Przeczytaj fragment

Wstęp
Prasa jest jednym z najstarszych środków masowego przekazu, podstawowym źródłem informacji na temat życia społeczno-kulturalnego i politycznego. Rozwój prasy datuje się na XVI–XVIII wiek. Natomiast w XIX wieku można mówić o prawdziwej prasie codziennej jak i naukowej. Czasopisma odgrywały i nadal odgrywają istotną rolę w kształtowaniu postaw światopoglądowych Polaków. Prasa XIX i początku XX wieku miała wpływ na społeczeństwo
polskie, docierając w szerszym zakresie do różnych warstw społecznych. Była
źródłem edukacji, wiedzy i rozwijania horyzontów myślowych. Opiniotwórcza
rola periodyków odgrywała ważną funkcję w życiu społecznym kraju. Szczególny wpływ miała podczas doby zaborów, kiedy występowała w obronie narodowości polskiej. Prasa stanowi cenne źródło do badań nad życiem codziennym,
nad odtworzeniem funkcjonowania rodziny, nad opieką nad dzieckiem. Prasa
kształtuje postrzeganie świata, otoczenia, problemów społecznych i wrażliwość
na otaczającą nas rzeczywistość.
Problemy związane z życiem rodzinnym, modelem wychowania dzieci, kwestie wzajemnych relacji między państwem, społeczeństwem a rodziną, zagadnienia dotyczące higieny osobistej i promocji zdrowia, zabawy i jej nieodłącznego atrybutu – zabawki, walki z nałogami były szeroko poruszane na łamach
czasopism społeczno-kulturalnych, w czasopiśmiennictwie specjalistycznym,
naukowym i fachowym. Obecne na łamach czasopism treści dotyczące problemów szkolnictwa, oświaty, kultury, wychowania dzieci i młodzieży zdecydowały o podjęciu prac nad ich przybliżeniem czytelnikowi w tomie zatytułowanym Problemy opiekuńczo-wychowacze w polskim czasopiśmiennictwie – przeszłość i teraźniejszość.
8
wstęp
Niniejsza publikacja zawiera 21 artykułów poświęconych opiece i wychowaniu dzieci i młodzieży w świetle polskich czasopism społeczno-kulturalnych, pedagogicznych, medycznych, a nawet uzdrowiskowych. Zostały one podzielone chronologicznie, aby nadać pracy większą przejrzystość: Czasy zaborów, Dwudziestolecie międzywojenne, Polska Ludowa, Prasa w społeczeństwie
ponowoczesnym. Tom obejmuje zagadnienia dotyczące problematyki opiekuńczo-wychowawczej w polskim społeczeństwie, treści skupione wokół działaczy
społeczno-oświatowych, organizacji czasu wolnego i kultury czytelniczej. Artykuły zamieszczone w publikacji uwzględniają także treści poświęcone zagrożeniom w procesie wychowania jak i zawierające recepty na higieniczny styl życia dzieci i młodzieży.
Tom otwiera tekst Barbary Krysztopy, w którym autorka wskazała na funkcje
literackiego pisma dla kobiet „Pamiętnik dla Płci Pięknej”, ze szczególnym uwypukleniem odpowiedzialnego zadania wychowania dzieci. Zagadnienie historii wychowania na łamach czasopism redagowanych przez znanego wielkopolskiego pedagoga i działacza oświatowego Ewarysta Estkowskiego zgłębia w zamieszczonym zbiorze artykule Piotr Sławiński. Autor stwierdza, że informacje
zawarte w redagowanych przez Estkowskiego pismach pozwalają zapoznać się
ze stanem ówczesnej wiedzy, warunkami funkcjonowania oświaty oraz wskazaniami dotyczącymi czytelnictwa dzieci i młodzieży. Natomiast Joanna Szady objęła swoim zainteresowaniem badawczym literaturę w służbie dziecka na
przykładzie „Pokłosia. Zbieranki literackiej na korzyść sierot” (1852–56; 1862),
wydawanego przez bł. Edmunda Bojanowskiego – apostoła świeckiego. Monika Hajkowska pochyliła się nad problematyką wychowania dzieci i młodzieży
na łamach „Opiekuna Domowego”, ukazującego się w latach 1865–1876. Autorka podkreśla w nim znaczenie tego periodyku dla rodziców i nauczycieli w procesie wychowawczym. Pismo to podejmowało wiele problemów, z którymi borykała się rodzina jak i szkoła. Pełniło rolę przewodnika w tym niełatwym procesie. Nie bez znaczenia dla wychowania młodego pokolenia Polaków w dobie
zaborów pozostawały postulaty prawidłowej organizacji czasu wolnego dzieci
i młodzieży. Katarzyna Kabacińska omówiła problematykę zabawek dziecięcych
na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, polecanych na łamach prasy, odniosła się do stanu badań i prasowych możliwości źródłowych.
Intensywnie rozwijający się ruch higieniczny w Europie spowodował, że
XIX stulecie zostało określone wiekiem higieny. Podobnie jak w całej Europie, również na ziemiach polskich (XIX i XX w.) wzrosło zainteresowanie higieną. W poszczególnych zaborach było ono zróżnicowane, zależało od polityki władz, świadomości społecznej oraz warunków życia ludności. W działaniach na rzecz popularyzacji wiedzy higienicznej dużą rolę odegrały czasopisma
wstęp
9
społeczno-kulturalne, medyczne, naukowe i specjalistyczne. Na ich łamach można było znaleźć rady higieniczne dla rodziców, zamieszczano pogadanki higieniczne dla dzieci, młodzieży i dorosłych, sprawozdania z wystaw, kongresów
i zjazdów higienicznych, popularyzowano kolonie letnie i lecznicze dla dzieci.
Aneta Bołdyrew i Joanna Sosnowska we współautorskim tekście ukazały zasady organizacji państwowych i społecznych form opieki nad nieślubnymi dziećmi oraz ingerencję państwa i społeczeństwa w wychowanie dziecka w rodzinie
w świetle publicystyki Królestwa Polskiego na przełomie XIX i XX wieku. Elżbieta Dolata omówiła zagadnienie zdrowia i higieny na łamach galicyjskich czasopism pedagogicznych z przełomu XIX i XX wieku. Tekst Ewy Barnaś-Baran
prezentuje problematykę troski o wychowanie dzieci i młodzieży w ukazującym
się w Krakowie czasopismie „Nowe Słowo” (1902–1907). Autorka omawia m.in.
zagadnienie przygotowania dziewcząt i chłopców do małżeństwa, norm moralnych obowiązujących małżonków, negatywnego wpływu prostytucji i alkoholizmu na funkcjonowanie rodzin. Renata Bednarz-Grzybek i współautor Łukasz Romaniuk zajmują się popularyzacją letnich kolonii dziecięcych. Artykuł
Ewy Danowskiej rozpatruje ujęcie nowoczesnej szkoły w perspektywie czasopisma „Szkoła Przyszłości” (1906–1907). Izabela Krasińska zajmuje się działalnością Związku Nadziei, organizacji galicyjskiej młodzieży abstynenckiej w czasopiśmie „Młodzież” (1906–1907; 1910–1912). Na łamach pisma informowano, iż
alkohol wpływa niekorzystnie na organizm człowieka, zabijając miłość do rodziny, przywiązanie do otoczenia, oraz rozwijając egoizm. Właściwa edukacja
szkolna pozwalała uchronić zdrowie fizyczne i system nerwowy dzieci i młodzieży, ucząc opanowania.
Część drugą pracy, nawiązującą do okresu międzywojnia, otwiera artykuł
Andrzeja Szmyta, w którym omówiona została rola czasopism szkolnych w pracy wychowawczej Liceum Krzemienieckiego. Czasopisma te wspomagały proces dydaktyczny i pełniły ważną rolę wychowawczą zarówno w stosunku do
młodzieży szkolnej, jak i całej społeczności krzemienieckiej. Grzegorz Michalski w swoim artykule zgłębia problemy opieki nad dziećmi i młodzieżą w ujęciu
jezuickiego „Przeglądu Powszechnego” w okresie międzywojennym. Ów miesięcznik społeczno-kulturalny włączył się w propagowanie i nauczania Kościoła i jego roli w wychowaniu młodego pokolenia.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami w Drugiej Rzeczypospolitej samorząd
miał troszczyć się o ubogich i potrzebujących. Wspólnie ze związkami, stowarzyszeniami, korporacjami świeckimi i zakonnymi organizowano zatem różnorodne formy pomocy społecznej. W tę problematykę wpisuje się tekst Agnieszki Suskiej, która przedstawiła obraz rodziny i zagadnienie opieki nad dzieckiem
na łamach wybranych czasopism samorządowych.
10
wstęp
W okresie międzywojennym zbliżanie młodego pokolenia do czytelnictwa
stało się jednym z kluczowych zagadnień edukacyjnych. Artykuł Iwonny Michalskiej zawiera wskazania dotyczące wychowania do czytelnictwa w rodzinie
w świetle wydawnictw periodycznych. Joanna Majchrzyk-Mikuła i współautorka Katarzyna Szymczyk w swoim artykule przedstawiły kwestię higieny szkolnej na łamach czasopism dwudziestolecia międzywojennego, ukazały sytuację
zdrowotną panującą w szkołach Drugiej Rzeczypospolitej.
Artykuły zaprezentowane w trzeciej części niniejszego opracowania dotyczą
m.in. komunistycznej ideologizacji nauczycieli za pośrednictwem czasopisma
„Wiadomości Historyczne”. Józef Brynkus w swoim tekście stwierdza, ze pismo
kreowało w omawianym okresie wobec nauczycieli swoistą instrukcję postępowania zgodnie z oczekiwaniami komunistycznych władz państwa. Magdalena Żmijkowska zajęła się rolą prasy w walce o duszę młodego człowieka w okresie PRL-u na przykładzie Magazynu Ilustrowanego „Panorama Północy” (1957–1981). Indoktrynację wychowanków świetlic w latach 1947–1950 na podstawie czasopisma „Świetlice Dziecięce” omówiła Maria Siuda. Według niej świetlice miały
kontynuować funkcję szkoły, która w ramach przymusu szkolnego odpowiednio ukierunkowywała uczniów pod kątem ideologicznym.
Nasze opracowanie zamykają teksty zamieszczone w części czwartej. Zbigniew Anculewicz omówił rolę prasy w kształtowaniu postaw proobywatelskich
dzieci i młodzieży w drugiej dekadzie XXI wieku. Przedstawił stan, zagrożenia
oraz perspektywy na przyszłość. Według niego media, a szczególnie prasa opiniotwórcza, powinny w większym stopniu kłaść nacisk na promowanie takich
wartości i postaw, jak: tolerancja wobec inności, umiejętność prowadzenia dyskusji, umiejętność pracy w grupie, promowanie postaw pomocowych, a także
zespołowych inicjatyw obywatelskich. Na uwagę zasługuje również komunikat ks. Andrzeja Garbarza na temat Szkolnych Kół Caritas Diecezji Rzeszowskiej, sporządzony w oparciu o kronikę działalności na łamach prasy katolickiej. Szkolne Koło Caritas Diecezji Rzeszowskiej to jedna z wielu form zaangażowania się dzieci i młodzieży w działalność wolontariacką, w tym przypadku
w działalność charytatywną.
Dzięki periodykom ukazującym się na ziemiach polskich w dobie zaborów
jak i w niepodległej Polsce informacje docierały do odbiorców znacznie szybciej niż za pośrednictwem książek. Autorzy zamieszczonych w opracowaniu
tekstów zwrócili także baczną uwagę na wydawców i redaktorów wybranych
tytułów prasowych, od których w dużej mierze zależał profil pisma i poruszane na jego łamach zagadnienia.