Kreowanie postaw przedsiÚbiorczych studentów w ramach zajÚĘ z

Transkrypt

Problemy ZarzÈdzania, vol. 10, nr 1 (36), t. 2: 194 – 219
ISSN 1644-9584, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172.1644-9584.36.12
Kreowanie postaw przedsiÚbiorczych
studentów w ramach zajÚÊ z forum
integracji spoïeczno-gospodarczej
na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim
Jana Pawïa II
Grzegorz Kida
W artykule zostanie przedstawiona analiza psychologiczna przedsiÚbiorczoĂci i kreowania postaw przedsiÚbiorczych, zwïaszcza wĂród ludzi mïodych.
Szczególna uwaga zostanie zwrócona na spoïeczno-ekonomiczne znaczenie
przedsiÚbiorczoĂci w naszym kraju w kontekĂcie ogólnoĂwiatowego kryzysu
zbuwzglÚdnieniem szans jej rozwoju oraz napotykanych barier. Scharakteryzowana
zostanie równieĝ specyfika nauczania przedsiÚbiorczoĂci, zwïaszcza w kontekĂcie przedsiÚbiorczoĂci akademickiej. Na podstawie badañ ankietowych przeprowadzonych wĂród wskazanej grupy studentów zostanie przedstawiony, jako
przykïadowy, model dydaktyczny nauczania przedsiÚbiorczoĂci zaocznych studentów zarzÈdzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawïa II.
Na podstawie analiz badañ ankietowych i literatury przedmiotu oraz znajomoĂci tematu zostanÈ przeprowadzone rozwaĝania na temat poszukiwania
wïaĂciwych modeli nauczania przedsiÚbiorczoĂci.
1. Wprowadzenie
Codziennie docierajÈ do nas informacje o kolejnych objawach i etapach
Ăwiatowego kryzysu gospodarczego. Niektórzy odtrÈbili juĝ nawet jego
koniec. Jedno jest pewne – to, ĝe przyszïoĂÊ jest niepewna. Jedynie to
stwierdzenie wyïania siÚ z mÚtnego obrazu kryzysowej rzeczywistoĂci. Równieĝ Polska, którÈ ominÚïy na razie finansowe perturbacje, nie moĝe czuÊ
siÚ „wyspÈ szczÚĂliwoĂci”. Widzimy próby zmniejszania wydatków publicznych, co ma oddaliÊ wizjÚ negatywnego scenariusza, który realizuje siÚ
wbtzw.bkrajach okreĂlanych mianem PIIGS czyli (Portugalii, Wïoszech, Irlandii, Grecji i Hiszpanii). ¥ledzÈc doniesienia medialne, obserwujemy, ĝe
wb krajach tych dochodzi do gwaïtownych manifestacji przeciwko nadmiernemu ciÚciu wydatków budĝetowych, nÚdzy i bezrobociu. Dodatkowo nie
mamy pewnoĂci, czy nie pojawiÈ siÚ jakieĂ nowe okolicznoĂci, które ten
ogólnoĂwiatowy marazm globalnego kryzysu mogÈ pogïÚbiÊ.
194
Problemy ZarzÈdzania
Kreowanie postaw przedsiÚbiorczych studentów w ramach zajÚÊ z forum integracji...
Zauwaĝa siÚ zwïaszcza gïÚbokie rozczarowania ludzi mïodych. W niektórych wymienianych wczeĂniej krajach, np. Hiszpanii, bezrobocie ludzi
mïodych, do 25. roku ĝycia siÚga prawie 50%. Dlatego to wïaĂnie bezrobocie mïodzieĝy moĝe stanowiÊ jeden z powaĝniejszych problemów socjalnych, który pozostawiony sam sobie moĝe generowaÊ w najbliĝszej przyszïoĂci trudne do przewidzenia negatywne skutki spoïeczne, gospodarcze
ibdemograficzne. Pozostawanie przez mïodych, czÚsto zdolnych, ambitnych,
dobrze wyksztaïconych ludzi poza rynkiem pracy moĝe skutkowaÊ nie tylko
niewykorzystaniem potencjaïu zasobów pracy w procesach gospodarczych
w Polsce, ale równieĝ przyczyniÊ siÚ do wielu innych negatywnych zjawisk
spoïecznych (Prochowicz 2005). Bezrobocie mïodzieĝy moĝe na przykïad
przyczyniaÊ siÚ do odkïadania w czasie decyzji o usamodzielnieniu siÚ, zaïoĝeniu rodziny, samodzielnym prowadzeniu gospodarstwa domowego; moĝe
teĝ prowadziÊ do ubóstwa, marginalizacji, a w skrajnych przypadkach nawet
do zjawiska wykluczenia spoïecznego. Bezrobocie moĝe równieĝ skutkowaÊ
licznymi patologiami spoïecznymi, takimi jak przestÚpczoĂÊ, alkoholizm,
narkomania, prostytucja. Moĝe takĝe powodowaÊ masowe migracje zagraniczne, co w perspektywie czasu spowoduje negatywne skutki demograficzne.
W koñcu moĝe wpïywaÊ na dezintegracjÚ wiÚzi spoïecznych i alienacjÚ spoïecznÈ. Skutkiem tego wszystkiego moĝe byÊ konflikt miÚdzypokoleniowy,
jak równieĝ wewnÈtrzpokoleniowy, skierowany zarówno do dorosïych, jak
i tych mïodych ludzi, którym udaïo siÚ wejĂÊ na Ăcieĝki zawodowej kariery
i sukcesu. Objawy takiego stanu rzeczy daïo siÚ jednak zauwaĝyÊ wczeĂniej.
Juĝ w 1997 r. zostaïa uchwalona Europejska Strategia Zatrudnienia (DziesiÚÊ lat… 2007) na specjalnym posiedzeniu Rady Europejskiej poĂwiÚconym
zwalczaniu bezrobocia. Juĝ wtedy byïo to ĂciĂle zwiÈzane zb ówczesnÈ sytuacjÈ nab unijnym rynku pracy.
ESZ zostaïa oparta na czterech filarach, którymi sÈ:
1. ZdolnoĂÊ do uzyskania zatrudnienia – gïównym celem tego filaru jest
zapobieganie bezrobociu dïugoterminowemu, strukturalnemu oraz bezrobociu wĂród osób mïodych. Zaïoĝenia te realizowane sÈ poprzez rozmaite programy szkoleniowe, ksztaïcenie ustawiczne oraz doradztwo
zawodowe.
2. PrzedsiÚbiorczoĂÊ – w tym przypadku celem jest maksymalne uïatwienie
zakïadania i prowadzenia firm oraz zatrudniania innych osób przez obywateli UE. Wprowadzono zmiany dotyczÈce zakïadania dziaïalnoĂci
gospodarczej. Prowadzane sÈ równieĝ specjalne programy, które zmierzajÈ do pobudzenia przedsiÚbiorczoĂci oraz zachÚcajÈ do samozatrudnienia.
3. ZdolnoĂÊ adaptacyjna – jej celem jest wypracowanie specjalnych mechanizmów uïatwiajÈcych zarówno pracownikom, jak i pracodawcom dostosowanie siÚ do zmieniajÈcej siÚ sytuacji na rynku pracy. Promowane sÈ
elastyczne formy zatrudnienia, modernizacja organizacji pracy oraz nowoczesne formy zarzÈdzania firmÈ.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
195
Grzegorz Kida
4. RównoĂÊ szans – w ramach tego filaru UE zmierza do zapewnienia równego traktowania kobiet i mÚĝczyzn na rynku pracy. W tym przypadku
waĝna jest równieĝ aktywizacja zawodowa osób niepeïnosprawnych.
ZastanawiajÈc siÚ nad wpïywem przedsiÚbiorczoĂci na gospodarkÚ, a co
za tym idzie poziomem zatrudnienia naleĝy powoïaÊ siÚ na dane empiryczne,
np. ze Szwecji. Analizy tam przeprowadzone wskazywaïy, ĝe wzrost samozatrudnienia o 1% oznacza w perspektywie krótkoterminowej powiÚkszenie
ogólnego poziomu zatrudnienia o 0,5%. W perspektywie dïugoterminowej
ten sam wzrost odsetka osób samozatrudnionych przynosi wzrost ogólnego
poziomu zatrudnienia nawet o 1,3%, poniewaĝ nowe firmy, rozwijajÈc siÚ,
dajÈ dalsze miejsca pracy w charakterze pracowników najemnych (Wesoïowska 2008. Cyt. za Folster 2000).
Szacuje siÚ, ĝe tylko w Europie istniejÈ 23 miliony maïych i Ărednich
przedsiÚbiorstw, które generujÈ 67% zatrudnienia w sektorze prywatnym,
co odpowiada 75 milionom miejsc pracy. DziaïalnoĂÊ przedsiÚbiorcza ma
wiÚc duĝy wpïyw na kondycjÚ caïej gospodarki. Jednak Europa nie wykorzystuje w peïni swojego potencjaïu przedsiÚbiorczego. Chociaĝ wedïug
danych Eurobarometru 47% respondentów twierdzi, ĝe chciaïoby zaïoĝyÊ
wïasnÈ firmÚ, to tylko 17% faktycznie realizuje ten zamiar (European Commission 2004).
W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi mniej Europejczyków angaĝuje siÚ w tworzenie wïasnej firmy. Za oceanem maïe (w tym wypadku
zatrudniajÈce do 500 osób) firmy stanowiÈ 99,7% wszystkich firm tam dziaïajÈcych (Small Business Economic Indicators… 2004) i tworzÈ ponad 2/3
nowych miejsc pracy. Dlatego stymulowanie dziaïalnoĂci przedsiÚbiorczej
poprzez wspieranie postaw przedsiÚbiorczych oraz tworzenie warunków
korzystnych dla rozwijania maïych i Ărednich firm stanowi jeden z waĝnych
celów polityki europejskiej (European Commission 2004).
2. Uwarunkowania nauczania przedsiÚbiorczoĂci
PojÚcie przedsiÚbiorczoĂci naleĝaïoby definiowaÊ jako skïonnoĂÊ do
podejmowania dziaïañ, a takĝe jako zespóï cech warunkujÈcych bycie dobrym
przedsiÚbiorcÈ. W kontekĂcie przedsiÚbiorczoĂci bardzo waĝna jest wspóïpraca z biznesem, edukacja w zakresie funkcjonowania rynku, prowadzenia
dziaïalnoĂci gospodarczej, jak równieĝ wsparcie finansowe projektów innowacyjnych. Istotne jest, aby szeroko rozumiana przedsiÚbiorczoĂÊ akademicka, która staïa siÚ w ostatnich latach modnym hasïem, byïa utoĝsamiana
nie tylko z biznesowym wykorzystaniem wyników projektów badawczych,
ale takĝe ze wspieraniem indywidualnych przedsiÚwziÚÊ studentów (Plawgo
2011).
Nauka przedsiÚbiorczoĂci powinna zaczynaÊ siÚ zatem jak najwczeĂniej,
aby jej efekty byïy widoczne w póěniejszych dziaïaniach w realnym Ăwiecie.
Uczniowie koñczÈcy Ăredni stopieñ nauczania powinni byÊ na tyle wyeduko196
wani „przedsiÚbiorczo”, aby podczas studiów umieÊ wykorzystaÊ i rozwijaÊ
swoje umiejÚtnoĂci w tym zakresie. W tym teĝ powinny pomagaÊ programy
studiów, zwïaszcza szeroko rozumianych kierunków ekonomicznych, w tym
zarzÈdzania. Jest to tym waĝniejsze, ĝe przecieĝ studenci stanowiÈ grupÚ
edukacyjnÈ, która po zakoñczeniu ostatniego etapu edukacji powinna juĝ
raczej ostatecznie szukaÊ swojego miejsca na rynku pracy. W kanonowym
programie studiów, niezaleĝnie od kierunku nauczania, powinny znaleěÊ siÚ
godziny przeznaczone na wspieranie przedsiÚbiorczoĂci. PrzedsiÚbiorczoĂÊ
powinna przy tym byÊ stymulowana poprzez koniecznoĂÊ nauki zagadnieñ
niespotykanych w programach szkóï ponadgimnazjalnych – ekonomii wbujÚciu mikro i makro, finansów, zarzÈdzania, przedsiÚbiorczoĂci. Mïode osoby
studiujÈce takie tematy zapoznajÈ siÚ z podstawowymi zagadnieniami zwiÈzanymi z funkcjonowaniem gospodarki i podmiotów w niej uczestniczÈcych
(miÚdzy innymi gospodarstw domowych), uczÈ siÚ podstawowych zasad efektywnoĂci ekonomicznej, niezbÚdnych przecieĝ w dorosïym ĝyciu. CobwiÚcej,
zapoznajÈc siÚ z przykïadami ilustrujÈcymi dziaïanie przedsiÚbiorstw, mogÈ
przekonaÊ siÚ, ĝe „wilk nie jest taki straszny”, i takĝe ich wïasne pomysïy
mogÈ siÚ kiedyĂ urzeczywistniÊ. To wszystko wpïywaÊ bÚdzie nie tylko na
same mïode osoby, ale takĝe na caïÈ gospodarkÚ i spoïeczeñstwo.
Rozwój gospodarek na Ăwiecie uwarunkowany jest ponadto wieloma
innymi determinantami. Kaĝdy z nich moĝe w okreĂlony sposób wpïynÈÊ
na wzrost lub zahamowanie gospodarki. Ostatnie lata XX wieku i poczÈtek
nowego tysiÈclecia to dynamiczny rozwój gospodarek opartych na wiedzy.
Jak mówi sama nazwa, ich gïównym motorem rozwoju jest szeroko pojÚta
wiedza we wszelkiego rodzaju aspektach. Gospodarki oparte na wiedzy to
coĂ wiÚcej niĝ tylko system powiÈzanych ze sobÈ ogniw gospodarczych, dziaïajÈcych w okreĂlonym celu i na podstawie okreĂlonych zasad. Ich zasadniczym spoiwem jest nauka i wiedza, jaka z niej pïynie, niezbÚdna do trwania i rozwoju. WystÚpuje przy tym ogromna liczba mierników tak pojÚtej
gospodarki; mierników, które pokazujÈ, w jakim stopniu wiedza zaangaĝowana jest do wpïywania na jej rozwój. ZaliczyÊ do nich moĝna choÊby liczbÚ
osób w kraju z wyĝszym wyksztaïceniem, poziom nakïadów budĝetowych
na naukÚ, wydatki przedsiÚbiorstw na badania i rozwój, liczbÚ wdraĝanych
rocznie patentów i wynalazków i wiele innych. Do tych miar dopisaÊ moĝna
jeszcze jednÈ: wzrost przedsiÚbiorczoĂci mierzony liczbÈ zakïadanych nowych
przedsiÚbiorstw. Taka aktywnoĂÊ spoïeczna moĝe ĂwiadczyÊ o dÈĝeniu spoïeczeñstwa, a w tym mïodego i bardzo mïodego pokolenia, do wpisania siÚ
w szeroko pojÚty rozwój gospodarki poprzez aktywne wykorzystanie zdobytej (i zdobywanej) wiedzy.
Wzrost przedsiÚbiorczoĂci wĂród studentów jest bardzo dobrym przykïadem, wpisania siÚ w rozwój gospodarki opartej wiedzy (Prochowicz 2009:
65–74). WyróĝniÊ tu moĝna dziaïania zwiÈzane z naukÈ, praktykÈ i gospodarkÈ:
1. NastÚpuje przesuniÚcie wiedzy, która jest w posiadaniu nauki do osób
niÈ zainteresowanych. Studenci majÈc dostÚp do wyselekcjonowanych,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
197
Grzegorz Kida
najwaĝniejszych elementów tej wiedzy, uczestniczÈc aktywnie w zajÚciach
zwiÈzanych z przedsiÚbiorczoĂciÈ, nabywajÈ jÈ i praktykujÈ, by w przyszïoĂci wykorzystaÊ jÈ w ĝyciu prywatnym i zawodowym.
2. Uwidacznia siÚ aktywny charakter wykorzystywania zdobytej wiedzy.
Wykorzystanie wiedzy moĝe mieÊ charakter aktywny lub pasywny. Pasywnie wykorzystywana jest wówczas, gdy podmiot bÚdÈcy w jej posiadaniu
uĝywa jej wyïÈcznie z przymusu, dla wypeïnienia swoich potrzeb zwiÈzanych z wykonywanym zawodem, czynnoĂciami. Sïuĝy ona jedynie do
przetrwania i nie jest zwiÈzana z dalszym rozwojem. Aktywne wykorzystanie wiedzy – praktyka – charakteryzuje siÚ natomiast tym, iĝ jest ona
w sposób kreatywny wykorzystywana do osiÈgniÚcia wïasnych celów (na
przykïad zaïoĝenia wïasnego przedsiÚbiorstwa). Jedynie aktywne dziaïanie, przy wykorzystaniu zdobytej wiedzy i umiejÚtnoĂci pozwala na osiÈgniÚcie zaïoĝonych celów. Jest to w peïni zgodne z zaïoĝeniami gospodarki opartej na wiedzy.
3. NastÚpuje poĂredni wpïyw na rozwój gospodarczy Polski i Europy. Zasadniczym celem funkcjonowania kaĝdej gospodarki jest jej rozwój. Istnieje
wiele naukowo i praktycznie potwierdzonych stymulatorów wzrostu
gospodarczego. WaĝnÈ metodÈ, dziaïajÈcÈ jednak dopiero w dïuĝszym
horyzoncie czasowym, jest sprzyjanie przedsiÚbiorczoĂci. Jak wiadomo,
ta z kolei zwiÈzana jest z kilkoma czynnikami, takimi jak: moĝliwoĂÊ
swobodnego wyboru (wolnoĂÊ gospodarcza i polityczna), posiadanie
okreĂlonego zasobu wiedzy, posiadanie praktycznych umiejÚtnoĂci wdraĝania swoich pomysïów, chÚÊ dziaïania pomimo wystÚpujÈcego ryzyka
itp. Wszystkie te czynniki wĂród mïodych ludzi rozwija uczestnictwo
wb zajÚciach proprzedsiÚbiorczych.
Idea przedsiÚbiorczoĂci (Zbaraszewski 2009: 97–102) jest bardzo waĝnÈ
kwestiÈ zwiÈzanÈ z rozwojem kaĝdego pañstwa i gospodarki, w tym Polski.
Studia nie tylko uczÈ i wychowujÈ mïode pokolenie, jak ĝyÊ w otaczajÈcym
i burzliwie zmieniajÈcym siÚ otoczeniu. OddziaïywajÈ one takĝe w znacznym
stopniu na postawy ekonomiczne i przedsiÚbiorcze. Dlatego teĝ doĂwiadczenie studentów wynikïe z tych zachowañ i dziaïañ, bezpoĂrednio moĝe przeïoĝyÊ siÚ na ich aktywnoĂÊ gospodarczÈ po ukoñczeniu nauki, co wbefekcie
powinno przyczyniÊ siÚ do wzrostu gospodarczego, podniesienia dobrobytu itp.
Oczywiste jest, ĝe kaĝdy z przedsiÚbiorców w wyborze celu i strategii
dziaïania kieruje siÚ nie tylko pasjÈ i chÚciÈ rozwoju, ale takĝe osadza swój
biznes z myĂlÈ o rozwoju finansowym. DziaïalnoĂÊ zwiÈzana z komercyjnym
uĝyczaniem wiedzy stwarza szansÚ na redukcjÚ wybranych kosztów staïych
(np. redukcjÚ kosztów zwiÈzanych z zakupem nowoczesnego sprzÚtu laboratoryjnego dziÚki wydzierĝawianiu tego sprzÚtu od uniwersytetu). Stwarza
takĝe moĝliwoĂÊ – w wiÚkszym stopniu niĝ w innego typu przedsiÚbiorstwach
– elastycznego zarzÈdzania kapitaïem ludzkim lub procesami (np. poprzez
preferowanie elastycznych form zatrudniania pracowników, takich jak choÊby
umowa o dzieïo lub samozatrudnienie, zamiast o wiele bardziej kosztownego
198
zatrudnienia na podstawie umowy o pracÚ, jakie jest typowe dla tradycyjnych
struktur akademickich).
Profesjonalne, biznesowe ukierunkowanie na komercjalizacjÚ wiedzy
stwarza wiÚc przedsiÚbiorcy wywodzÈcemu siÚ z naukowego Ăwiata akademickiego subiektywne poczucie nieograniczonoĂci, wolnoĂci i bezkresu moĝliwoĂci. Produkt, jaki oferuje na rynku, ïÈczy bowiem w sobie atrybuty
mierzalnych parametrów (np. opisywane przez wskaěniki pomiaru wytrzymaïoĂci uĝytego materiaïu, skïadu chemicznego zastosowanego stopu, parametrów technicznych opracowanego narzÚdzia diagnostycznego) z nieograniczonym ĝadnymi wymiarami Ăwiatem kreacji, innowacji i talentu badacza.
Waĝne staje siÚ poczucie wolnoĂci, powiÈzane ze zwiÚkszeniem elastycznoĂci pracy oraz zwiÚkszeniem mobilnoĂci przedsiÚbiorców, którzy sami nakreĂlajÈ rozmiar przestrzeni, w jakiej chcÈ siÚ poruszaÊ i wspóïpracowaÊ zbpartnerami biznesowymi. CzÚsto jest to nieograniczona przestrzeñ Internetu
ibinnych narzÚdzi multimedialnych, pozwalajÈcych szybciej, dokïadniej i taniej
realizowaÊ zadania ukierunkowane na realizacje celu poznawczego i biznesowego (Bernat i in 2004).
Taka sytuacja byïaby bliska ideaïu. W praktyce czÚsto wyglÈda to inaczej.
Przyjrzyjmy siÚ przykïadowemu modelowi dydaktycznemu nauczania przedsiÚbiorczoĂci na studiach. Przygotowanie do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej zaocznych studentów zarzÈdzania KUL odbywa siÚ w ramach forum
integracji spoïeczno-gospodarczej. ZajÚcia te prowadzone sÈ w ramach konserwatorium od kilkunastu lat, od chwili rozpoczÚcia prowadzenia nauki
wb ramach kierunku zarzÈdzania na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
ZajÚcia te sÈ prowadzone przez caïy 3-letni okres trwania zaocznych studiów
licencjackich na tym kierunku. W ich trakcie studenci zdobywajÈ wiedzÚ,
jak przygotowaÊ siÚ do zaïoĝenia firmy poczÈwszy od analizy spoïecznogospodarczej regionu, w którym mieszkajÈ, wyboru odpowiedniego pomysïu
na dziaïalnoĂÊ, nastÚpnie poprzez szczegóïowÈ jego analizÚ opartÈ na wskaěnikach finansowych i dziaïalnoĂci marketingowej konstruujÈ biznes plan
zbuwzglÚdnieniem rozwiÈzañ alternatywnych – negatywnych i pozytywnych.
Studenci opracowujÈ takĝe wnioski o zdobycie Ărodków na prowadzonÈ
dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ z innych ěródeï niĝ tylko kredyty i poĝyczki bankowe, tj. z funduszu pracy i programów operacyjnych. Od niedawna studenci
majÈ za zadanie przygotowanie wybranej dziaïalnoĂci równieĝ w formie
przedsiÚbiorstwa spoïecznego, tj. spóïdzielni socjalnej.
Na podstawie informacji uzyskanych z róĝnych ěródeï warto zaznaczyÊ,
ĝe wielu studentów po skoñczeniu studiów z powodzeniem prowadzi wybranÈ
dziaïalnoĂÊ do chwili obecnej.
3. Psychologiczna analiza przedsiÚbiorczoĂci
MówiÈc o przedsiÚbiorczoĂci, warto najpierw zdefiniowaÊ samo zjawisko,
gdyĝ bywa ono bardzo róĝnie rozumiane. We wprowadzeniu zarysowane
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
199
Grzegorz Kida
zostaïo szerokie ujÚcie, które tutaj zostanie doprecyzowane i zawÚĝone.
Poniewaĝ przedsiÚbiorczoĂÊ stanowi czÚĂciej przedmiot zainteresowania
ekonomii niĝ psychologii, a jednoczeĂnie jest to stosunkowo nowy obszar
badawczy, potrzebne jest nieco szersze wprowadzenie w tÚ problematykÚ.
Dlatego przedstawione zostanÈ nie tylko róĝne sposoby rozumienia przedsiÚbiorczoĂci, ale takĝe jej rola w ĝyciu spoleczno-ekonomicznym. Wykracza
to poza obszar analiz psychologicznych, jest jednak istotne dla zrozumienia
zjawiska. W czasie prowadzenia badañ na styku dwu dyscyplin: psychologii
i ekonomii, konieczne stajÈ siÚ odwoïania do obu, mimo ĝe prezentowane
tu analizy majÈ charakter psychologiczny.
PoïÈczenie zainteresowañ ekonomicznych z psychologicznymi widoczne
jest od poczÈtku rozwoju badañ nad przedsiÚbiorczoĂciÈ. Analiza ekonomiczna przyczyn wzrostu gospodarczego przeprowadzona przez Josepha
Schumpetera (1960), wskazujÈca, ĝe to dziaïania przedsiÚbiorców stanowiÈ
jednÈ z przyczyn rozwoju, daïa poczÈtek zainteresowaniu tym obszarem.
PrzedsiÚbiorcy wprowadzajÈcy innowacje stanowiÈ, zdaniem Schumpetera,
podstawÚ procesu zmian zachodzÈcych w ĝyciu gospodarczym. Badacz ten
podkreĂlaï silnie rolÚ, jakÈ ma do speïnienia w tym procesie przedsiÚbiorca,
opisujÈc go z pewnym podziwem.
Docenienie czynników psychologicznych i sfery wyznawanych wartoĂci
dla rozwoju kapitalizmu znaleěÊ moĝna takĝe w pracach Maksa Webera
(1994). Wskazuje on na rolÚ etyki protestanckiej, wïaĂciwego dla niej szacunku dla wytÚĝonej pracy, inwestowania zarobionych pieniÚdzy zamiast
ich wydawania, przestrzegania norm moralnych, uczciwoĂci w interesach,
poĝytecznego wykorzystania czasu. WartoĂci te, charakterystyczne dla tradycji religii protestanckiej, okreĂlane jako „duch kapitalizmu”, majÈ, jak
siÚ okazuje, jednak charakter niezaleĝny od konkretnej religii. MogÈ one
sprzyjaÊ aktywnoĂci przedsiÚbiorczej niezaleĝnie od kraju oraz dominujÈcego
w nim wyznania.
Z kolei psycholog David C. McClelland podjÈï siÚ wyjaĂnienia zjawiska
wzrostu ekonomicznego, przypisujÈc je w duĝym stopniu potrzebie osiÈgniÚÊ,
która tkwi w czïowieku. PrzyjmujÈc, ĝe przedsiÚbiorczoĂÊ stanowi jednÈ
zb kluczowych sil rozwoju ekonomicznego, staraï siÚ on wyjaĂniÊ, dlaczego
niektórzy ludzie koncentrujÈ siÚ na aktywnoĂci ekonomicznej i odnoszÈ
wbniej sukcesy. StawiajÈc retoryczne pytanie: „Cóĝ moĝe byÊ bardziej oczywistego niĝ to, ĝe wielkie osiÈgniÚcia sÈ motywowane przez silne potrzeby
osiÈgniÚÊ przynajmniej u czÚĂci osób w danej kulturze?” (McClelland
1985:b36), wskazywaï na powiÈzania potrzeby osiÈgniÚÊ z rozwojem ekonomicznym spoïeczeñstw. ZapoczÈtkowaï on w ten sposób psychologicznÈ
analizÚ zjawisk gospodarczych. Badania McClellanda nad motywacjÈ osiÈgniÚÊ wskazaïy takĝe, jak moĝna wspieraÊ potencjalnych przedsiÚbiorców,
co staïo siÚ podstawÈ tworzenia akademickich programów nauczania przedsiÚbiorczoĂci. Aĝ do lat 80. ubiegïego wieku badania nad przedsiÚbiorczoĂciÈ stanowiïy jednak domenÚ ekonomistów.
200
OkreĂleniami „przedsiÚbiorca”, „byÊ przedsiÚbiorczym” posïugujemy siÚ
czÚsto w mowie potocznej. Intuicyjnie rozumiemy ich znaczenie, potrafimy
wskazaÊ przykïady osób i zachowañ, które dobrze oddajÈ ich sens. O ile
wiÚc przedsiÚbiorczoĂÊ traktowana jest jako jedna z charakterystyk osoby,
o tyle dziaïanie przedsiÚbiorcze zawÚĝone jest do pewnej grupy ludzi. Jak
wyrazili to uczestnicy jednej z dyskusji w ramach konferencji poĂwiÚconej
rozwojowi przedsiÚbiorczoĂci, nie kaĝdy musi byÊ przedsiÚbiorcÈ, ale kaĝdy
moĝe byÊ przedsiÚbiorczy. Co jednak stanowi o odrÚbnoĂci przedsiÚbiorczoĂci od innych form dziaïania?
Jedna z pierwszych analiz tego, czym jest przedsiÚbiorczoĂÊ, zaproponowana zostaïa przez Schumpetera (1960). Wskazuje on, ĝe z przedsiÚbiorczoĂciÈ mamy do czynienia, gdy speïniony jest co najmniej jeden z piÚciu
warunków nowoĂci, czyli gdy powstajÈ: 1) nowe dobra, towary, 2) nowe
metody produkcji, 3) nowe rynki, 4) nowe ěródïa surowców lub 5) nowe
organizacje. InnowacyjnoĂÊ wskazywana jest tu jako podstawowy wyznacznik
przedsiÚbiorczoĂci.
AnalizujÈc te wszystkie definicje trudno nie zadaÊ sobie pytania, czy
kaĝdy moĝe zostaÊ przedsiÚbiorcÈ, czy teĝ „takim” trzeba siÚ urodziÊ?
WĂród ekonomistów, socjologów czy psychologów jest wielu sceptyków,
którzy nie wierzÈ w moĝliwoĂÊ wyodrÚbnienia wzorcowej osobowoĂci typowego przedsiÚbiorcy. Trudno wiÚc jednoznacznie okreĂliÊ cechy decydujÈce
o aktywnoĂci zawodowej przedsiÚbiorców, jednak moĝna wyodrÚbniÊ te,
które dominujÈ i sÈ charakterystyczne dla wiÚkszoĂci ludzi podejmujÈcych
przedsiÚbiorcze dziaïania. SÈ to cechy zwiÈzane z osobowoĂciÈ dynamicznÈ,
nieschematycznÈ i nonkonformistycznÈ. Moĝna zaïoĝyÊ, ĝe przedsiÚbiorcy
charakteryzujÈ siÚ pewnymi cechami, które sprzyjajÈ „byciu przedsiÚbiorcÈ”.
Kirk i Belovics (2006) przywoïujÈ badania poĂwiÚcone typowaniu czynników, warunkujÈcych decyzje o podjÚciu dziaïalnoĂci gospodarczej przez
mïodych przedsiÚbiorców, czÚsto wywodzÈcych siÚ ze Ărodowiska akademickiego. Jednym z najczÚĂciej wystÚpujÈcych motywów jest zamiïowanie do
swobodnego zarzÈdzania samym sobÈ. TowarzyszÈ mu: silna potrzeba osiÈgniÚÊ oraz wysoka tolerancja na nieznane, na nieoznaczonoĂÊ przyszïoĂci,
a takĝe przekonanie o osobistej odpowiedzialnoĂci za dziaïania, czyli tzw.
wewnÚtrzne umiejscowienie poczucia kontroli. OczywiĂcie waĝnym czynnikiem jest takĝe motyw oczekiwanych korzyĂci finansowych. Mïodzi przedsiÚbiorcy majÈ takĝe, nieco wyĝsze niĝ dojrzali biznesmeni, zapotrzebowanie
na stymulacjÚ poprzez uczestniczenie w dziaïaniach ryzykownych.
Badania prowadzone wĂród polskich przedsiÚbiorców potwierdzajÈ
powyĝsze spostrzeĝenia, wskazujÈc jednoczeĂnie na istnienie wielu innych
czynników warunkujÈcych sukces w podejmowaniu dziaïalnoĂci gospodarczej
(aguna 2005; Mazurek-Kucharska 2009; aguna 2010). Psychologiczne
uwarunkowania przedsiÚbiorczoĂci sÈ na ogóï kojarzone z wieloma wymiarami kompetencji, preferencji w zakresie wïasnej aktywnoĂci oraz istnieniem
silnej wewnÚtrznej motywacji i konsekwencji w dÈĝeniu do celu. Warto
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
201
Grzegorz Kida
wspomnieÊ, iĝ psychologowie przychylajÈ siÚ na ogóï do akceptacji tych
definicji przedsiÚbiorczoĂci, które podkreĂlajÈ, ĝe przedsiÚbiorczoĂÊ jest
procesem (od powstania pomysïu aĝ do momentu rozkwitu lub upadïoĂci
przedsiÚwziÚcia), a nie zdarzeniem zwiÈzanym z podjÚciem decyzji o zaïoĝeniu dziaïalnoĂci gospodarczej.
Jakie wiÚc czynniki naleĝy braÊ pod uwagÚ, kiedy chcemy scharakteryzowaÊ przedsiÚbiorczoĂÊ jako rodzaj aktywnoĂci lub meta kompetencjÚ
mïodego przedsiÚbiorcy? Moĝna przyjÈÊ, iĝ skïadajÈ siÚ na niÈ wielowymiarowe interakcje miÚdzy róĝnymi czynnikami, powiÈzanymi z systemem
poznania (wiedzÈ, inteligencjÈ, myĂleniem, spostrzeganiem, emocjami), systemem motywacji (zarówno automotywacji, jak i motywacji stymulowanej
przez otoczenie) i systemem wartoĂci oraz osobistych preferencji danego
czïowieka (postawy, przekonania, preferencje).
Jednym z waĝniejszych czynników przedsiÚbiorczoĂci jest motywacja do
dziaïania, do bycia przedsiÚbiorczym, do wyboru wariantu rozwoju zawodowego poprzez utworzenie i prowadzenie przedsiÚbiorstwa, dbanie o jego
harmonijny rozwój i staïy wzrost konkurencyjnoĂci. To wïaĂnie motywacja
kierunkuje i podtrzymuje te zachowania wybrane spoĂród alternatywnych
form aktywnoĂci, które prowadzÈ do osiÈgniÚcia poĝÈdanego celu.
Motywy dziaïania leĝÈ u podïoĝa podejmowanych decyzji, stanowiÈ waĝny
element ksztaïtowania siÚ postaw wobec przedsiÚbiorczoĂci i konkurencji
w biznesie. WarunkujÈ ksztaïtujÈce siÚ style komunikowania i warianty efektywnego zarzÈdzania relacjami miÚdzy poszczególnymi uczestnikami rynku,
np. miÚdzy wïaĂcicielami przedsiÚbiorstw i ich pracownikami, miÚdzy liderami projektów a czïonkami zespoïów projektowych, miÚdzy usïugodawcÈ
a klientem, miÚdzy interesariuszami i akcjonariuszami. W przedsiÚbiorstwach
– zwïaszcza mikro i maïych – to wïaĂnie czÚsto motywacja, zaangaĝowanie,
entuzjazm, pasja i determinacja wïaĂciciela i (zarazem) gïównego menedĝera
decyduje o pozycji firmy na rynku. Od poziomu osobistego zaangaĝowania
i postawy determinacji, przesyconej pasjÈ i wizjÈ celu zaleĝy nie tyle przetrwanie firmy, ile jej rozwój, ekspansja i podbój rynku. WĂród motywów,
które sÈ zapewne charakterystyczne dla mïodych przedsiÚbiorców, warto
zwróciÊ uwagÚ na kilka najsilniej zaznaczajÈcych swÈ obecnoĂÊ, o których
wspominajÈ badacze, eksperci, a takĝe czÚsto sami przedsiÚbiorcy.
Motywacja osiÈgniÚÊ jest rozumiana jako tendencja do osiÈgania i przekraczania wyznaczonych przez Ărodowisko i konkretnÈ jednostkÚ standardów
w dÈĝeniu do doskonaïoĂci. W psychologii zostaïa przedstawiona w ramach
teorii pokonywanie barier w osiÈganiu celu, którym moĝe byÊ np. wprowadzanie nowego produktu czy usïugi, zwiÈzane z odczuwaniem pozytywnych,
stymulujÈcych do dziaïania emocji, które same w sobie sÈ silnym stymulatorem w pokonywaniu przeszkód w dÈĝeniu do celu. Motywacja osiÈgniÚÊ
jest bowiem traktowana jako tendencja do ujmowania rzeczywistoĂci wbkategoriach: sukces – niepowodzenie, polega na stawaniu sobie coraz wyĝszych
wymagañ po to, aby osiÈgnÈÊ zamierzony cel. Waĝne przy tym jest przejÚ202
cie inicjatywy, otwarte dÈĝenie do realizacji zamierzonego celu, pokonywanie barier, niwelowanie przeszkód i branie odpowiedzialnoĂci za siebie,
wïasne dziaïania i ich skutki (Mazurek-Kucharska 2009).
Bardzo waĝnÈ rolÚ w tym procesie odgrywajÈ mechanizmy samopobudzania siÚ i automotywowania, wyzwalajÈce zachowania ukierunkowane na
zdrowe rywalizowanie nie tylko z konkurentami, ale takĝe z samym sobÈ.
Warto podkreĂliÊ, ĝe motywacja osiÈgniÚÊ jest jednym z kluczowych
wymiarów powstawania i rozwoju dziaïañ innowacyjnych, tworzenia nowatorskich rozwiÈzañ, poszukiwania alternatywnych, efektywnych strategii
rozwiÈzywania problemów. Ukierunkowanie na realizacjÚ zadañ zwiÈzanych
z postawionymi sobie ambitnymi i niekonwencjonalnymi celami jest jednym
z charakterystycznych motywów przedsiÚbiorców, szczególnie kreatywnych
i innowacyjnych, takich, których przedsiÚbiorstwa znajdujÈ siÚ na wysokich
pozycjach w rankingu najbardziej innowacyjnych przedsiÚwziÚÊ w Polsce.
Motywacja osiÈgniÚÊ prowokuje bowiem zachowania proaktywne, których
celem jest inicjowanie zmian i poszukiwanie nowych moĝliwoĂci rozwiÈzania problemów.
Motywacja osiÈgniÚÊ wiÈĝe siÚ bezpoĂrednio z wymiarem, który w psychologii jest okreĂlany mianem motywu potrzeby kontroli nad Ăwiatem,
sobÈ samym i wïasnym rozwojem. Jest on silnie powiÈzany z mechanizmem
znanym jako wewnÚtrzne umiejscowienie poczucia kontroli. Osoby, które
charakteryzuje zewnÚtrzne umiejscowienie poczucia kontroli, uwaĝajÈ, ĝe
majÈ niewielki wpïyw na wybór róĝnych wariantów dziaïania, wïasny proces
decyzyjny i skutki podejmowanych dziaïañ. TwierdzÈ, ĝe zmiany zachodzÈce
w otaczajÈcej ich rzeczywistoĂci nie zaleĝÈ od nich, a ich ĝycie i obecna
sytuacja ĝyciowa w niewielkim stopniu zaleĝÈ od nich samych, sÈ w duĝej
mierze efektem oddziaïywania losu, przypadku, innych ludzi oraz sytuacji,
na które nie majÈ wpïywu. Osoby o wewnÚtrznym umiejscowieniu poczucia
kontroli majÈ poczucie sprawczoĂci dziaïania, zdajÈ sobie sprawÚ, ĝe to od
ich decyzji zaleĝÈ skutki dziaïañ, dopuszczajÈ ĂwiadomoĂÊ wïasnej omylnoĂci, ale wiedzÈ, ĝe to one ponoszÈ skutki podjÚtych przez siebie decyzji,
wbzwiÈzku z czym aktywnie uczestniczÈ w zmianach i Ăwiadomie podejmujÈ
ryzyko zwiÈzane z róĝnymi wyborami decyzyjnymi. SÈ wiÚc o wiele bardziej
dojrzaïe od osób zewnÈtrzsterownych, a sama cecha wewnÈtrzsterownoĂci
jest wskazywana jako niezbÚdna dyspozycja m.in. menedĝerów i przedsiÚbiorców. Menedĝerowie i przedsiÚbiorcy przejawiajÈ bowiem silnÈ potrzebÚ
osobistego sprawowania kontroli nad swoim ĝyciem, rozwojem zawodowym
i wïasnÈ przyszïoĂciÈ. Na ogóï nie interesuje ich umowa o pracÚ, czÚsto
rezygnujÈ z takiej formy zarobkowania, pracujÈc nawet w duĝych, rozwojowych korporacjach. PragnÈ sami kreowaÊ rzeczywistoĂÊ i realizowaÊ wïasne pomysïy na rozwój, sukces i sposób zarabiania pieniÚdzy, choÊby ta
droga rozwoju byïa obarczona wiÚkszymi niebezpieczeñstwami, wieloma
niewiadomymi i piÚtrzÈcymi siÚ problemami, przed jakimi w rzeczywistoĂci
stajÈ wszyscy przedsiÚbiorcy, zwïaszcza ci, którzy dopiero rozpoczynajÈ wïavol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
203
Grzegorz Kida
snÈ dziaïalnoĂÊ. Moĝna wiÚc zaryzykowaÊ twierdzenie, ĝe mïodzi przedsiÚbiorcy wywodzÈcy siÚ ze Ărodowiska akademickiego to osoby, które majÈ
najsilniejszÈ potrzebÚ odczuwania wïasnej sprawczoĂci dziaïania, niezaleĝnoĂci i autonomii, dla których proces podejmowania decyzji biznesowych
jest stymulujÈcym wyzwaniem, aktywnoĂciÈ, w której chcÈ sprawdziÊ wïasne
moĝliwoĂci, przetestowaÊ pomysïy i nowe rozwiÈzania (aguna 2011).
Motywacja synergiczna zwiÈzana jest z zaïoĝeniem, ĝe zïoĝone systemy
(np. spoïeczeñstwo, organizacje, zrzeszenia, przedsiÚbiorstwa) skïadajÈ siÚ
z róĝnorodnych elementów, pozostajÈcych we wzajemnych interakcjach. Siïa
oddziaïywania tych wzajemnych, wielowymiarowych interakcji jest o wiele
silniejsza niĝ suma dziaïañ poszczególnych elementów tego synergistycznego
ukïadu. Motyw synergistycznego wspóïdziaïania jest silnie powiÈzany z motywem potrzeby kontroli nad swoim rozwojem, który dopuszcza porzucanie
niesatysfakcjonujÈcych zadañ i podejmowanie nowych wyzwañ.
Warto pamiÚtaÊ, ĝe jednÈ z waĝniejszych potrzeb indywidualnych przedsiÚbiorcy jest urzeczywistnianie pasji, otwartoĂÊ na nowe doĂwiadczenia,
bardzo rozbudzona potrzeba intelektualna (por. Ahmed i in. 2010). Motywatorami sÈ nie tyle potrzeby braku (ang. D-needs), jak okreĂla je D. McGregor (1960) (np. brak pieniÚdzy, brak moĝliwoĂci zaciÈgniÚcia kredytu, brak
lokalu itd.), ile raczej tzw. metapotrzeby (ang. B-needs), zwiÈzane z samorealizacjÈ i rozwojem. Cecha ta stanowi o sile i determinacji przedsiÚbiorców, którzy podejmujÈc siÚ prowadzenia dziaïalnoĂci w sferze komercjalizacji wiedzy, widzÈ w tych dziaïaniach nie tylko biznes, ale realizacjÚ
wïasnych marzeñ i urealnianie pomysïów, które zrodziïy siÚ najpierw w ich
wyobraěni, a potem przybraïy realny ksztaït dziaïañ biznesowych. ByÊ moĝe
wïaĂnie ten motyw tïumaczy zjawisko podejmowania tego typu dziaïalnoĂci
takĝe przez osoby, które nie majÈ doĂwiadczenia biznesowego, a niekiedy
nie majÈ nawet niezbÚdnej podstawowej wiedzy biznesowej.
Zapotrzebowanie na ryzyko jest potrzebÈ psychicznÈ, która powiÈzana
jest z odwagÈ, niekiedy nawet brawurÈ. Umoĝliwia jednak szybkie podejmowanie decyzji w warunkach nieoznaczonoĂci sytuacji i przy takich jej
parametrach, które nie pozwalajÈ na dïugotrwaïe analizowanie wszystkich
wariantów decyzyjnych. W sytuacji, kiedy zmiany w otoczeniu biznesowym
nastÚpujÈ gwaïtownie i skokowo, zdolnoĂÊ do dziaïañ ryzykownych jest preferowana, nie powinna ona jednak przekroczyÊ bezpiecznej granicy racjonalnego szacowania prawdopodobieñstwa osiÈgniÚcia celu i jego uĝytecznoĂci.
Podejmowanie ryzyka jest immanentnie zwiÈzane z przedsiÚbiorczoĂciÈ,
gdzie presja czasu, kaskadowe zmiany i natïok informacji wymagajÈ natychmiastowych reakcji i trafnych, ale szybkich decyzji podejmowanych przez
wïaĂcicieli i menedĝerów przedsiÚbiorstw.
Na kreowanie zachowañ przedsiÚbiorczych naleĝaïoby popatrzeÊ nie tylko
pod kÈtem stanowiska przyjmujÈcego perspektywÚ cech osobowoĂci i róĝnic
indywidualnych, poniewaĝ przedsiÚbiorczoĂÊ wymaga zbyt róĝnych zachowañ,
204
by moĝna je byïo ujÈÊ tylko w kategoriach cech. Zarzuca siÚ , ĝe cechy
osobowoĂci nie sÈ dostatecznie mocno powiÈzane z przedsiÚbiorczoĂciÈ, by
warto je byïo dalej badaÊ, a w zwiÈzku z tym lepiej skoncentrowaÊ siÚ raczej
na czynnikach Ărodowiskowych (Rauch i Frese 2007). RolÚ czynników sytuacyjnych podkreĂlajÈ nastÚpujÈcego modele zakïadania firmy.
W ujÚciu zaproponowanym przez Christophera L. Shooka, Richarda
L.b Priema i Jeffreya E. McGee (2003) powstanie nowej firmy jest bezpoĂrednim efektem intencji i konsekwentnych dziaïañ osoby przedsiÚbiorcy.
Jest procesem, który prowadzi poprzez uĂwiadomienie sobie intencji zaïoĝenia firmy, poszukiwanie i odkrywanie szans aĝ do decyzji, by je wykorzystywaÊ oraz podjÈÊ dziaïania zmierzajÈce do dokonania pierwszej transakcji. Autorzy przyjmujÈ definicjÚ przedsiÚbiorczoĂci zaproponowanÈ przez
Shane’a ib Venkatramana (2000), a nowÈ firmÚ uznajÈ za utworzonÈ, gdy
dokonana zostanie pierwsza sprzedaĝ. Swój model odnoszÈ do samego procesu tworzenia firmy, nie zajmujÈc siÚ dalszym jej rozwojem. PomijajÈ jednoczeĂnie kontekst Ărodowiskowy, otoczenie, w którym powstaje nowa firma,
koncentrujÈc siÚ na roli przedsiÚbiorcy. OmawiajÈ kolejne kroki procesu
zakïadania firmy, wskazujÈc na znaczenie jego osoby na kaĝdym z etapów.
ZaznaczajÈ przy tym, ĝe zachowania przedsiÚbiorcy zmieniajÈ siÚ, takĝe on
sam moĝe zmieniaÊ siÚ pod wpïywem doĂwiadczeñ zwiÈzanych z podejmowaniem tej dziaïalnoĂci.
Z kolei Scott Shane, Edwin A. Locke i Christopher J. Collins (2003)
proponujÈ model analizujÈcy motywacjÚ osób podejmujÈcych decyzjÚ obzaïoĝeniu wïasnej firmy. Punktem wyjĂcia jest tu stwierdzenie, ĝe decyzja ta
zaleĝy od osoby, a róĝnice indywidualne w zakresie motywacji majÈ wpïyw
na to, kto odkryje moĝliwoĂci podjÚcia nowej dziaïalnoĂci, kto zgromadzi
potrzebne zasoby oraz w jaki sposób dana osoba bÚdzie angaĝowaïa siÚ
wbten proces. Zdaniem wspomnianych autorów, gdyby czynniki zewnÚtrzne
zachowywaïy staïy poziom, to wïaĂnie motywacja odgrywaïaby zasadniczÈ
rolÚ w dziaïaniach przedsiÚbiorczych.
Autorzy tego modelu takĝe przyjmujÈ omówionÈ wczeĂniej definicjÚ
zaproponowanÈ przez Shane’a i Venkataramana (2000). UĝywajÈc wyników
dotychczasowych badañ bardziej jako ilustracji niĝ ostatecznych rozstrzygniÚÊ, wskazujÈ na sposoby oddziaïywania motywacji na róĝne etapy procesu
przedsiÚbiorczego. Proces ten rozpoczyna siÚ rozpoznaniem szans i ocenÈ
moĝliwoĂci ich wykorzystania, po czym nastÚpuje rozwój produktu czy usïugi
oraz dostarczenie go klientom, co wymaga zgromadzenia odpowiednich
zasobów, stworzenia organizacji, zdobycia klientów i dalszego rozwoju produktu. Shane, Locke i Collins proponujÈ, aby nie patrzeÊ na przedsiÚbiorcÚ
jako na swego rodzaju zawód, który wybierajÈ specyficzni ludzie, ale jako
na osobÚ inicjujÈcÈ pewien proces rozciÈgniÚty w czasie – moĝna wtedy
rozwaĝaÊ wpïyw motywacji na poszczególne etapy tego procesu.
OpierajÈc siÚ na wczeĂniejszych analizach procesu przedsiÚbiorczego
ib próbujÈc je podsumowaÊ, Robert A. Baron (2007) zaproponowaï wïasny
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
205
Grzegorz Kida
model tworzenia nowej firmy. PodkreĂla on przy tym, ĝe proces przedsiÚbiorczy nie ma wyraěnego poczÈtku. Pomysï, by zaïoĝyÊ wïasnÈ firmÚ, moĝe
rozwijaÊ siÚ stopniowo w umyĂle przyszïego przedsiÚbiorcy, zanim przeksztaïci siÚ w wyraěnÈ intencjÚ.
Takĝe model zaproponowany przez Andreasa Raucha i Michaela Fresego
(2007) skoncentrowany jest na osobie przedsiÚbiorcy. Autorzy starajÈ siÚ
wyjaĂniÊ, w jaki sposób cechy indywidualne mogÈ przyczyniaÊ siÚ do zaïoĝenia nowej firmy i osiÈgniÚcia sukcesu przedsiÚbiorczego. AnalizujÈ nie
tyle sam proces, ile zmienne zwiÈzane z osobÈ zakïadajÈcÈ firmÚ. Rauch
ib Frese uwaĝajÈ, ĝe krytyka badañ nad cechami osobowoĂci nie do koñca
jest sïuszna. Brak dobrego modelu teoretycznego, który uwzglÚdniaïby takĝe
zmienne poĂredniczÈce pomiÚdzy osobowoĂciÈ a efektami dziaïania, stanowiï ich zdaniem przeszkodÚ w poszukiwaniu faktycznych zaleĝnoĂci. Dlatego
zaproponowali wïasny model starajÈcy siÚ wyjaĂniÊ rolÚ cech osobowoĂci
ibich poĂredni wpïyw na dziaïania przedsiÚbiorcze. Rauch i Frese rozróĝniajÈ
tak zwane zmienne bliĝsze i odlegle w stosunku do konkretnego zachowania. Zmienne odlegïe to cechy osobowoĂci i inne uogólnione charakterystyki,
które nie sÈ bezpoĂrednio powiÈzane z danym zachowaniem. Zmienne bliĝsze to te, które bardziej bezpoĂrednio odnoszÈ siÚ do zachowañ w danej
dziedzinie, sÈ bardziej specyficzne dla przedsiÚbiorczoĂci. Cechy osobowoĂci ujmowane sÈ tu wedïug klasyfikacji zaproponowanej w piÚcioczynnikowej koncepcji osobowoĂci (McCrae i Costa 2005) i traktowane jako uogólnione wïaĂciwoĂci, niespecyficzne dla ĝadnego konkretnego obszaru
dziaïania. Zgodnie z modelem Raucha i Fresego. nie majÈ one bezpoĂredniego wpïywu na powstanie nowej firmy i jej powodzenie. WpïywajÈ jednak
na wïaĂciwoĂci, które sÈ bardziej specyficzne dla przedsiÚbiorczoĂci, bliĝej
zwiÈzane z dziaïaniem w tej dziedzinie. Wspomniani autorzy wymieniajÈ tu
takie charakterystyki przedsiÚbiorcy, jak potrzeba osiÈgniÚÊ, podejmowanie
ryzyka, innowacyjnoĂÊ, autonomia, wewnÚtrzne umiejscowienie kontroli oraz
przekonanie o wïasnej skutecznoĂci. OdwoïujÈc siÚ do wyników wczeĂniejszych badañ, uzasadniajÈ oni wybranie tych, a nie innych wïaĂciwoĂci, uznanych za istotne dla procesu przedsiÚbiorczego.
Oprócz tych ogólnych i specyficznych cech osobowoĂci za waĝny element
modelu uznane zostaïy ustanawiane przez osobÚ cele, w tym gïównie cele
nastawione na rozwój firmy oraz wizje tego rozwoju. Do tej samej kategorii zmiennych zaliczone zostaïy takĝe strategie dziaïania sïuĝÈce urzeczywistnianiu tych celów. Cechy przedsiÚbiorcy okreĂlane jako bliĝsze, bardziej
specyficzne majÈ wpïyw na ustanawiane przez niego cele oraz na wybór
strategii dziaïania. PoĂrednio w ten sposób oddziaïujÈ na faktyczne podjÚcie dziaïañ przedsiÚbiorczych i sukces w tej dziedzinie. Na wybór celów
ibstrategii oraz póěniej na podejmowanie dziaïania majÈ wpïyw takĝe czynniki Ărodowiskowe, otoczenie, w którym to dziaïanie przebiega.
W koñcu, propozycja Roberta P. Vecchio (2003) opiera siÚ na zakwestionowaniu dotychczasowego rozdzielania problematyki przedsiÚbiorczoĂci
206
i przywództwa. Autor ten stawia pytanie, czy proces wpïywu spoïecznego
jest na tyle róĝny w obu tych zjawiskach, ĝe uzasadnia to oddzielanie zagadnieñ przywództwa i zakïadania nowej firmy. Stwierdza on takĝe, ĝe moĝna
traktowaÊ przedsiÚbiorczoĂÊ jako specyficzny typ przywództwa, do którego
odnoszÈ siÚ prawidïowoĂci tego procesu. OkreĂlenie „przedsiÚbiorca” jest
w tym modelu zarezerwowane dla osób, które zaïoĝyïy wïasnÈ firmÚ.
Jednym z elementów modelu zaproponowanego przez Vecchio jest
–b nazwana analogicznie do przyjmowanego doĂÊ powszechnie modelu
Wielkiej PiÈtki w badaniach nad osobowoĂciÈ (por. McCrea i Costa 2005)
– Wielka PiÈtka PrzedsiÚbiorcy. Na podstawie dotychczasowych badañ oraz
obserwacji zostaïo wskazanych piÚÊ atrybutów charakterystycznych dla osób
podejmujÈcych wïasnÈ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ. SÈ to, zdaniem Vecchio:
skïonnoĂÊ do podejmowania ryzyka, potrzeba osiÈgniÚÊ, potrzeba autonomii, przekonanie o wïasnej skutecznoĂci oraz wewnÚtrzne umiejscowienie
kontroli.
Oprócz tych najwaĝniejszych w opinii Vecchio piÚciu wymiarów dodane
zostaïy takĝe czynniki demograficzne, wzajemne dopasowanie osoby i systemu oraz zmienne poznawcze. Do istotnych czynników demograficznych
autor zalicza: poziom wyksztaïcenia, wiek, pïeÊ, uprzednie doĂwiadczenie
w prowadzeniu firmy lub w danej branĝy, a w przypadku imigrantów – czas
pozostawania w danym kraju i uzyskany status prawny. Nieco zaskakujÈce
jest jednak, ĝe w grupie zmiennych demograficznych umieszcza takĝe na
przykïad zdyscyplinowanie, poziom inteligencji, zdolnoĂci przywódcze czy
wsparcie ze strony wspóïmaïĝonka.
4. Charakterystyka przeprowadzonych badañ
Do przeprowadzenia szczegóïowych badañ wybrano w sposób celowy
studentów zaocznego kierunku zarzÈdzanie KUL w Lublinie. Badania miaïy
na celu zidentyfikowanie czynników przyczyniajÈcych siÚ do rozwoju przedsiÚbiorczoĂci wĂród wybranej grupy w Ăwietle przedstawionych wyĝej uwarunkowañ. CelowoĂÊ przeprowadzania badañ wĂród tej grupy wynika z faktu,
ĝe wïaĂnie studenci tego kierunku w szczególny sposób powinni byÊ przygotowani do prowadzenia samodzielnej dziaïalnoĂci gospodarczej. Zastosowano anonimowÈ metodÚ ankietowÈ nazwanÈ „Ocena postaw przedsiÚbiorczych wĂród studentów zarzÈdzania”. Studentom przekazano kwestionariusz
z pytaniami, które byïy gïównie pytaniami zamkniÚtymi. Pytania dotyczyïy
m.in. czynników wpïywajÈcych na motywacjÚ do podejmowania dziaïalnoĂci
gospodarczej, barier uniemoĝliwiajÈcych i utrudniajÈcych prowadzenie dziaïalnoĂci gospodarczej. Pytano równieĝ o przygotowanie samej/samego siebie
i innych instytucji do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej, takĝe o chÚÊ
uzupeïniania kwalifikacji z okreĂlonych zakresów oraz poszukiwania wiedzy
i znajomoĂci pojÚÊ zwiÈzanych z przedsiÚbiorczoĂciÈ, w tym przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
207
Grzegorz Kida
Do opracowania materiaïów zastosowano metodÚ opisowÈ. Wyniki przedstawiono w postaci tabel i wykresów.
Na pytania odpowiadaïo 45 studentów, w tym 27 kobiet i 18 mÚĝczyzn
– studentów zaocznych II i III roku zarzÈdzania, z którymi autor artykuïu
prowadziï zajÚcia.
JeĂli chodzi o pozostaïÈ charakterystykÚ demograficznÈ, to 36 osób to
osoby do 25. roku ĝycia, co stanowi 80% ogóïu badanych, 7 osób to osoby
pomiÚdzy 26. a 30. rokiem ĝycia, co wynosi 15%, pozostaïe 5%, tj. 2 osoby
majÈ powyĝej 40 lat. Na wsi mieszka 31 osób, tj. 68%, w mieĂcie zaĂ 14
osób, czyli 32% badanej grupy.
18
Inna
Osoba prowadząca działalność gospodarczą
7
Osoba pracująca
29
Osoba niepracująca niezarejestrowana w PUP
18
Osoba bezrobotna dłużej niż 12 miesięcy
7
Osoba bezrobotna od 6 do 12 miesięcy
4
18
Osoba bezrobotna do 6 miesięcy
0
10
20
30%
Rys. 1. Status na rynku pracy. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Na rysunku 1 przedstawiono charakterystykÚ badanej grupy ze wzglÚdu
na status na rynku pracy. Jak widaÊ, najliczniejszÈ grupÈ stanowiÈ osoby
pracujÈce – jest ich 29%, tyle samo jest osób bezrobotnych, 7% z nich
prowadzi juĝ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ.
OpisujÈc pozostaïe dane, tj. doĂwiadczenie zawodowe, naleĝy zwróciÊ
uwagÚ, ĝe aĝ 51% badanych nie ma w ogóle doĂwiadczenia zawodowego,
49% ma doĂwiadczenie zawodowe, w tym 1 rok – 30%, 2 lata – 13%,
wiÚcej – 57%.
Pracować w urzędzie administracji
państwowej/samorządowej
Pracować jako pracownik najemny
w dużej korporacji
Pracować jako pracownik najemny
w małej/średniej firmie
Pracować w rodzinnym przedsiębiorstwie
42
18
18
11
49
Prowadzić samodzielną działalność gospodarczą
0
10
20
30
40
50%
Rys. 2. Miejsce pracy wskazywane przez studentów po studiach. ½ródïo: opracowanie
wïasne.
208
W kolejnym pytaniu próbowano uzyskaÊ odpowiedě na pytanie, gdzie
studenci chcieliby pracowaÊ po ukoñczeniu studiów. Szczegóïowe wyniki
zostaïy przedstawione na rysunku 2. AnalizujÈc szczegóïowo przedstawione
dane, za pocieszajÈcy fakt naleĝy uznaÊ, ĝe aĝ 49% ma w planach samodzielnie prowadzenie dziaïalnoĂci gospodarczej, 11% zamierza pracowaÊ
wbrodzinnym przedsiÚbiorstwie. Po 17% wskazañ dostaïy odpowiedzi „pracowaÊ jako pracownik najemny w duĝej korporacji” oraz „w maïej lub Ăredniej firmie”. Niestety, aĝ 42% chciaïoby pracowaÊ w urzÚdzie administracji
pañstwowej lub samorzÈdowej. Naleĝy jednak zwróciÊ uwagÚ, ĝe odpowiadajÈcy mogli wskazaÊ wiÚcej niĝ jednÈ odpowiedě.
W kolejnym pytaniu chciano sprawdziÊ, w jakim stopniu studenci sÈ
przygotowani do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. Szczegóïowa analiza przedstawiona jest na rysunku 3. I tak, 44% ankietowanych uwaĝa, ĝe
jest przeciÚtnie przygotowana do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej,
36%, ĝe dobrze, po 7% wskazañ otrzymaïy odpowiedzi, ĝe sÈ przygotowani
bardzo dobrze oraz ěle i ĝe nie potrafiÈ oceniÊ, jakim stopniu.
Źle
7%
Nie wiem
7%
Bardzo dobrze
7%
Dobrze
36%
Przeciętnie
44%
Rys. 3. Stopieñ przygotowania do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. ½ródïo:
opracowanie wïasne.
NastÚpnie zapytano ankietowanych, co motywowaïoby ich do podjÚcia
dziaïalnoĂci gospodarczej. Poszczególne czynniki motywacyjne przedstawia
rysunek 4 (trzeba podkreĂliÊ, ĝe moĝna byïo zaznaczyÊ kilka odpowiedzi).
Ponad 64% jako gïówny motyw do podjÚcia dziaïalnoĂci gospodarczej podaïo
brak zatrudnienia lub utratÚ pracy, niewiele mniej, bo 60%, jako powód
podaïo moĝliwoĂÊ doskonalenia i samorealizacji oraz chÚÊ podejmowania
samodzielnych decyzji i dziaïañ. Okoïo 49% zadeklarowaïo, ĝe motywem
podjÚcia dziaïalnoĂci gospodarczej byïaby chÚÊ zarobienia lub podniesienia
swojego statusu. Okoïo 36% stwierdziïo, ĝe do tego zmotywowaïoby ich
bezpieczeñstwo finansowe, moĝliwoĂÊ skorzystania z dotacji i programów
oraz 24% – moĝliwoĂÊ kierowani innymi luděmi. Tylko 7% odpowiedziaïo,
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
209
Grzegorz Kida
ĝe do podjÚcia dziaïalnoĂci gospodarczej skïoniïoby ich wychowanie i tradycja rodzinna.
Inne
Możliwość skorzystania z dotacji i programów
wspierających działalność gospodarczą
Chęć podejmowania samodzielnych decyzji i działań
Możliwość kierowania innymi ludźmi
9
42
60
24
49
Chęć zarobienia, podniesienia swojego statusu materialnego
Wychowanie, tradycja rodzinna
7
60
Możliwość doskonalenia, samorealizacji
Bezpieczeństwo finansowe
Brak zatrudnienia, utrata pracy
36
64
0
10
20
30
40
50
60
70%
Rys. 4. Motywacja do podjÚcia dziaïalnoĂci gospodarczej. ½ródïo: opracowanie wïasne.
Zadano teĝ pytanie, czy w opinii badanych wystÚpujÈ problemy i bariery
w zakresie zakïadania i prowadzenia wïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej.
Tylkob16% odpowiedziaïo, ĝe nie widzi ĝadnych barier w prowadzeniu dziaïalnoĂci gospodarczej, a aĝ 84%, ĝe te bariery wystÚpujÈ. Poszczególne
bariery pokazuje szczegóïowo rysunek 5.
60
53
53
50
40
%
30
20
10
47
39
34
32
29
13
8
zakła Brak
księg dania w wiedzy n
t.
owoś łasne
ci, sp j dzia systemu
ła
rozlicraw kadr lności,
zeń z owyc
Brak
ZUS h,
wie
i US
spos dzy nt. g
ób m
dzie
i w ja
ożna
w
s
o
p
Utrud
arcie trzym ki
nio
finan ać
sowe
finan ny dostę
sow
pd
finan ych – ko o środkó
sowa
niecz
w
z wła nia na ność
snyc
s
Częs
h śro tarcie
te ko
dków
urzęd ntrole n
u ska p. ze
s
rbow
ego, trony
ZUS
Zbyt
w
skład
ki ub ysokie p
ezpie odatk
i,
czen
iowe
kwali Brak od
p
fikac
ji pra owiednic
cown
h
ików
wsze
chwła Biurokr
dza u atyzac
ja
rzęd
ników,
Częs
doty te zmia
działaczących ny przep
lnośc prowa isów
d
i gos
podazenia
rczej
Inne
– nie
zależ
ność
0
Rys. 5. Bariery w prowadzeniu dziaïalnoĂci gospodarczej. ½ródïo: opracowanie wïasne.
210
NajwiÚcej badanych, bo aĝ 53%, za najpowaĝniejszÈ barierÚ w prowadzeniu dziaïalnoĂci gospodarczej uznaïo biurokratyzacje i wszechwïadzÚ
urzÚdników oraz utrudniony dostÚp do Ărodków finansowych i koniecznoĂÊ
finansowania dziaïalnoĂci z wïasnych Ărodków. Z drugiej strony tylko 13%
uznaïo za barierÚ czÚste kontrole ze strony urzÚdów.
W kwestionariuszu padïo teĝ pytanie o podnoszenie poziomu wiedzy
wb zakresie prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. Pytano ankietowanych,
z jakich szkoleñ skorzystaliby. Szczegóïowo przedstawia to rysunek 6. Naleĝy
tutaj zaznaczyÊ, ĝe badani mogli wybieraÊ wiÚcej niĝ jedno ze wskazanych
szkoleñ, majÈc teĝ moĝliwoĂÊ dopisania innych.
70
62
60
50
%
40
42 42
42
40
27 29
30
20
58
18
10
36
24
33 36
42
42
27 29 29
33
4
W
założstępny s
za
en
Pr
z zaokcedury ia i prowcunek ko
ad
sztów
ładan forma
iem i lno-a zenia firm
Alter
natyw prowaddzm. zwią y
enie zane
ne fo
działa
y ro m firmy
lnośrm
ci gp
os wadze
Twor
zenie podarczneia
j
bizne
s pla
Płyn Księgow
nu
ność
ość w
finan
Wyb
ór fo
sowafirmie.
rmy
O
firmy
opod
kred cena zd
a
ytow
o
ln
ych i ości fi tkowania
n
Korz
r
ystan ozwojowansowyc
ych fi h,
ie z p
Prog
u
r
z
lg
i poż ysługu rmy
noza
ycze jącyc
sprze
k dla
h
daży
firm
towa
rów i
Zezw
usług
olenia
n Poz skiw i konces
Prow a działayln
je
a
darc
ość, nie środ
ze adzen
w
k
Zawiej w krajacie działaln tym z Uów
E
-praw ranie u h człon ości g
osp
ko
nych mów
i umó o pra wskich UoE
w z k cę, cy
ontra wilno
hent Zarz
a
mi
ądza
nie fi
Mark
rmą
eting
w ma
łej fir
mie
Plan
owan
ie w
fi
r
mie
Tech
Tech
niki s
niki i
prze
strat
rozp
d
aży
O
e
gie n
ozna cena
egoc
nie in wła
jacyjn
dywid snych
e
ualny kwali
ch p fikacji
redy
spozoraz
ycji
Inne
0
Rys. 6. Szkolenia podnoszÈce kwalifikacje w zakresie prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej.
½ródïo: opracowanie wïasne.
I tak, 62% badanych przejawia chÚÊ podniesienia kwalifikacji w zakresie
prowadzenia ksiÚgowoĂci w firmie i pïynnoĂci finansowej firmy, 58% na
temat pozyskiwania Ărodków na dziaïalnoĂÊ, w tym z funduszy UE, po 42%
badanych chciaïoby uczestniczyÊ w szkoleniach na temat wstÚpnego szacunku
kosztów zaïoĝenia i prowadzenia firmy oraz procedur formalno-administracyjnych zwiÈzanych z zakïadaniem i prowadzeniem firmy oraz zarzÈdzaniem
firmÈ oraz wiedzy na temat przysïugujÈcych ulg i poĝyczek. Tyle samo osób
oczekiwaïoby szkoleñ pomagajÈcych oceniÊ wïasne kwalifikacje oraz rozpovol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
211
Grzegorz Kida
znaÊ indywidualne predyspozycje pod kÈtem cech przedsiÚbiorczych. Zbdrugiej strony tylko 18% chciaïoby wziÈÊ udziaï w szkoleniach poĂwiÚconych
alternatywnym formom prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej i tylko 24%
osób chciaïoby uczestniczyÊ w szkoleniach, na których zajmowaliby siÚ tylko
prognozÈ sprzedaĝy towarów i usïug.
Zadano teĝ studentom pytanie, gdzie szukajÈ informacji o prowadzeniu
dziaïalnoĂci gospodarczej. I tak, wszyscy ankietowani szukajÈ informacji
wbInternecie, po okoïo ¼ wskazañ przypada na ěródïa informacji, tj.: gazety
i czasopisma, urzÚdy, w tym: miasta, gminy, pracy i na uczelniach. Przedstawia to dokïadnie rysunek 7.
Inne odpowiedzi
9
24
Na uczelni
W Internecie
100
Gazetach i czasopismach
29
W urzędach: miasta, gminy, pracy
22
0
40
20
60
100%
80
Rys. 7. ½ródïa informacji odnoĂnie prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. ½ródïo:
opracowanie wïasne.
W jednym z ostatnich spytano ankietowanych, czy uwaĝajÈ, ĝe uczelnie
powinny byÊ bardziej powiÈzane z gospodarkÈ, a jeĂli tak, to w jaki sposób.
Dokïadne odpowiedzi przedstawia rysunek 8.
Udostępnianie infrastruktury uczelni np. poprzez
tworzenie inkubatorów przedsiębiorczości
51
28
Tworzenie firm przy uczelni
Zaangażowanie kadry naukowej przejawiające
się w zakładaniu takich firm, wspieraniu itp.
Dodatkowe zajęcia z przedsiębiorczości
w ramach programu kierunku studiów
Poprzez istnienie odpowiednich instytucji
wspierających przedsiębiorczość
59
51
5
0
10
20
30
40
50
60%
Rys. 8. Sposób powiÈzania uczelni z gospodarkÈ. ½ródïo: opracowanie wïasne.
NajwiÚcej osób, bo 59%, wskazaïo na zaangaĝowanie kadry naukowej
przejawiajÈce siÚ w zakïadaniu takich firm, wspieraniu przedsiÚbiorczoĂci
studentów, po 51% wskazañ uzyskaïy takie dziaïania, jak udostÚpnianie infrastruktury uczelni dla chcÈcych zaïoĝyÊ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ, np.bpoprzez
212
tworzenie inkubatorów przedsiÚbiorczoĂci, oraz dodatkowe zajÚcia z przedsiÚbiorczoĂci w ramach programu kierunku studiów. 28% odpowiedzi udzielonych przez ankietowanych studentów dotyczyïo tworzenia firm przy uczelni
i tylko 5% istnienia odpowiednich instytucji wspierajÈcych przedsiÚbiorczoĂÊ.
W ostatnim sformalizowanym pytaniu proszono badanych studentów,
aby wybrali spoĂród podanych pojÚcia zwiÈzane z przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ i rozwinÚli je. Z przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ, wedïug badanych,
zwiÈzane sÈ Akademickie Inkubatory PrzedsiÚbiorczoĂci. Te instytucje wskazaïo 20%, Centra Transferu Technologii 4% badanych, anioïy biznesu 4%,
firmy typu venture capital 7%. Po 16% okreĂliïo, ĝe z przedsiÚbiorczoĂciÈ
akademickÈ sÈ zwiÈzane firmy typu spin out i spin off, parki technologiczne
– 9%, a 20% utoĝsamiïo z przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ jednostki badawczo-rozwojowe.
Jak widaÊ, stosunkowo niewiele osób poprawnie zidentyfikowaïo z przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ powyĝsze pojÚcia, jeszcze mniej poprawnie je
opisaïo.
Poniĝej podane sÈ przykïadowe definicje powyĝszych pojÚÊ spotykane
wbliteraturze (Guliñski i Zasiadïy 2005; Banerski i in 2009; Gïodek i GoïÚbiowski 2006).
Anioï biznesu to prywatny inwestor, czÚsto z doĂwiadczeniem w dziaïalnoĂci gospodarczej, który inwestuje swoje wïasne pieniÈdze i doĂwiadczenie wb maïe przedsiÚbiorcze firmy. Anioïowie biznesu sÈ najstarszym,
najwiÚkszym i najczÚĂciej uĝywanym ěródïem zewnÚtrznego finansowania
przedsiÚbiorczych firm. Gwaïtowny rozwój dziaïalnoĂci anioïów biznesu
ibupowszechnienie ich angielskiej nazwy na Ăwiecie nastÈpiïo na przeïomie
XX ib XXIb wieku.
Centrum transferu technologii to jednostki doradcze i informacyjne zorientowane na wspieranie i asystowanie przy realizacji transferu technologii
ib wszystkich towarzyszÈcych temu procesowi zadañ.
Inkubatory przedsiÚbiorczoĂci to instytucje (o róĝnej formie prawnej),
których celem jest wspieranie przedsiÚbiorczoĂci. W zaleĝnoĂci od grupy
docelowej moĝna wyróĝniÊ kilka szczególnych rodzajów inkubatorów przedsiÚbiorczoĂci, których oferta jest skierowana do:
– poczÈtkujÈcych przedsiÚbiorców z sektora maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw, rozpoczynajÈcych lub dopiero zamierzajÈcych rozpoczÈÊ dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ;
– mïodzieĝy i studentów (akademickie inkubatory przedsiÚbiorczoĂci);
– podmiotów ekonomii spoïecznej (inkubatory przedsiÚbiorczoĂci spoïecznej).
Tworzone w otoczeniu szkóï wyĝszych akademickie inkubatory przedsiÚbiorczoĂci (AIP) sÈ ofertÈ wsparcia w praktycznych dziaïaniach rynkowych.
Wyraĝa siÚ to przede wszystkim przez umoĝliwienie beneficjentom prowadzenia wïasnej dziaïalnoĂci (pionu w AIP), korzystajÈc z osobowoĂci prawnej inkubatora. Pierwszeñstwo w korzystaniu z tej pomocy majÈ studenci.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
213
Grzegorz Kida
Jednostka badawczo-rozwojowa (JBR) to podmiot gospodarczy prowadzÈcy przedsiÚbiorstwo, który stanowi równoczeĂnie szczególny typ placówki
naukowej, specjalizujÈcy siÚ we wdraĝaniu nowych technologii i ulepszaniu
ich. Jednostkami badawczo-rozwojowymi, w rozumieniu ustawy sÈ pañstwowe jednostki organizacyjne wyodrÚbnione pod wzglÚdem prawnym,
organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzone w celu prowadzenia
badañ naukowych i prac rozwojowych.
Fundusze typu venture capital to fundusze inwestujÈce Ărodki finansowe
angaĝowane w mïode, innowacyjne przedsiÚbiorstwa, kiedy ryzyko i potencjalne zyski sÈ wysokie. Fundusze venture capital oferowane przez anioïów
biznesu sÈ zazwyczaj bardziej spekulacyjne i na wczeĂniejszym etapie niĝ
dostarczane przez formalne firmy typu venture capital.
Park technologiczny (naukowy, badawczy) to organizacja zarzÈdzana przez
wykwalifikowanych specjalistów, której celem jest podniesienie dobrobytu
spoïecznoĂci, w której dziaïa, poprzez promowanie kultury innowacji i konkurencji wĂród przedsiÚbiorców i instytucji opartych na wiedzy.
Firma typu spin-out to poczÈtkujÈca firma, utworzona na bazie wïasnoĂci intelektualnej szkoïy wyĝszej, w której zazwyczaj szkoïa wyĝsza ma
udziaïy. Spóïka typu spin-out zwykle jest niezaleĝna od organizacji macierzystej oraz ma niezaleĝne ěródïo finansowania.
Firma typu spin-off w ujÚciu korporacyjnym to firma powstaïa poprzez
wydzielenie siÚ zespoïu, departamentu, oddziaïu z innej organizacji. Procesy
wydzielania spin-off sÈ czÚsto elementem strategii firmy polegajÈcej na skupianiu siÚ przedsiÚbiorstwa na swojej kluczowej dziaïalnoĂci bÈdě sÈ elementem restrukturyzacji – podziaïu duĝego przedsiÚbiorstwa na mniejsze
firmy w celu zwiÚkszenia elastycznoĂci dziaïania. Spóïka spin-off to przedsiÚbiorstwo zaïoĝone przez co najmniej jednego pracownika instytucji naukowej albo studenta bÈdě absolwenta w celu komercjalizacji innowacyjnych
pomysïów. Spóïka tego typu jest zaleĝna organizacyjnie, formalnoprawnie
i finansowo od organizacji macierzystej.
Firmy typu spin-off/spin-out najczÚĂciej pojawiajÈ siÚ w takich specjalnoĂciach, jak: informatyka, biotechnologia, medycyna, elektronika, inĝynieria.
Osoby badane mogïy teĝ dodaÊ swoje ewentualne uwagi do wypeïnianego
kwestionariusza. I tak, padïy m.in. nastÚpujÈce ciekawe opinie odnoszÈce
siÚ do samej przedsiÚbiorczoĂci:
– „PrzedsiÚbiorcy powinni szanowaÊ wyksztaïconych ludzi”;
– „Rezultaty badañ sÈ drogie dla przedsiÚbiorstw, brak koordynatorów”;
– „Studia zabierajÈ czÚĂÊ czasu, 60% przedmiotów na zajÚciach nie pomaga
siÚ w zdobywaniu wiedzy, jak zaïoĝyÊ i profesjonalnie prowadziÊ firmÚ,
na uczelni powinno siÚ uczyÊ bardziej praktycznych rzeczy, umiejÚtnoĂÊ
obliczania caïek nie pomoĝe w prowadzeniu maïego przedsiÚbiorstwa”.
Ta krótka analiza przeprowadzonej ankiety zwraca nam uwagÚ na najpowaĝniejsze problemy, z którymi mogÈ borykaÊ siÚ studenci, którzy doce214
lowo chcieliby w najbliĝszym czasie staÊ siÚ sami przedsiÚbiorcami. Trzeba
mieÊ ĂwiadomoĂÊ wycinkowoĂci przeprowadzonej analiz, jednak daje nam
to juĝ pewno zobrazowanie problematyki zwiÈzanej z kreowaniem dziaïañ
przedsiÚbiorczych wĂród studentów.
5. Podsumowanie
Przesïanki, które decydujÈ o zostaniu przedsiÚbiorcÈ, sÈ róĝne i wynikajÈ
ze splotu wielu czynników: osobowoĂciowych, rodzinnych i spoïecznych oraz
ekonomicznych. Naleĝy jednak wyraěnie podkreĂliÊ, ĝe nie zawsze gïównym
motywem dziaïania przedsiÚbiorcy jest zysk. PrzedsiÚbiorca decydujÈcy siÚ
na podjÚcie dziaïalnoĂci gospodarczej tak naprawdÚ dokonuje wyboru pomiÚdzy pracÈ najemnÈ (w czyjejĂ firmie), samozatrudnieniem (pracÈ we wïasnym
przedsiÚbiorstwie) oraz byciem bezrobotnym. Decyzje przedsiÚbiorców
ob zaïoĝeniu wïasnej firmy czÚsto wynikajÈ z niechÚci do pracy w duĝej
korporacji, w której praca ogranicza swobodÚ, a grupy spoïeczne, jakimi sÈ
kobiety czy mniejszoĂci rasowe, w pracy na wïasny rachunek widzÈ szansÚ
na rozwój, odniesienie sukcesu, a przede wszystkim niezaleĝnoĂÊ. W Stanach
Zjednoczonych moĝna dostrzec zwrot kulturowy w stronÚ samozatrudnienia,
a swoisty duch przedsiÚbiorczoĂci coraz czÚĂciej decyduje o powoïywaniu
wïasnego przedsiÚbiorstwa.
W literaturze tematu wyraěnie podkreĂla siÚ, ĝe korzystne cechy przedsiÚbiorców mogÈ zostaÊ wyksztaïcone i wzmocnione przez naukÚ. Bardzo
istotnÈ rolÚ odgrywa umiejÚtnoĂÊ obiektywnej oceny wïasnego potencjaïu
ib uznanie, ĝe kwalifikacje i gruntowna wiedza wymagajÈ staïego doskonalenia siÚ i pracy nad sobÈ. Na barkach kaĝdego przedsiÚbiorcy spoczywa
odpowiedzialnoĂÊ wobec pracowników, otoczenia, jak i samego siebie.
Wb zwiÈzku z tym istotne wydaje siÚ uĂwiadamianie i ksztaïtowanie tych
cech przedsiÚbiorców oraz sposobów dziaïania, które z punktu widzenia
specyfiki maïej firmy sÈ najistotniejsze.
WïaĂnie uczelnie wydajÈ siÚ najlepszym, najbardziej bogatym i obfitym
ěródïem nowych idei, gdzie ksztaïtujÈ siÚ myĂli, gdzie przekazywana jest
wiedza i prowadzone sÈ badania. Tam teĝ rodzÈ siÚ nowe pomysïy, które
bardzo czÚsto mogÈ byÊ wykorzystane do uruchomienia nowej dziaïalnoĂci
gospodarczej. Niewykorzystanie tych ogromnych moĝliwoĂci Ăwiadczyïoby
o utracie czÚĂci potencjaïu rozwoju gospodarczego kraju.
Tego rodzaju dziaïania moĝna realizowaÊ dziÚki szeroko rozumianej
edukacji skierowanej zarówno do mïodych ludzi (dopiero wybierajÈcych
ĂcieĝkÚ kariery zawodowej), jak i osób, które dysponujÈc praktykÈ zawodowÈ,
podejmujÈ decyzjÚ o zïoĝeniu wïasnej firmy. KierujÈc siÚ doĂwiadczeniami
krajów postrzeganych jako szczególnie sprzyjajÈce rozwojowi przedsiÚbiorczoĂci (np. Stany Zjednoczone) moĝna uznaÊ, ĝe wïaĂnie edukacja poïÈczona
ze spoïecznÈ akceptacjÈ przedsiÚbiorczych postaw (a nawet uznaniem dla
osób podejmujÈcych przedsiÚbiorcze wyzwania) moĝe stanowiÊ istotny
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
215
Grzegorz Kida
bodziec propagujÈcy i stymulujÈcy przedsiÚbiorczoĂÊ. PodstawÚ edukacji
przedsiÚbiorczoĂci stanowi zaïoĝenie, ĝe programy te powinny traktowaÊ
naukÚ w tym obszarze jako dïugotrwaïy proces, który wspomaga przedsiÚbiorcÚ na kaĝdym etapie kariery w biznesie.
PrzedsiÚbiorczoĂÊ akademicka jest jednym z elementów wspóïpracy
uczelni z gospodarkÈ, komercyjnego wykorzystania wyników dziaïalnoĂci
naukowej, a przede wszystkim rozprzestrzeniania i transferu wiedzy, technologii i innowacji. Determinuje wzrost innowacyjnoĂci gospodarki, a zwïaszcza rozwój gospodarczy regionu, w której dana uczelnia funkcjonuje.
PrzedsiÚbiorczoĂÊ powinna stanowiÊ element aktywizacji ludnoĂci
wbobszarze ekonomicznym oraz spoïecznym. Podejmowanie przez czïowieka
aktywnoĂci powodowane sÈ przez czynniki pochodzÈce zarówno ze Ăwiata
zewnÚtrznego, jak i wïasne cechy. DokonujÈc analizy przeprowadzonych
badañ ankietowych, uwagÚ zwraca fakt stosunkowo innego podejĂcia do
przedsiÚbiorczoĂci niĝ siÚ to przyjÚïo w kulturze innych krajów. Niestety
nadal duĝo osób, takĝe studentów kierunków takiego kierunku jak zarzÈdzanie, uwaĝa za szczyt kariery pracÚ w urzÚdzie. Sprzyja temu, niestety,
nasza sytuacja spoïeczno-gospodarcza. Wysokie obciÈĝenia fiskalne, ciÈgïe
zmiany prawa powodujÈ, ĝe bycie przedsiÚbiorcÈ odbierane jest jako „ciÚĝki
kawaïek chleba”. W ten sposób wymarzonÈ pracÈ staje siÚ czÚsto praca tej
osoby, która czÚsto kontroluje i czasami w sposób Ăwiadomy lub nie utrudnia ĝycie wïaĂnie przedsiÚbiorcom.
Aby osiÈgnÈÊ sukces jako przedsiÚbiorca, nie wystarcza tylko osobista,
wewnÚtrzna motywacja. Niestety na razie dominuje u nas selekcja negatywna
do bycia przedsiÚbiorcÈ. Niektórzy stajÈ siÚ nim niejako z przymusu, dopiero
wtedy, gdy utracÈ pracÚ i traktujÈ wïasny biznes jako ostatecznoĂÊ. Nie
rokuje to niestety dobrze na przyszïoĂÊ i przyszïoĂÊ takiego przedsiÚbiorcy
nie zawsze naleĝy widzieÊ w róĝowych barwach.
Przyczyn tego stanu naleĝy szukaÊ w uwarunkowaniach kulturowych,
miÚdzy innymi w tradycji rodzinnej. NajczÚĂciej nie bojÈ siÚ ryzyka osoby,
które pochodzÈ z rodzin, które od lat pracujÈ na wïasny rachunek. Niektórzy rodzice sÈ dumni z przedsiÚbiorczych dzieci, inni woleliby jednak, ĝeby
ich dzieci nie pracowaïy na wïasny rachunek, ĝeby znalazïy sobie „normalnÈ
pracÚ”. Wedïug nich praca w urzÚdzie lub wielkiej korporacji to pewny etat,
Ăwiadczenia i bezpieczeñstwo do koñca ĝycia. Panuje powszechne przekonanie, ĝe ĝeby zarobiÊ miliony, pierwszy trzeba ukraĂÊ, w lĝejszej wersji
–bdostaÊ w prezencie. Rzadko kiedy mamy do czynienia z mitem powszechnym w krajach kultury anglosaskiej i mitem „made-self mana”, osoby, która
zawdziÚcza sukces wyïÈcznie sobie i ciÚĝkiej pracy.
WpïywajÈ teĝ na to bariery i ograniczenia stawiane przedsiÚbiorczoĂci,
w tym akademickiej Niejasne przepisy prawa, nieuczciwa konkurencja ibniestabilna sytuacja polityczna to tylko niektóre bariery wystÚpujÈce w otoczeniu maïych i Ărednich przedsiÚbiorstw. Niemal 70% przedsiÚbiorców przyznaje, ĝe najistotniejszym problemem jest zïa jakoĂÊ stanowionego prawa,
216
przejawiajÈca siÚ niejasnymi i nieprecyzyjnymi ustawami. Wymieniano takĝe:
niestabilny system prawny i podatkowy (57% badanych), niedostosowanie
prawa pracy do potrzeb rynku (53,9%), nieuczciwÈ konkurencjÚ i pozapïacowe koszty pracy (46,7%) (Guliñski 2009). Niewiele osób kojarzy instytucje, które zostaïy powoïane, aby zajmowaÊ siÚ przedsiÚbiorczoĂciÈ akademickÈ, takie jak: Centra Transferu Technologii, firmy typu spin off, spin
out.
W prowadzeniu wïasnej dziaïalnoĂci gospodarczej brak stabilnych dochodów. JeĂli ktoĂ ma mentalnoĂÊ urzÚdnika, nie powinien prowadziÊ samodzielnej dziaïalnoĂci gospodarczej. Mïodzi uwaĝajÈ, ĝe bycie pracodawcÈ
ib pracownikiem to plusy i minusy. Jest wiÚcej pracy i obowiÈzków, ciÈgle
trzeba myĂleÊ o firmie, bo praca na wïasny rachunek wymaga ogromnej
samodyscypliny. Trzeba mobilizowaÊ do pracy samego siebie. WïaĂciwie
nigdzie, w ĝadnej pracy nie ma pewnoĂci, ĝe bÚdzie siÚ pracowaïo w tym
samym miejscu do emerytury. Coraz wiÚcej osób na caïym Ăwiecie jest
zatrudnianych na zlecenie, umowÚ o dzieïo. Ludzie zmuszani sÈ do coraz
czÚstszych zmian pracy, a mïodzi przedsiÚbiorcy zakïadajÈcy dziĂ wïasnÈ
dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ przyzwyczajÈ siÚ do takiego trybu ĝycia na nastÚpne
kilkadziesiÈt lat. Zwïaszcza gdy praca stanie siÚ ich pasjÈ.
Jak widaÊ z powyĝszego opracowania, mimo pewnych barier, najlepszym
rozwiÈzaniem problemów zwiÈzanych z kryzysem gospodarczym i wynikajÈcym z niego bezrobociem jest mimo wszystko pobudzanie przedsiÚbiorczoĂci, zwïaszcza wĂród mïodzieĝy. Nie moĝna jednak zmuszaÊ do takiej
aktywnoĂci wszystkich. Brak inicjatywy gospodarczej i braki w wiedzy na
ten temat powinny zrekompensowaÊ zajÚcia z przedsiÚbiorczoĂci prowadzone
juĝ w szkole podstawowej, a nawet w przedszkolu. ZajÚcia na studiach
powinny zaĂ jedynie ugruntowaÊ zdobytÈ wczeĂniej wiedzÚ. To wïaĂnie gïownie uczelnie powinny prowadziÊ zajÚcia, które majÈ przygotowaÊ mïodych
ludzi do prowadzenia dziaïalnoĂci gospodarczej. Warto jednak w tym kontekĂcie byïoby poznaÊ motywy rozpoczynania dziaïalnoĂci gospodarczej
wĂród studentów i poznaÊ mechanizmy jej ksztaïtowania. W tym celu
konieczna jest wspóïpraca wszystkich jednostek i pracowników naukowych
dziaïajÈcych na rzecz kreowania mechanizmów przedsiÚbiorczych studentów.
Konieczne jest przygotowanie zarówno infrastrukturalne, jak i merytoryczne
pracowników uczelni. Idealny byïby model diagnozy predyspozycji zawodowych ze szczególnym uwzglÚdnieniem skïonnoĂci przedsiÚbiorczych, wïaĂciwe
ich ksztaïtowanie, jak teĝ przygotowanie odpowiednich warunków umoĝliwiajÈcych ich rozwijanie. Waĝne, aby upowszechniaÊ na wiÚkszoĂci polskich
uczelni taki wïaĂnie ïañcuch wspóïpracy pomiÚdzy Akademickimi Biurami
Karier, Inkubatorami PrzedsiÚbiorczoĂci, Centrami Transferu Technologii
ibinnymi tym podobnymi instytucjami. Warto zachÚcaÊ pracowników naukowych do bardziej chÚtnego zakïadania firm, zwïaszcza typu spin off i spin
out. Wtedy moĝe siÚ teĝ zmieni patrzenie na naukowców, którzy podejmujÈ
dziaïalnoĂÊ gospodarczÈ – nie jako na osoby dorabiajÈce za wszelkÈ cenÚ
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
217
Grzegorz Kida
czy teĝ nieszkodliwych fantastów, niezajmujÈcych siÚ naukÈ we wïaĂciwy
sposób.
Same zmiany w programie zajÚÊ nie zrobiÈ ze studentów przedsiÚbiorców, jeĝeli nie majÈ oni ku temu wyraěnych inklinacji. Pewne dziaïania ze
strony samych uczelni mogÈ jednak pomóc te postawy uksztaïtowaÊ i wïaĂciwie ukierunkowaÊ. Jednak tylko ĂciĂle powiÈzanie nauki i edukacji
zbgospodarkÈ i zmiana sposobu myĂlenia nie tylko studentów, ale teĝ kadry
naukowej pozwoli na wïaĂciwe kreowanie zachowañ przedsiÚbiorczych, zapobiegajÈc produkcji bezrobotnych absolwentów, którzy czasem latami czekajÈ
na uzyskanie pracy, nie podejmujÈc ĝadnej aktywnoĂci, chociaĝby w celu
stworzenia jej sobie samemu.
Informacje o autorze
Dr Grzegorz Kida – Katedra Psychologii Organizacji i ZarzÈdzania, Katolicki
Uniwersytet Lubelski Jana Pawïa II. E-mail: [email protected].
Bibliografia
Ahmed, I., Nawaz, M.M., Ahmad, Z., Shaukat, M.Z., Usman, A. i A.N. Wasim-ul-Rehman
2010. Determinants of Students’ Entrepreneurial Career Intentions: Evidence from
Business Graduates. European Journal of Social Science, nr 2 (15), s. 14–22.
Banerski, G., Gryzik, A., Matusiak, K., Maĝewska, M. i E. Stawasz 2009. PrzedsiÚbiorczoĂÊ
akademicka (rozwój firm spin-off, spin-out) – zapotrzebowanie na szkolenia sïuĝÈce jej
rozwojowi. Raport z badania, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju PrzedsiÚbiorczoĂci.
Baron, R.A. 2007. Entrepreneurship: A process perspective, w: J.R. Baum, M. Frese
ibR.A. Baron (red.) The Psychology of Entrepreneurship, s. 19–40. Mahwah, London:
Lawrence Erblaum Assoc.
Bernat, T, Korpysa, J., Kunasz, M. i J. Poteralski 2004. Postawy przedsiÚbiorcze studentów.
Raport z badañ ogólnopolskich, Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Katedry Mikroekonomii Uniwersytetu Szczeciñskiego.
DziesiÚÊ lat europejskiej strategii zatrudnienia (ESZ) 2007. Wspólnoty Europejskie, http://
ec.europa.eu/social/BlobServlet?docId=2753&langId=pl, odczyt: 20.05.2011.
European Commission 2004. European Commission Green Paper on Entrepreneurship and
Action Plan, Bruksela: European Commission.
Folster, S. 2000. Do entrepreneurs create jobs? Small Business Economics, nr 14,
s.b 137–148.
Gïodek, P. i M. GoïÚbiowski 2006. Transfer technologii w maïych i Ărednich przedsiÚbiorstwach. Vademecum innowacyjnego przedsiÚbiorcy, t. I, Warszawa.
Guliñski, J. 2009. Bariery i ograniczenia przedsiÚbiorczoĂci akademickiej, Poznañ: Wydawnictwo Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu.
Guliñski, J. i K. Zasiadïy 2005. Innowacyjna przedsiÚbiorczoĂÊ akademicka – Ăwiatowe
doĂwiadczenia, Warszawa: Polska Agencja Rozwoju PrzedsiÚbiorczoĂci.
Kirk, J. i R. Belovics 2006. Counseling would-be entrepreneur. Journal of Employment
Counseling, nr 2 (43), s. 50–61.
aguna, M. 2005. Od czego zaleĝy sukces w prowadzeniu dziaïalnoĂci gospodarczej?
PrzeglÈd propozycji teoretycznych. Czasopismo Psychologiczne, nr 2 (11), s. 142–155.
aguna, M. 2010. Przekonania na wïasny temat i aktywnoĂÊ celowa. Badania nad przedsiÚbiorczoĂciÈ. Psychologia w monografiach naukowych, t. 12, Gdañsk: Gdañskie
Wydawnictwo Psychologiczne.
218
Mazurek-Kucharska, B. 2009. Motywy rozpoczÚcia dziaïalnoĂci w sferze e-usïug – badania jakoĂciowe, w: B. Mazurek-Kucharska, J. Kuciñski i R. Flis (red.) Motywy rozpoczÚcia dziaïalnoĂci w sferze e-usïug. Badanie zapotrzebowania na dziaïania wspierajÈce rozwój usïug Ăwiadczonych elektronicznie (e-usïug) przez przedsiÚbiorstwa mikro
ib maïe, s. 5–17. Warszawa: Polska Agencja Rozwoju PrzedsiÚbiorczoĂci.
McClelland, D. 1985. Human Motivation, Glanview: Scott, Foresman.
McCrae, R.R. i P.T. Costa Jr 2005. OsobowoĂÊ dorosïego czïowieka, Kraków: Wydawnictwo WAM.
McGregor, D. 1960. The Human Side of Enterprise, New York: Mc Graw Hill.
Plawgo, B. 2011. PrzedsiÚbiorczoĂÊ Akademicka – stan, bariery i przesïanki rozwoju, omĝa:
Pañstwowa Wyĝsza Szkoïa Informatyki i PrzedsiÚbiorczoĂci w omĝy.
Prochorowicz, M. 2005. PrzedsiÚbiorczoĂÊ wĂród mïodzieĝy szansÈ na zmniejszenie bezrobocia, w: L. Païasz (red) PrzedsiÚbiorczoĂÊ po wstÈpieniu Polski do Unii Europejskiej,
Szczecin: AR.
Prochorowicz, M. 2009. Czynniki ksztaïtujÈce przedsiÚbiorczoĂÊ akademickÈ. Wyniki
badañ. Folia Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270b(55),
s. 65–74.
Rauch, A. i M. Frese 2007. Born to be entrepreneur? Revisiting the personality approach
to entrepreneurship, w: J. Baum, M. Frese, R.A. Baron (red.) The Psychology of
Entrepreneurship, s. 41–65. Mahwah, London: Lawrance Erlbaum Assoc.
Schumpeter, J. 1960, Teoria rozwoju gospodarczego, Warszawa: PWN.
Shane, S., Locke, E.A. i Ch.J. Collins 2003. Entrepreneurial motivation. Human Resource
Managemenet Review, nr 13, s. 257–279.
Shane, S. i S. Venkatraman 2000. The promise of entrepreneurship as a field of research.
Academy of Management Review, nr 13, s. 257–279.
Shook, Ch., Priem, R.L. i J.E. McGee 2003. Venture creation and the enterprising
individual: A review and synthesis. Journal of Management, nr 29, s. 379–399.
Small Business Economic Indicators for 2003 2004. Washington: US Small Business Administration, www.sba.gov/advo/stats/sbei03.pdf, odczyt: 20.05.2011.
Vecchio, R.P. 2003. Entrepreneurship and leadership: Common trends and common
threads. Human Resource Management Review, nr 13, s. 303–327.
Weber, M. 1994. Etyka protestancka a duch kapitalizmu, Lublin: Test.
Wesoïowska, E. 2003. Psychologiczny portret prywatnego przedsiÚbiorcy, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego.
Zbaraszewski, Z. 2009. Bariery rozwoju przedsiÚbiorczoĂci akademickiej w Polsce, Folia
Pomeranae Universitatis Technologiae Stetinensis, Oeconomica, nr 270 (55), s. 97–102.
vol. 10, nr 1 (36), t. 2, 2012
219

Kreowanie postaw przedsiÚbiorczych studentów w ramach zajÚĘ z

Transkrypt

Podobne dokumenty

Info - ćw. teren. Boszkowo (Ochr. Środ.)_2015

Wystrzałowy Sylwester - Western Bal w stylu dzikiego zachodu

DUS 3 VET to jeden z najlepszych przenoœnych apa

Lista osób zakwalifikowanych na szkolenie w dniu 08.11.2016

Aktualności GTG

rentgenodiagnostyka - poradnik.cdr