ESEJ - Filmoteka Szkolna

ESEJ [haso]
Witold Ostrowski
[w:] Sownik gatunków i rodzajów literackich; Kraków 2006
(ang. essay, franc. essai, hiszp. ensayo, w. saggio, niem. Essai, ros. ob´im albo oczerk), nazwa
wywodzca si od francuskiego tytuu zbioru e. wydanego w r. 1580 przez francuskiego humanist Michela
de Montaigne. Tytu Essais eleski (Boy) przetumaczy zgodnie z pierwotnym znaczeniem jako Próby.
Wybierajc t nazw dla okrelenia swych refleksji utrzymanych w tonie pogawdki, Montaigne chcia
zaznaczy, e nie przedstawia ostatecznych, wykoczonych rozwiza problemów, nad którymi si
zastanawia. Przej j angielski filozof Francis Bacon wydajc w r. 1597 zalek wasnych Essays, krótkich,
aforystycznych, dogmatycznych wypowiedzi osobistych, rad i rozwaa, które doczekay si trzech wyda za
ycia autora.
E. w szerokim rozumieniu to wypowied proz na pewien temat, przekazujca w dowolnie upatrzonym
celu i za pomoc wybranych przez autora rodków kompozycyjnych i stylistycznych jego osobiste
dowiadczenie, wiedz, sdy, refleksje, wraenia lub uczucia zwizane z tematem. Na mocy konwencji
wymaga si od czytelnika, eby traktowa e. jako akt yciowy autora, a nie jako fikcj literack, tj. eby
przyjmowa go tak, jak przyjmuje opowiadanie znajomego w rzeczywistej rozmowie, owiadczenie polityka
w prasie, kazanie lub przemówienie okolicznociowe, a nie tak, jak traktuje si powie, nowel czy
opowiadanie literackie. Ten umowny rys odrónia e. posugujcy si opowiadaniem (wspomnienie, biografia)
od dzie fikcji literackiej. Wiele e. nie przekracza kilku stron, ale niektóre osigaj objto ksiki (np.
Cortegiano Baldesara Castiglione, Essai sur les moeurs des nations Woltera liczcy ponad dwiecie
rozdziaów, Petrarka J. Parandowskiego).
J. T. Shipley w Dictionary of World Literature dzieli e. na „formalne”, pisane wedug przyjtych ogólnie
kanonów, dce do obiektywnego, logicznego i intelektualnego traktowania tematu, oraz na swobodne
(informal) — subiektywne, otwarte dla pomysowoci, emocji i wyobrani. Do pierwszych zalicza traktat,
monografi, e. biograficzny, naukowy, historyczny, krytyczny, recenzje, artykuy redakcyjne i wstpne, do
drugiej grupy: artykuy nacechowane indywidualnie, sylwetki charakterów, rónego rodzaju
e. impresjonistyczne i osobiste artobliwe i szkice. John L. Stewart dzieli e. na trzy grupy: (1) e. odnoszce
si do faktów i ich wyjanienia (e. faktograficzny, rzeczowo-historyczny, pótechniczny, biografia
faktograficzna); (2) stanowice interpretacje i oceny (interpretacja zjawisk kulturalnych, krytyka, dyskusja
i dowodzenie, e. apelujcy do uczu); (3) zwizane z twórcz wyobrani i majce cechy literatury piknej
(biografia o wartociach artystycznych, taka historia, e.-opowiadanie, e. opisowy, familiar essay
o charakterze osobistego, poufaego wynurzenia lub uwag, najczciej na tematy zwizane z yciem
codziennym lub intersubiektywnymi przeyciami).
Autorzy Theme and Form równie dziel eseistyk na trzy grupy: (1) opowiadanie i opis bdce
wykadem (expository) i obejmujce: opowiadanie autobiograficzne i historyczne oraz opis biograficzny;
(2) analiz wykadow, która moe by: obserwacj i wyjanieniem, definicj i ilustracj, porównaniem
i skontrastowaniem; (3) argumentacj i nakanianie w formie wyraenia opinii lub punktu widzenia oraz
kazania i objawienia.
Jeszcze inaczej klasyfikuj e. Ralph P. Boas i Edwin Smith. Wyróniaj e. osobisty — uczony,
emocjonalny, artobliwy i budujcy; e. obyczajowy, e. z ycia przyrody, e. podróniczy, e. krytyczny, który
moe by trzew ocen, emocjonalnym wyrazem pochway lub biografi, e. filozoficzny, historyczny
i naukowy z zakresu nauk dowiadczalnych.
Znaczne rozbienoci w klasyfikacji e. wynikaj z ogromnych, bo obejmujcych cae dowiadczenie ludzkie
moliwoci tematycznych e. oraz z duej elastycznoci formalnej tego gatunku, a take z kryteriów podziau.
Zdaniem wielu badaczy literatury e. jest gatunkiem pogranicznym albo przejciowym, czcym cechy
publicystyki lub prozy naukowej z cechami literatury piknej. Jest odmian prozy, w której mog wystpowa
akcenty liryczne obok epickich, jak anegdota, opis, charakterystyka lub biografia. Dwoma biegunami
eseistyki s: formalizacja wypowiedzi, tj. zawarcie jej w przyjte, gotowe ukady, zwykle oparte na logicznym
rozwiniciu tematu (jak w rozprawie naukowej, monografii, biografii, traktacie), i indywidualizacja wypowiedzi,
pozwalajca na swobod jej charakteru i ukadu, opartych na skojarzeniach wyobrani i sentymentu,
uczuciach, chci stworzenia nastroju, wywarcia wraenia itp. Jednake pomidzy e. czysto formalnym
i e. indywidualnym istnieje mnóstwo form porednich. [...]
(Sownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. G. Gazdy i S. Tyneckiej-Makowskiej, Kraków 2006)
www.filmotekaszkolna.pl