechnologicznych, 'cz'cych wytwarzanie
biomasy z produkcj' wysoko przetworzonych bioproduktów, tworzenie pozytywnego
nastawienia konsumentów co do produktów biogospodarki (patrz tab. 2).
Tabela 2. SWOT dla sektora biogospodarki na Ukrainie
Table 2. SWOT Analysis for bio-economy sector in Ukraine
CZYNNIKI
WEWN,TRZNE
ZEWN,TRZNE
ZALETY (+)
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
Silne strony / Strengths
- Korzystne po o(enie geograficzne w stosunku do rynków zbytu;
- Du(y potencja produkcyjny w rolnictwie wynikaj'cy z du(ych
zasobów (yznej ziemi, cz$&) gruntów jest od ogowana;
- Nadwy(ki surowców rolniczych i (ywno&ciowych;
- Wysoki potencja przetwórstwa w przemy&le chemicznym;
- Niskie koszty produkcji w rolnictwie i w przemy&le,
- Dost$pno&) wykwalifikowanej si y roboczej przy stosunkowo
niskich kosztach pracy;
- Wykwalifikowana kadra naukowa;
- Wysoka jako&) i ró(norodno&) bada" prowadzonych przez ró(ne
instytucje badawcze w dziedzinie chemii i rolnictwa;
- Rozumienie znaczenia biotechnologii w&ród m odego pokolenia i
przyci'ganie m odych ludzi do bada" i twórczych projektów
biotechnologicznych;
- Coraz wy(sza &wiadomo&) spo eczna co do problemów
&rodowiskowych;
- Bioró(norodno&) i stosunkowo niski poziom degradacji &rodowiska
naturalnego;
Mo!liwo"ci / Opportunities
- Rosn'cy popyt na surowce odnawialne do
produkcji biopaliw, ale tak(e na (ywno&),
oraz wzrost ich cen;
- Rozwój biogospodarki w krajach o&ciennych,
g ównie w UE, które b$d' zg asza) popyt na
bio-surowce;
- Zawarcie umów umo(liwiaj'cych swobodny
handel i przep yw kapita u w tym z UE;
- Przybli(enie Ukrainy do wymogów UE co do
realizacji i wdra(ania biotechnologii;
- Zainteresowanie inwestorów zagranicznych
inwestycjami na Ukrainie w dziedzinie
biogospodarki;
- Przyj$cie przez Ukrain$ zalecanych w UE i na
&wiecie regulacji w zakresie rozwoju;
energetyki odnawialnej i ochrony &rodowiska;
- Trudno&ci w dost$pie do gazu z Rosji.
WADY(-)
172
S abe strony / Weaknesses
- Nieefektywno&) ekonomiczna niektórych kierunków produkcji;
- Niska konkurencyjno&) ekonomiczna wytwarzania energii ze *róde
odnawialnych i niski poziom rozwoju produkcji energii
odnawialnej;
- S abo rozwini$te rynki biomasy i biogazu, niski popyt na produkty
biogospodarki w przemy&le ukrai"skim;
- S abo rozwini$ta infrastruktura i baza przetwórcza;
- Brak bada" w dziedzinie „bia ej” biotechnologii;
- Niski stopie" ochrony w asno&ci intelektualnej
- Niski poziom aktywno&ci innowacyjnej;
- Ma a wspó praca i s aby transfer technologii i absorpcja wyników
bada" przez przemys ;
- Brak zainteresowania przedsi$biorstw wynikami bada" i
wspó pracy z o&rodkami badawczymi,
- Priorytetowe kierunki rozwoju przemys u nie s' zwi'zane z
biogospodark';
- Niski odsetek przedsi$biorstw produkuj'cych materia y oparte na
biotechnologii i nanotechnologii;
- Brak strategii rozwoju biogospodarki w kraju oraz brak ram
regulacyjnych;
- Niekorzystny klimat inwestycyjny, brak inwestycji i brak wsparcia
ze strony rz'du dla tych, którzy rozwijaj' biotechnologi$;
- Emigracja specjalistów za granic$ i w konsekwencji brak
odpowiednio wykszta conego personelu;
- Wyludnianie si$ niektórych obszarów i trudno&ci ze znalezieniem
pracowników na obszarach wiejskich;
- Wysokie ryzyko inwestycji w obszarze biotechnologii.
Zagro!enia / Threats
- Dzia ania wojenne i brak stabilno&ci politycznej w regionie;
- Brak porozumie" o swobodnym handlu z
krajami s'siednimi,
- Utrzymanie si$ relatywnie niskich cen paliw
na rynkach &wiatowych;
- U atwienia w emigracji m odych wykszta conych pracowników;
- Trudno&ci w finansowaniu ukrai"skiej
gospodarki ze *róde krajowych i zagranicznych,
- Brak konkurencyjno&ci ukrai"skich produktów
i przedsi$biorstw na rynku europejskim i
&wiatowym;
- Utrzymywanie zakazu stosowania produktów
genetycznie modyfikowanych w Unii
Europejskiej;
- Zwi$kszenie niekontrolowanej obecno&ci
produktów transgenicznych na rynku
krajowym;
- Zepchni$cie Ukrainy do roli dostawcy
surowców dla krajów rozwini$tych.
+ród o: Opracowanie w asne na podstawie ustrukturyzowanych wywiadów pog $bionych z 9 interesariuszami
sektora biogospodarki na Ukrainie oraz pog $bionej krytycznej analizy literatury przedmiotu.
Dodatkowo problemem dla rozwoju biogospodarki jest to, (e cz$sto uto(samia si$ j'
z biotechnologi', która stanowi tylko cz$&) biogospodarki, t$ o wysokim poziomie
technologicznym i innowacyjnym. Rozwój szeroko rozumianej bioekonomii jest
powi'zany nie tylko i nie tyle z sukcesem biotechnologii, ale szerzej z wykorzystaniem
biomasy w ró(nych zastosowaniach ze szczególnym uwzgl$dnieniem wp ywu na poziom
(ycia lokalnej spo eczno&ci.
Na podstawie do&wiadcze" mi$dzynarodowych, mo(emy stwierdzi), (e tworzenie bioklastrów mo(e by) efektywne w warunkach ukrai"skiej gospodarki. Mog' one sta) si$
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
173
centrami rozwoju regionalnego. Liderami klastrów powinno si$ sta) jedno lub kilka przedsi$biorstw biotechnologicznych, które wytwarzaj' produkty na potrzeby innych przedsi$biorstw klastra i innych podmiotów na rynku.
W klastrze powinna uczestniczy) instytucja badawczo-edukacyjnych zapewniaj'ca
wsparcie naukowe i eksperymentalne oraz edukacyjne na potrzeby klastra, tworz'c po 'czenie nauki i produkcji. Wzorcem dla przedstawionej koncepcji mog' by) klastry biotechnologiczne w USA.
Koszt utworzenia klastrów w regionach zbo(owych Ukrainy eksperci oceniaj' na
oko o 2 mld USD. W efekcie ich uruchomieniu popyt na zbo(e na rynku krajowym mo(e
wzrosn') o 12-15 mln ton rocznie. Zak ad produkcyjny kupuj'cy i przetwarzaj'cy zbo(e za
100 mln USD, mo(e wytwarza) produkty o warto&ci 500 mln USD. Powsta) mo(e tak(e
3000 miejsc pracy w klastrze i w jednostkach wspó pracuj'cych (Talavyria i Talavyria,
2014). Niestety, na Ukrainie nie podj$to jeszcze (adnej podobnej inicjatywy klastrowej.
Wynika to, w du(ej cz$&ci, z braku kredytów proinnowacyjnych, czyli wsparcia ze strony
pa"stwa, przy niskim zainteresowaniu ze strony przedsi$biorstw prywatnych tak'
dzia alno&ci', która nie ma wsparcia politycznego o d ugiej perspektywie (Baidala
i Bytenko, 2014). W fazie inwestycyjno-rozruchowej wymagana jest nie tylko stabilno&)
prawa, ale tak(e wsparcie dla niektórych dzia a", np. dofinansowanie bada" naukowych
i instalacji eksperymentalnych.
Na podstawie przedstawionych rozwa(a" mo(na zestawi) aspekty sprzyjaj'ce
i hamuj'ce rozwój biogospodarki na Ukrainie. Najwa(niejsze wyodr$bnione czynniki
zestawiono w tabeli 2, w której zawarto uproszczon' analiz$ SWOT dla rozwoju sektora.
Przedstawiona analiza SWOT w syntetyczny sposób ujmuje opisane wcze&niej
uwarunkowania rozwoju sektora biogospodarki na Ukrainie. Mo(na ponownie podkre&li)
pewne najwa(niejsze aspekty. Ukraina jako jeden z najwi$kszych krajów w Europie,
o powierzchni 603 tys. km2, ma ogromny potencja wytwarzania biomasy. Szczególn'
zalet' jest tak(e to, (e na Ukrainie wyst$puj' jedne z naj(y*niejszych gleb na &wiecie,
a zasoby gruntów ornych to ponad 32 mln ha.
Jednym z obiecuj'cych kierunków rozwoju jest ukrai"ski eksport surowców rolnych,
(ywno&ci, ale tak(e surowców i produktów wytwarzanych w oparciu o biomas$. Wymaga
to jednak zwi$kszenia zainteresowania sektorem biogospodarki zarówno ze strony pa"stwa,
jak i ze strony przedsi$biorstw i o&rodków naukowych.
Obiecuj'cym kierunkiem rozwoju biogospodarki Ukrainy jest sektor bioenergii.
Jednak rozwija si$ on bardzo powoli i post$p w tym zakresie b$dzie zale(a od relacji
mi$dzy cenami (ywno&ci a cenami surowców energetycznych, tak na Ukrainie jak i na
&wiecie. Obecnie, przy niskich &wiatowych cenach paliw, produkcja energii z biomasy jest
nieop acalna, ale przysz o&ciowym kierunkiem rozwoju jest zagospodarowanie biomasy
drugiej generacji w celu produkcji energii. Wed ug bilansu energetycznego w 2013 roku
udzia energii wytwarzanej z biomasy nie przekracza 2%. G ównym *ród em energii
w kraju jest jeszcze gaz i w$giel, których ceny ostatnio spada y. Nale(y skoncentrowa) si$
wi$c na technologiach, które mog' by) konkurencyjne kosztowo, takich jak biomasa
w produktach ubocznych, energia i biogaz wytwarzany z odpadów. Potencjalnie a( 18%
ca kowitego zu(ycia energii pierwotnej na Ukrainie mo(e by) wytwarzane z dost$pnej
biomasy. Z ró(nych rodzajów biomasy mo(na produkowa) do 20,6 mld kWh energii
elektrycznej rocznie, czyli nawet 10% obecnej produkcji energii elektrycznej lub 27%
produkcji energii elektrycznej wszystkich elektrociep owni (DKSU, 2006). Rzecz jasna
zagospodarowanie nadwy(ek biomasy w ca o&ci nie by oby ekonomicznie uzasadnione ze
174
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
wzgl$du na rozproszenie *róde . W takich warunkach uzasadniona jest produkcja peletu
i brykietów (Gieletycha, 2013a). Obecnie do produkcji energii elektrycznej na Ukrainie
najszerzej wykorzystuje si$ zr$bki drewna i upiny s onecznika. Wykorzystanie potencja u
biomasy drzewnej si$ga 80%, natomiast uski – 59%. Potencja s omy wykorzystywany jest
zaledwie na poziomie 1%.
Zainteresowanie produkcj' „zielonej” energii zale(y, podobnie jak w Polsce, od cen
zakupu. Granica op acalno&ci jest osi'gana przy cenie 0,1616 EUR za kilowatogodzin$ dla
biogazu z odpadów rolnictwa i 0,1454 EUR za kilowatogodzin$ – dla pozosta ych rodzajów biogazu (Gieletycha, 2013b). Wzrost stawek lub gwarantowanie stawek przez pa"stwo
przyczyni oby si$ do rozwoju sektora.
Podsumowanie
1.
2.
3.
4.
5.
Perspektywy rozwoju bada" w zakresie biogospodarki na Ukrainie wydaj' si$ optymistyczne o ile nast'pi rozwój wspó pracy w ramach krajowych i mi$dzynarodowych
naukowych platform technologicznych. Priorytetowym kierunkiem jest rozwój przemys owych procesów biotechnologicznych i produkcji bioenergii.
Du(e znaczenie mo(e mie) stworzenie pa"stwowego programu rozwoju biogospodarki, w tym strategii ogólnokrajowej i specjalizacji regionalnych. Ustalone cele
priorytetowe powinny uzyska) wsparcie w ramach specjalnych programów maj'cych
na celu stymulowanie produkcji niektórych wyrobów, wyra*nie okre&lonych
krajowymi potrzebami.
Do rozwoju biogospodarki na Ukrainie wymagane jest: zrozumienie potrzeby wsparcia
i rozwoju biotechnologii przez w adze pa"stwowe, przedsi$biorstwa i spo ecze"stwo;
stworzenie ram prawnych i organizacyjnych dla rozwoju biogospodarki; okre&lenie
i wykorzystanie przewag konkurencyjnych; wspó praca w ramach a"cuchów dostaw
surowców.
Ukraina jest licz'cym producentem i eksporterem produktów rolno-spo(ywczych
w &wiecie i mo(e korzysta) z dogodnych warunków przyrodniczych do zwi$kszania
produkcji surowców (ywno&ciowych, (ywno&ci i nowoczesnych bio-produktów
o wysokiej warto&ci dodanej. Dzia ania powinny by) realizowane w podanej
kolejno&ci. W sytuacji rosn'cego popytu na (ywno&) produkcja pierwotna powinna
by) przeznaczana do produkcji (ywno&ci, a surowce drugiej generacji do produkcji
energii i innych bio-materia ów.
Przeprowadzona analiza uwarunkowa" rozwoju sektora biogospodarki na Ukrainie
umo(liwia stwierdzenie, (e istotne s' zarówno aspekty wewn$trzne zwi'zane z potencja em produkcji biomasy i rozwojem technologii jej przetwarzania, jak i aspekty
zewn$trzne zwi'zane z popytem na produkty biogospodarki za granic'. Niestabilna
sytuacja ekonomiczna i polityczna na Ukrainie obserwowana od dwóch lat jest, oprócz
niskiej innowacyjno&ci ukrai"skiej gospodarki, jednym z g ównych czynników ograniczaj'cych rozwój sektora.
Rozwój biogospodarki opartej na wiedzy na Ukrainie – w kierunku systemu dyfuzji…
175
Bibliografia
Baidala, W.W. (2014). -./0123445 6768907 :.;3<47;%2 .=%4;7 /%245 /.<278;1 >%.9;.4.0%;7 2 ?;/3@4%,
!"#$%& $'(&)*%+ ,#'-. /'*#"01.&)2) 34#5'*$)2) '2#)64+$)7)2"8$)2) ($"*4#1%646( (4&)$)9"8$"
$'(&%), nr 1, 32-36.
Baidala, W.W., Bytenko, W.M. (2014). A3/1>9B4CD .:C8 ;E3689/7<3=77 7 2.<0.B4.687 9F. :/70949475
2 ?;/3749 2 16E.275G /3<27875 >7.H;.4.07;7, I31;.27D 2%647; J9/6.46K;.F. L9/B324.F.
14%29/678981. nr 6. M368743 1, 152-158.
Bojar, M., Machnik-S omka, J. (2014). Model potrójnej i poczwórnej helisy w budowaniu wspó pracy sieciowej
dla rozwoju innowacyjnych projektów regionalnych. Zeszyty Naukowe Politechniki :l;skiej. Seria:
Organizacja i Zarz;dzanie, z. 76, 99–111.
Carayannis, E., Barth, T., Campbell, D. (2012). The Quintuple Helix innovation model: global warming as a challenge and driver for innovation. Journal of Innovation and Entrepreneurship, nr1, 1-2, doi:10.1186/21925372-1-2.
Carayannis, E., Campbell, D. (2011). Open Innovation Diplomacy and a 21st Century Fractal Research, Education
andInnovation (FREIE) Ecosystem: Building on the Quadruple and Quintuple Helix Innovation Concepts
and the “Mode 3”. Knowledge Production System. Springer Science+Business Media, LLC 2011.
DKSU N9/B3247D ;.0%898 ?;/3@47 (Pa"stwowy Komitet Statystyki Ukrainy) (2006). O3E724.-949/F987P4%
/961/67 ?;/3@47. Q8387687P47D <>%/47;.
Enriquez-Cabot, J. (1998). Genomics and the World's Economy. Science nr 281, 925-926.
Eriksson, M., Niitamo, V-P., Kulkki, S., Hribernik, K.A. (2006). Living labs as a multi-contextual R&D methodology. Proceedings of 12th International Conference on Current Enterprising – ICE 2006, Milan, Italy,
June 26-28.
Etzkowitz, H. (2002). The Triple Helix of University – Industry – Government. Impications for Policy and Evaluation. Science Policy Institute, Working paper 2002-11.
Etzkowitz, H., Klofsten, M. (2005). The innovating region: toward a theory of knowledge-based regional development. R&D Management nr 35(3), 243-255.
Etzkowitz, H., Leydesdorff, L. (1995). The Triple Helix – University – Industry – Government Relations:
A Laboratory for Knowledge Based Economic Development, EASST Review 14.
European Commission (2010). Europe 2020. A strategy for smart, sustainable and inclusive growth. Communication from the Commission. COM (2010) 2020 final.
European Commission (2014). Towards a Circular Economy. A Zero-Waste Program for Europe. Com (398).
Galchynska, Y., Maciejczak, M., Orlykovskyi, M. (2015). Development of bioenergy from biomass in Ukraine.
Problems of World Agriculture, vol. XV, issue 4/2015.
Gieletycha,
G.
(2013a).
R%.0363<%F/%S
?;/3@41.
Pobrano
15
pa*dziernika
2015
z:
http://www.epravda.com.ua/columns/2013/06/14/379997.
Gieletycha G. (2013b). O9/6:9;8727 >%.F3<1 2 ?;/3@4%. Pobrano 15 pa*dziernika 2015 z:
http://www.epravda.com.ua/columns/2013/07/3/383399/.
Global Bioeconomy Summit (2015). Pobrano 10 pa*dziernika 2015 z: http://gbs2015.com/the-summit/.
Go $biewska, B. (2011). Significance of Connections with the Environment of Agricultural Farms in Poland for
Their Production and Economic Situation. Economic Science for Rural Development - Production and
Taxes, (24), 40-49.
Go $biewski, J. (2014). Biogospodarka jako inteligentna specjalizacja regionów w Polsce (Bioeconomy as a Smart
Specialization of Regions in Poland). Przedsi<biorczo=> i Zarz;dzanie, t. 15, z. 8, cz. 1, 55-69. Pobrano 16
lutego 2016 z: http://piz.san.edu.pl/docs/e-XV-8-1.pdf.
Leydesdorff, L. (2004). The Triple Helix, Quadruple Helix, …and an N-tuple of Helices: Explanatory Models for
Analyzing the Knowledge-based Economy? Amsterdam School of Communication Research (ASCoR),
University of Amsterdam. Pobrano 12 stycznia 2014 z: http://www.leydesdorff.net/ntuple/.
Leydesdorff L., Etzkowitz H. (2001). The Transformation Of University-industry-government Relations,
Electronic Journal of Sociology. Pobrane 12 kwietnia 2010 z: http://www.sociology.org/archive.html).
Maciejczak, M. (2010). Innowacje i innowacyjno&) w a"cuchach (ywno&ciowych. (w] Baczko T. (red.) Raport
o innowacyjno&ci gospodarki Polski w 2009. Wyd. INE PAN, Warszawa, 45-51
Maciejczak, M. (2012). Zastosowanie modelu potrójnej heliksy w rozwoju innowacyjno&ci polskiego rolnictwa
i obszarów wiejskich. Wie= Jutra, nr 11–12, 24-27.
Maciejczak, M. (2015a). How to analyze bioeconomy? Annals of Polish Association of Agricultural Economists
and Agribusiness, vol. XVI, issue 6, 165-171.
Maciejczak, M. (2015b). What are production determinants of bioeconomy? Problems of World Agriculture,
vol. XV, issue 4, 137-146.
176
M. Orlykovskyi, L. Wicki, M. Maciejczak, Y. Galchynska
Maciejczak, M., Galchynska, J., Orlykowskyi, M. (2015). Biomass as the primary raw material of bioeconomy in
the European Union. Scientific Journal of Higher Economic-Social School in Ostroleka, issue 4/2015 (19).
Maciejczak, M., Hofreiter, K. (2013). How to Define Bioeconomy? Annals of Polish Association of Agricultural
and Agribusiness Economists, Volume 15, Issue 4, 243-248.
Maciejczak, M., Zakharov, K. (2011). Development of organic farming in Ukraine as a process of innovation
difussion. Roczniki Naukowe SERIA, t XIII, z. 6, 136-141.
NORDEN (2015). Nordic Bioeconomy. Pobrano 15 pa*dziernika 2015 z: http://www.norden.org/en/theme/nordicbioeconomy.
OECD (2010). The Bioeconomy to 2030: designing a policy agenda. Pobrano 15 pa*dziernika 2015 z:
http://www.oecd.org/futures/ bioeconomy/2030.
Sheppard, A., Begley, C., Rughu, S., Richardson, D. (2011). Biosecurity in the new bioeconomy. Editorial
overview // Current Opinion in Environmental Sustainability 3, 1-3. Pobrano 15 pa*dziernika 2015 z:
DOI 10.1016/j.cosust.2011.01.003.
Talavyria, M.P., Baidala, W.W. (2013). Q18K, :/.>E90C7<3L3P7/3<27875>7.H;.4.07;72?;/3749 T96847;
U1/6;.D V.61L3/682944.D Q9EK6;.G.<5D682944.D W;3L9077. Nr 6. Pobrano 15 pa*dziernika 2015 z:
http://cyberleninka.ru/article/n/sut-problemy-i-zadachi-razvitiya-bioekonomiki-v-ukraine.
Talavyria M.P., Talavyria O.M. (2014). X.<278.; >%.9;.4.0%;7 4.2.F. :.;.E%445 43 431;.2%D .64.2%. Pobrane
15 pa*dziernika 2015 z: http://memjournal.agrex.gov.ua/rozvytok-bioekonomiky-novoho-pokolinnya-nanaukovij-osnovi.
Viaggi D. (2012). From Agricultural to Bio-based Economics? Context, State of the Art and Challenges. [w:]
D.Viaggi, F. Mantino, M. Mazzocchi, D. Moro, G. Stefani, Bio-based and Applied Economics, nr 1, 3-11.
White House (2012). National Bioeconomy Blueprint, Washington DC.
Wicka, A. (red.) (2013). Czynniki i mo?liwo=ci ograniczania ryzyka w produkcji ro=linnej poprzez ubezpieczenia.
Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Wicki, L., Grontkowska, A. (2015). Zmiany znaczenia agrobiznesu w gospodarce i w jego wewn$trznej
strukturze. Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich, t. 102, nr 3, 20–32.