View/Open - AgEcon Search

ECREG STUDIES
Vol. 9, No. 3, 2016
www.ers.edu.pl
PDF OPEN ACCESS
eISSN 2451-182X
Authors’ contribution/
Wkład autorów:
A. Zaplanowanie badań/
Study design
B. Zebranie danych/
Data collection
C. Analiza statystyczna/
Statistical analysis
D. Interpretacja danych/
Data interpretation
E. Przygotowanie tekstu/
Manuscript preparation
F. Opracowanie
piśmiennictwa/
Literature search
G. Pozyskanie funduszy/
Funds collection
REVIEW ARTICLE
JEL code: K32, L83
Submitted:
November 2015
Accepted:
June 2016
Number of characters:
27132
Tables: 0
Figures: 0
References: 41
ECONOMIC AND REGIONAL STUDIES
STUDIA EKONOMICZNE I REGIONALNE
ISSN 2083-3725
Volume 9, No. 3, 2016
A VALUABLE NATURAL AREA AS A PLACE
FOR IMPLEMENTING INNOVATIVE HEALTH FORMS
OF TOURISM – FOREST THERAPY
OBSZAR PRZYRODNICZO CENNY JAKO MIEJSCE REALIZACJI INNOWACYJNYCH
FORM TURYSTYKI ZDROWOTNEJ NA PRZYKŁADZIE LASOTERAPII
Joanna Pietrzak-Zawadka1 (A,B,C,D,E,F), Jan Zawadka2 (A,B,C,D,E,F)
Faculty of Forestry of the University of Bialystok in Hajnówka
Zamiejscowy Wydział Leśny Politechniki Białostockiej w Hajnówce
2
Warsaw University of Life Sciences
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
1
Pietrzak-Zawadka J., Zawadka J. (2016), A valuable natural area as a place for implementing innovative
health forms of tourism – forest therapy/ Obszar przyrodniczo cenny jako miejsce realizacji innowacyjnych form turystyki zdrowotnej na przykładzie lasoterapii. Economic and Regional Studies, Vol. 9,
No. 3, pp. 112-120.
Summary
Subject and purpose of work: The focus of the present study are valuable natural areas, and its purpose
is to present the beneficial effects of the forest environment in these areas on the human body.
Materials and methods: The study has analysed the results of research by various, mainly foreign,
authors concerning the treatment of the forest environment in Poland referred to as “forest therapy”,
“sylwotherapy.”
Results: Research has shown that being in a forest environment helps to preserve mental balance,
strengthens the immune system and stimulates organism’s regeneration. Differences in the impact of
different types of forests were also observed. Pine forests calm down, lower blood pressure and help the
respiratory system. Broadleaved forests stimulate, improve mood and enhance the ability to concentrate
by affecting various aspects of human life.
Conclusion: The results of the analyses show that in Poland the interest in forest therapy could be
another form of raising public awareness by informing people how important is the role of the forest,
not only in nature but also for human health.
Keywords: valuable natural area, forest treatment, the role of the forest, forest therapy, phytoncides
Streszczenie
Przedmiot i cel pracy: Przedmiotem pracy są obszary przyrodniczo cenne, a celem zaprezentowanie korzystnego działania środowiska leśnego tych obszarów na organizm człowieka.
Klasyfikacja JEL: K32, L83 Materiały i metody: W pracy przeanalizowano wyniki badań różnych autorów, głównie obcojęzycznych,
dotyczących leczenia środowiskiem leśnym, w Polsce zwanym lasoterapią, sylwoterapią.
Wyniki: Badania udowodniły, że przebywanie w środowisku leśnym pozwala zachować równowagę psyZgłoszony:
chiczną, wzmacnia układ odpornościowy i pobudza organizm do odnowy. Zaobserwowano również różniListopad 2015
ce w oddziaływaniu poszczególnych typów lasów. Bory sosnowe działają uspokajająco, obniżają ciśnienie
Zaakceptowany:
i wspomagają układ oddechowy. Liściaste grądy działają pobudzająco, poprawiają nastrój i wspomagają
Czerwiec 2016
zdolność koncentracji oddziałując na różne aspekty życia człowieka.
Wnioski: Wyniki analiz ukazują, iż w Polsce, zainteresowanie lasoterapii mogłoby stanowić kolejną formę
Liczba znaków ze spacjami: dotarcia do świadomości społeczeństwa z informacjami, jak ważną rolę pełni las, nie tylko w przyrodzie,
27078
ale także dla zdrowia człowieka.
Tabele: 0
Rysunki: 0
Słowa kluczowe: obszar przyrodniczo cenny, leczenie lasem, rola lasu, lasoterapia, fitoncydy
Literatura: 41
ARTYKUŁ PRZEGLĄDOWY
Address for correspondence/ Adres korespondencyjny: dr inż. Joanna Pietrzak-Zawadka, Faculty of Forestry of the University of Bialystok in Hajnówka,
Piłsudskiego 8, 17-200 Hajnówka, Poland; phone: +48 85 682-95-00; e-mail:[email protected]; dr Jan Zawadka, Warsaw University of Life Sciences,
Nowoursynowska 166, 02-787 Warsaw, Poland; phone: +48 22 59-31-000; e-mail: [email protected]
Journal indexed in/ Czasopismo indeksowane w: AGRO, BazEkon, Index Copernicus Journal Master List, ICV 2015: 81.26; Polish Ministry of Science and Higher Education
2015: 9 points/ AGRO, BazEkon, Index Copernicus Journal Master List ICV 2015: 81,26; Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego 2015: 9 punktów. Copyright: © 2016
Pope John Paul II State School of Higher Education in Biała Podlaska. All articles are distributed under the terms of the Creative Commons Attribution-NonCommercialShareAlike 4.0 International (CC BY-NC-SA 4.0) License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/), allowing third parties to copy and redistribute the material
in any medium or format and to remix, transform, and build upon the material, provided the original work is properly cited and states its license.
112
A valuable natural area...
Obszar przyrodniczo cenny...
Introduction
Wstęp
More and more people tend to spend their free
time actively in an environment of exceptional
natural values. This allows for effective relaxation
and regeneration of mental and physical powers.
The possibility of such recreation is provided by the
protected areas, especially forests. Areas of natural
value, subject to legal protection at the end of 2014,
occupied 32.5% of the total area of the country (CSO
2014). Very attractive natural areas that are mostly
used for recreation are the areas of national parks,
nature reserves and sites inscribed and proposed
to the European network of protected areas Natura
2000 network.
It is generally understood that areas of natural
value are synonymous with protected areas. It
is widely believed that the best way to preserve
valuable natural areas is to extend their protection
and give them a legal protection. Not all areas,
however, valuable in terms of the characteristics of
the natural environment, may in the future be legally
protected. Relatively low effectiveness of some
forms of protection (especially the lower ranks)
indicates that only the record in the local plan may
prove to be a more effective way to preserve areas
of local natural value as well as the preservation
and development of biodiversity, protection of
valuable natural areas (Iddle et al. 2004).The area
of natural value is determined by two definitions,
complementary towards each other. According
to the first of them, it is an area of land or sea
with high biodiversity and associated natural and
cultural resources, used in a manner that ensures
the protection of this biodiversity. In another
definition it draws attention to the fact that this is
an area where biodiversity is or can be a dominant,
important factor in business or significantly reduces
conventional methods of management. Valuable
natural areas are therefore the most protected areas,
i.e. national parks, landscape parks, nature reserves
and areas of protected landscape. There are also
valuable natural areas that are not yet covered by
legal protection (Dobrzańska 2003, Puciato 2009).
One of the forms of tourism currently characterized
by rapid development is the health tourism, which is
appreciated by a growing number of people due to its
positive impact. This method of regenerating physical
and mental health became popular especially among
working professionals. Observation of global trends
proves that more and more people when planning
their trips combines them with the various types of
treatments for health and beauty. Health tourism in
Poland is over two hundred years old and places of
realizing its functions are mostly spas. Polish spas
offer professional medical staff, high standard of
medical services, modern equipment, high quality
of treatments and relatively attractive prices. Polish
and foreign tourists make more and more use not of
healing properties of mineral waters and mud, but also
eg. the aesthetic medicine treatments, cosmetology,
dental services, ophthalmic and aesthetic surgery.
The health function of tourism is more often being
Coraz więcej osób skłania się obecnie do czynnego
spędzanie czasu wolnego w otoczeniu wyjątkowych
walorów przyrodniczych. Umożliwia to bowiem
efektywny wypoczynek i regenerację sił psychicznych i fizycznych. Możliwość takiej rekreacji dają
turystom obszary chronione, a szczególnie lasy. Obszary przyrodniczo cenne, objęte prawną ochroną na
koniec 2014 roku zajmowały w Polsce 32,5% łącznej
powierzchni kraju (GUS 2014). Terenami charakteryzującymi się dużą atrakcyjnością przyrodniczą,
które najchętniej wykorzystywane są do rekreacji są
obszary parków narodowych, rezerwatów przyrody
czy terenów wpisanych i proponowanych do europejskiej sieci obszarów chronionych sieci Natura 2000.
W powszechnym rozumieniu tereny cenne przyrodniczo są synonimem obszarów chronionych. Uważa się powszechnie, że najlepszym sposobem zachowania wartościowych przyrodniczo terenów jest
objęcie ich ochroną i nadanie im prawnego statusu
ochronnego. Nie wszystkie jednak, wartościowe pod
względem cech środowiska przyrodniczego, obszary
są i mogą być w przyszłości objęte formami ochrony. Dość niska skuteczność niektórych form ochrony
(zwłaszcza niższej rangi) wskazuje, że dopiero zapis
w planie miejscowym może okazać się bardziej efektywnym sposobem na zachowanie terenów lokalnie
cennych przyrodniczo, a także zachowanie i kształtowanie różnorodności biologicznej, ochronę wartościowych przyrodniczo terenów (Iddle i in. 2004).
Obszar przyrodniczo cenny określany jest za pomocą
dwóch komplementarnych względem siebie definicji. W myśl pierwszej jest to obszar lądu lub morza
o wysokiej różnorodności biologicznej, a także związanych z nimi zasobów naturalnych i kulturowych,
użytkowanych w sposób zapewniający ochronę owej
bioróżnorodności. W innej definicji zwrócono uwagę
na fakt, iż jest to obszar, którego różnorodność biologiczna stanowi lub może stanowić dominujący, istotny czynnik działalności gospodarczej lub w znaczny
sposób ogranicza konwencjonalne sposoby gospodarowania. Obszary przyrodniczo cenne stanowią więc
najczęściej obszary chronione, tj. parki narodowe,
parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody oraz obszary chronionego krajobrazu. Są również obszary przyrodniczo cenne, które nie są jeszcze objęte ochroną
prawną (Dobrzańska 2003, Puciato 2009).
Jedną z form turystyki charakteryzujących się
obecnie dynamicznym rozwojem jest turystyka
zdrowotna, której pozytywny wpływ doceniany jest
przez coraz większą liczbę osób. Taki sposób regeneracji sił fizycznych i psychicznych popularny staje się
szczególnie wśród osób pracujących zawodowo. Obserwując ogólnoświatowe trendy dostrzec można, iż
coraz więcej osób planując swoje wyjazdy łączy w ich
trakcie wypoczynek z różnego rodzaju zabiegami dla
zdrowia i urody. Turystyka zdrowotna w Polsce ma
ponad dwustuletnią historię, a miejscami realizującymi jej funkcje są najczęściej miejscowości uzdrowiskowe. Polskie uzdrowiska oferują profesjonalną kadrę medyczną, wysoki standard usług medycznych,
najnowocześniejsze wyposażenie, wysoką jakość wy113
Joanna Pietrzak-Zawadka, Jan Zawadka
implemented in protected, environmentally valuable
areas. They play a particularly important role in
reducing the negative impact of urban agglomerations,
they are a place of active recreation as well, thanks to
their specificity they contribute to the effectiveness
of the regeneration of mental and physical powers
of man. At the same time, in connection with the
enlargement of the surface of these areas and many
legal restrictions preventing traditional farming
in these areas, creating the function of tourism and
recreation is one of the pillars of their development,
having a particularly significant impact because of
the important functions to society (Krajewski et al.
2008).
The purpose and research methods
konywanych zabiegów i relatywnie atrakcyjne ceny.
Polscy i zagraniczni turyści coraz częściej korzystają nie tylko z właściwości leczniczych wód mineralnych i borowin, ale także np. z zabiegów medycyny
estetycznej, kosmetologii, usług stomatologicznych,
okulistycznych czy chirurgii estetycznej. Funkcja
zdrowotna turystyki jest coraz częściej realizowana na obszarach przyrodniczo cennych i chronionych. Odgrywają one bowiem szczególnie ważną rolę
w niwelowaniu niekorzystnego wpływu aglomeracji
miejskich, są miejscem aktywnej rekreacji, a także,
dzięki swojej specyfice, przyczyniają się do efektywności regeneracji sił psychicznych i fizycznych człowieka. Równocześnie, w związku z powiększaniem
się powierzchni tych obszarów oraz licznych ograniczeń prawnych, uniemożliwiających tradycyjne
gospodarowanie na tych terenach, kreowanie funkcji turystycznej i rekreacyjnej jest jednym z filarów
ich rozwoju, mających szczególnie istotny wpływ
ze względu na pełnienie ważnych funkcji względem
społeczeństwa (Krajewski i in. 2008).
The work presents a form of health tourism,
namely forest therapy, which is unknown in Poland
but enjoys increasing popularity in the world. Polish
forests, often forming a part of nature sites, enable
the realization of this form of tourism. The method
used was the analysis of literature (mainly foreign
language). This work shows the results of the research
conducted by authors dealing with this problem.
W pracy przybliżono nieznaną w Polsce, a cieszącą
się coraz większą popularność na świecie, formę turystyki zdrowotnej, jaką jest forest therapy. Polskie lasy,
wchodzące niejednokrotnie w skład obszarów przyrodniczo cennych, umożliwiają realizację tej formy turystyki. Zastosowaną metodą była analiza literatury
(głównie obcojęzycznej). W pracy przytoczono wyniki
badań autorów zajmujących się tym problemem.
Health tourism, according to the definitions
formulated in the 70s, is a conscious and voluntary
going to in your spare time outside of habitual
residence in order to regenerate the body through
activities physical and mental (Wolski 1970). As
noted by B. Poskrobko, in recent years the health
purpose has become one of the leading motives of the
tourism-recreational trips. This is a result of both the
need to improve physical and mental condition, as
well as the search for such ways of spending free time
which will reduce the negative effects of working and
living conditions in modern civilization (Poskrobko
2013). Therapy, understood in this case as a positive
effect on human beings (in the physical and mental
sphere) without the use of pharmacological or
surgical devices, is one of the elements of health
tourism, the role of which is to regenerate physical
and mental strength of a person. Health tourism
includes: spa tourism, spa and wellness tourism and
medical tourism (Mika, Ptaszycka-Jackowska 2007).
The popularity of this form of spending free time is
a result of social trend that promotes healthy lifestyle.
Nature is a factor supporting psychotherapeutic
influence on the human body. Research on landscape
aesthetics and preferences shows that what people
appreciate the most is harmonious terrain. Edward
O. Wilson (1984) explained this in the context of the
Turystyka zdrowotna, według definicji sformułowanej w latach 70. XX wieku, to świadome i dobrowolne udanie się w czasie wolnym poza miejsce
stałego pobytu w celu regeneracji ustroju poprzez
aktywny wypoczynek fizyczny i psychiczny (Wolski 1970). Jak zauważa B. Poskrobko, cel zdrowotny
stał się w ostatnich latach jednym z wiodących motywów wyjazdów turystyczno-wypoczynkowych.
Jest to wynik zarówno potrzeby poprawy kondycji
fizycznej i psychicznej człowieka, jak również poszukiwania takich sposobów spędzania wolnego czasu,
które zmniejszą negatywne skutki wykonywania
pracy i życia w warunkach współczesnej cywilizacji
(Poskrobko 2013). Terapia, rozumiana w tym przypadku, jako pozytywne oddziaływanie na człowieka
(w sferze fizycznej i psychicznej) bez użycia środków
farmakologicznych czy chirurgicznych, jest jednym
z elementów turystyki zdrowotnej, której rolą jest
regeneracja fizycznych i psychicznych sił danej osoby.
Do turystyki zdrowotnej zaliczyć można: turystykę
uzdrowiskową, turystykę SPA i wellness oraz turystykę medyczną (Mika, Ptaszycka-Jackowska 2007).
Popularność tej formy spędzania czasu wolnego jest
efektem trendu społecznego, polegającego na propagowaniu mody na zdrowy styl życia.
Natura jest czynnikiem wspomagającym oddziaływanie psychoterapeutyczne na organizm człowieka.
Forest therapy as an innovative form of health
tourism
114
Cel i metodyka badań
Forest therapy jako innowacyjna forma turystyki
zdrowotnej
A valuable natural area...
theory of evolution, creating the concept of biophilia.
He points out that the need for contact with nature
is determined biologically, and people are genetically
related with the natural environment and the natural
landscape, especially with the areas preserved in their
original state (Poskrobko 2013 after: Wilson 1984).
Roger S. Ulrich also indicates the beneficial effect of
contact with nature on human mental condition. He
carried out a series of experiments, which showed
that the observation of natural landscapes leads to
lowering stress levels and helps in convalescence
of the sick. R. Kaplan and S. Kaplan also highlighted
the benefits of contact with nature in the theory of
regeneration of attention (1989). According to this
theory, most of the people’s daily activities (such
as working or studying) require focused attention,
connected with a significant effort, which can lead to
exhaustion. To fully recover the directed attention,
it is important to activate an involuntary attention effortless and stimulated by the fascination that can
awaken through contact with nature. In addition,
thanks to distancing from the burden of working
life, the state of mental concentration improves
and creativity increases (Bell et al. 2004). Being
“close to nature” strongly stimulates the senses,
which stimulates all channels of perception . Human
being inadvertently harmonizes his or her own
biological rhythm with the rhythm of nature, which
is soothing and relaxing for the organism. The
result of it is a feeling of rest and relaxation. The
fact that natural landscapes alleviate stress voltage
conditions caused that the trend to use the beauty of
nature in the therapeutic process has been growing
worldwide. There are different kinds of therapies,
for example sylwotherapy (being in the forest),
hortikulothearpy (garden therapy aka plant therapy)
and landscapetherapy (beautiful views).
Being in the forest environment is becoming an
increasingly popular method of treatment worldwide.
The forest is a complex, permanent ecosystem the
elements of which exist in perfect harmony.
Currently, the forest area in Poland is 9197.9
thousand ha, which corresponds to 29.4% of
woodiness. This places Poland among the countries
with the largest forest area in the region, including
France and Germany (CSO 2014). Countries with
a high proportion of land unsuitable for other use
than forestry, such as wetlands or mountains (the
Scandinavian countries, Austria or Slovakia) have
higher afforestation. Lower afforestation than in
Poland may be found, among others, in Ukraine,
Hungary and Romania, and Western countries Belgium, Denmark and the United Kingdom. The
ownership structure of forests in Poland is dominated
by public forests - 81.3%, of which over 77% are
forests remaining on the board of the State Forests
National Forest Holding. As part of the public domain,
the increase of the share of forest areas of national
parks, from 1.9% in 1995 to 2.0% in 2011, was mainly
due to the formation in the said period of four new
national parks (CSO 2014).
Forest ecosystems represent Poland’s most
valuable and most numerous component of nature
Obszar przyrodniczo cenny...
Badania nad estetyką i preferencjami krajobrazu dowodzą, że ludzie najwyżej oceniają krajobrazy o harmonijnej rzeźbie terenu. Edward O. Wilson (1984) wyjaśnił to w kontekście teorii ewolucji tworząc pojęcie
biofilii. Wskazuje on, że potrzeba kontaktu z naturą
jest uwarunkowana biologicznie, a ludzie są powiązani genetycznie ze środowiskiem przyrodniczym
i naturalnym krajobrazem, a szczególnie z obszarami
zachowanymi w stanie pierwotnym (Poskrobko 2013
za: Wilson 1984) . Korzystny wpływ kontaktu z naturą na stan psychiczny człowieka wskazuje także Roger
S. Ulrich. Przeprowadził on szereg eksperymentów,
w których wykazał, że obserwowanie krajobrazów naturalnych prowadzi do obniżenia poziomu stresu oraz
wspomaga rekonwalescencję osób chorych. R. Kaplan
i S. Kaplan podkreślili także korzyści płynące z kontaktu z naturą w teorii regeneracji uwagi (1989). W myśl
tej teorii większość codziennych zajęć ludzi (praca,
nauka) wymaga uwagi ukierunkowanej, związanej ze
znaczącym wysiłkiem, mogącej prowadzić do wyczerpania sił. Aby w pełni zregenerować uwagę ukierunkowaną, wskazana jest aktywizacja uwagi mimowolnej – bezwysiłkowej, a pobudzanej przez fascynację,
którą można rozbudzić dzięki kontakcie z przyrodą.
Ponadto, dzięki zdystansowaniu się od uciążliwości
życia zawodowego, poprawia się stan koncentracji
umysłu, wzrasta kreatywność (Bell i in. 2004). Przebywanie „na łonie przyrody” silnie pobudza zmysły, co
powoduje uruchomienie wszystkich kanałów percepcji. Człowiek mimowolnie harmonizuje własny rytm
biologiczny z rytmem natury, działającym kojąco i relaksująco na jego organizm. Efektem tego jest poczucie
wypoczęcia i odprężenia. Fakt, że naturalne krajobrazy łagodzą stany napięcia stresowego spowodował,
że na świecie rozwija się trend wykorzystania piękna
natury w procesach terapeutycznych. Pojawiły się różnego rodzaju terapie, np. sylwoterapia (przebywanie
w lesie), hortikuloterapia (terapia ogrodowa, inaczej
roślinna) i pejzażoterapia (piękne widoki).
Przebywanie w środowisku leśnym staje się coraz
bardziej popularną na świecie metodą leczniczą. Las
jest złożonym, trwałym ekosystemem, którego elementy egzystują w doskonałej harmonii.
Aktualnie powierzchnia lasów w Polsce wynosi
9197,9 tys. ha, co odpowiada lesistości 29,4%. Wielkość ta zalicza Polskę do grupy krajów o największej
powierzchni lasów w regionie, m.in. po Francji czy
Niemczech (GUS 2014). Wyższą lesistością charakteryzują się przede wszystkim kraje o dużym udziale terenów nieprzydatnych do innych rodzajów użytkowania
niż leśnictwo, m.in. obszarów bagiennych i górskich
(kraje skandynawskie, Austria czy Słowacja). Niższą
od Polski lesistością charakteryzują się m.in. Ukraina, Węgry i Rumunia, a z krajów zachodnich – Belgia,
Dania czy Wielka Brytania. W strukturze własnościowej lasów w Polsce dominują lasy publiczne – 81,3%,
w tym ponad 77% to lasy pozostające w zarządzie
Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. W ramach własności publicznej wzrost udziału powierzchni lasów parków narodowych, z 1,9% w 1995
r. do 2,0% w roku 2011, był spowodowany głównie
utworzeniem w omawianym okresie czterech nowych
parków narodowych (GUS 2014).
115
Joanna Pietrzak-Zawadka, Jan Zawadka
sites. They occupy 38.0% of the areas of the country
under legal protection. In relation to the total area of
forest, the share of protected forests is 41.4%, and of
protective forests - mainly waterproof, around towns
and damaged by industry - 40.4% (CSO 2014).
In the forests there are species of medicinal
plants, which have been used for centuries in
herbal medicine, traditional medicine and modern
medicine. The most commonly used raw materials
of medicinal trees are: birch leaves, bark oak, linden
inflorescences, buds and young shoots of pine, willow
bark (www.lasydlazycia.info). Forest produces in
its area substances influencing positively one’s
health and human psyche. This creates a specific
microclimate, which causes relaxation of the body
(Woźnicka 2015). Forest bioclimate is affected by
the presence of negatively charged ions, positively
affecting the human body. The most beneficial ions
are exhibited by species of forest trees such as pine,
birch, oaks and maples. Ion content in 1 cm 3 of air is
2000-3000 in the forest, 600-800 - in large urban
parks, while in cities only 150-400, and in closed
rooms - 25-100 (Woźnicka 2015).
Thanks to the trees in the forest, essential
oils and their aromatic compounds - the so called
phytoncides - are produced. Thanks to these
substances the particular microclimate of the
forest has medicinal properties. These compounds,
known as plant antibiotics, are chemical compounds
produced by higher plants (bryophytes, ferns and
seed plants) and they are naturally antibacterial
and fungicidal, and sometimes antiviral. The ability
to produce these beneficial substances has about 80
species of trees and shrubs. They have beneficial
effects on human health, and some of them have
immune-stimulating properties - biotherapeutic
and psycho-regulating (Krzymowska-Kostrowicka
1977). A very important feature of phytoncides is
the ability of air purification from bacteria. Within
a radius of 3-5 m around the juniper bushes, birches
and pines remained a free zone bacteria, and 1 ha
of deciduous forest produces 2 kg of phytoncides in
summer, and coniferous - up to 5 kg. For instance
common juniper is strongly bactericidal- 1 ha - 30
kg of phytoncides. Among the forest trees the most
active ones are: Prunus Padus, Scots pine, Norway
spruce, silver fir, birch, and the already mentioned
shrub juniper (Q. Li et al. 2009).
Fragrant substances in the form of plant essential
oils are small glands of fragrant plant parts. These oils
have a beneficial effect on the body of a man. Fragrant
essences of flowers, fruits, seeds, leaves, bark, pine
needles or roots can improve mood, add energy, and
have strong medicinal properties, used successfully
in aromatherapy. On the green areas of the cities
the so-called additional method is recommended,
involving the introduction into the understorey of
plant species rich in phytoncides, such as jasmine,
taxus baccata, elderberry, mountain pine and its
varieties (Falkowski 2013).
Forest therapy is considered to be one of the most
accessible forms that fully utilizes the healing power
of nature. It is about walking in the forest at a certain
116
Ekosystemy leśne stanowią w Polsce najcenniejszy i najliczniej reprezentowany składnik obszarów
przyrodniczo cennych. Zajmują 38,0% obszarów
kraju objętych ochroną prawną. W odniesieniu do
ogólnej powierzchni leśnej udział lasów chronionych
wynosi 41,4%, a lasów ochronnych – w tym głównie
wodochronnych, wokół miast i uszkodzonych przez
przemysł – 40,4% (GUS 2014).
W lasach występują gatunki roślin leczniczych,
stosowanych od wieków w ziołolecznictwie, medycynie ludowej i medycynie współczesnej. Najczęściej stosowanymi surowcami leczniczymi z drzew
są m.in.: liście brzozy, kora dębu, kwiatostany lipy,
pączki i młode pędy sosny, kora wierzby (www.lasydlazycia.info). Las wytwarza w swej przestrzeni
substancje oddziaływujące pozytywnie na zdrowie
i psychikę człowieka. W ten sposób tworzy specyficzny mikroklimat, który, powoduje odprężenie organizmu (Woźnicka 2015). Na bioklimat leśny ma wpływ
obecność jonów naładowanych ujemnie, korzystnie
oddziaływujących na organizm człowieka. Najwięcej
korzystnych jonów wykazują gatunki drzew leśnych,
jak: sosna, brzozy, dęby i klony. Zawartość jonów w 1
cm3 powietrza wynosi 2000-3000 w lesie, 600-800 –
w dużych parkach miejskich, z kolei w miastach tylko
150-400, a w pomieszczeniach zamkniętych – 25-100
(Woźnicka 2015).
Dzięki drzewom, w lesie unoszą się w powietrzu
wytwarzane przez nie olejki eteryczne i ich związki
aromatyczne – tzw. fitoncydy. Dzięki tym substancjom specyficzny mikroklimat lasu posiada właściwości lecznicze. Związki te, zwane roślinnymi antybiotykami, są związkami chemiczne produkowanymi
przez rośliny wyższe (mszaki, paprotniki i rośliny nasienne), charakteryzujące się działaniem antybakteryjnym i grzybobójczym, a niekiedy także przeciwwirusowym. Zdolność wytwarzania tych korzystnych
substancji ma około 80 gatunków drzew i krzewów.
Mają one korzystny wpływ na ludzkie zdrowie,
a niektóre z nich wykazują właściwości immunostymulacyjne - bioterapeutyczne i psychoregulacyjne
(Krzymowska-Kostrowicka 1977). Bardzo ważną
właściwością fitoncydów jest zdolność oczyszczania
powietrza z bakterii. W promieniu 3-5 m wokół krzewów jałowców, drzew brzóz czy sosen utrzymuje się
strefa wolna od bakterii, zaś 1 hektar lasu liściastego
wytwarza w okresie letnim 2 kg fitoncydów, zaś iglastego – aż 5 kg. Silne działanie bakteriobójcze wykazuje np. jałowiec pospolity – 1 ha – 30 kg fitoncydów.
Najsilniej z drzew leśnych działają: czeremcha zwyczajna, sosna zwyczajna, świerk pospolity, jodła pospolita, brzoza brodawkowata oraz wspomniany już
krzew jałowca pospolitego (Q. Li i in. 2009).
Substancje aromatyczne roślin w postaci olejków
eterycznych znajdują się drobnych gruczołach pachnących części roślin. Olejki te wpływają korzystnie
na organizm człowieka. Esencje zapachowe z kwiatów, owoców, nasion, liści, kory, igliwia, czy korzeni
mogą poprawiać samopoczucie, dodawać energii,
posiadają silne właściwości lecznicze, stosowane
z powodzeniem w aromaterapii. Na terenach zieleni
w miastach polecana jest metoda tzw. uzupełniająca,
polegająca na wprowadzaniu do podszytu gatunków
A valuable natural area...
time (weekend, week or longer), depending on the
symptoms and medical condition. In addition, walks
bring human closer to the nature, they lead to lowering
of stress levels, improve the overall performance of
the body, and even increase immunity (Falkowski
2013).
The term “ forest therapy” and its concept was
introduced in Japan in 1982.Over the next decades,
knowledge of the therapeutic effect of the forest
has increased significantly; there has been much
research in the field of “therapeutic effects of the
forest”, mainly due to the high mortality of young
workers in Japanese corporations (Tsunetsugu et
al. 2010). Moreover, the “forest medicine” study has
been introduced in this country.
The impact of therapeutic and recreational facilities
can be based on the appropriate organization of the
stay at a particular facility, using local ecosystems and
landscapes or being related to the movement of long
distance on large spatial natural areas. These areas
can also be used for therapy and mental recreation
(Poskrobko 2013). Forest therapy centres worldwide
(in Japan, the United States, Canada and Finland)
offer short (for weekend) or longer (for several days)
stays in order to improve the health depending on
the condition. Trails for walking are well prepared
in terms of infrastructure, thanks to the places
prepared for rest and toilets. Week stays are based
for example on daily walks in the woods of different
types at different times of the year. Walks take place
in protected areas, forests, and may also include the
botanical gardens and arboreta. Optimally the walk
should last about 4 hours on the distance no longer
than 5 km. During this activity sounds of the forest the rustle of trees, singing birds and the green - have
an additional soothing effect on the human body.
Man staying in the forest, involuntarily merges into
the rhythm of nature, which he is a part of. Then, it is
recommended to use, for example, natural medicine
treatments, to enhance the therapeutic effect (Lee et
al. 2012).
Stay in the woods starts the natural reactions of
the body by positively stimulating it towards the selfhealing. The beneficial effects of contact with nature
were recognized in cases of treatment for autism,
addiction, relieving the discomfort associated with
old age. The therapy for drug addicts in the forest
centres is more and more widely used through
a variety of programs.
Factors of forest environment which can provide
beneficial effects on human health are: aromas of
plants present in the forest ecosystem phytoncides,
as well as other relevant environmental factors such
as temperature, humidity, light intensity, wind and
oxygen concentration (Gen-Xiang Mao et al. 2012).
The results of the research by many authors
show that “forest bathing” is a promising remedy
for many diseases as well as a preventive action.
Specificity of the forest environment may
contribute to a reduction in blood pressure, as
well as hormones secreted by the body during
stress: cortisol and adrenaline (Karjalainen et al.
2010). Forest therapy gives the opportunity to treat
Obszar przyrodniczo cenny...
roślin bogatych w fitoncydy. Mogą to być m.in. jaśminowce, cis pospolity, bez czarny, kosodrzewina i jej
odmiany (Falkowski 2013).
Forest therapy jest uważana za jedną z najbardziej dostępnych form, które w pełni wykorzystuje
leczniczą moc przyrody. Polega na spacerach po lesie
w określonym czasie (weekend, tydzień lub dłużej)
w zależności od dolegliwości i stanu zdrowia. Spacery ponadto przybliżają człowieka do przyrody, prowadzą do obniżenia poziomu stresu, ogólnej poprawy
parametrów organizmu, a nawet zwiększenia odporności (Falkowski 2013).
Termin forest therapy i jego koncepcja zostały
wprowadzone w Japonii w 1982 roku. W ciągu kolejnych kilkudziesięciu lat wiedza o leczniczym działaniu lasu znacznie wzrosła, dokonano wielu badań naukowych w zakresie „efektów terapeutycznych lasu”,
głównie z uwagi na wysoką śmiertelność młodych,
pracowników japońskich korporacji (Tsunetsugu i in.
2010). Ponadto, wprowadzono w tym kraju już nowy
kierunek studiów: „forest medicine”.
Oddziaływanie terapeutyczne i rekreacyjne może
być oparte na odpowiedniej organizacji pobytu w konkretnym ośrodku przy wykorzystaniu lokalnych
ekosystemów i krajobrazów lub związane z przemieszczaniem się na znaczne odległości po wielkoprzestrzennych obszarach przyrodniczych. Tereny te
wykorzystywane mogą być również do terapii i rekreacji psychicznej (Poskrobko 2013). Ośrodki forest
therapy na świecie (m.in. w Japonii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Finlandii) oferują krótkie (weekendowe) lub dłuższe (wielodniowe) pobyty w celu
poprawy zdrowia w zależności od schorzenia. Szlaki
do spacerów są dobrze przygotowane pod względem
infrastruktury, dzięki opracowanym miejscom do odpoczynku oraz toaletom. Pobyty tygodniowe opierają
się np. na codziennych spacerach po różnych typach
lasu o różnych porach roku. Spacery odbywają się na
terenie obszarów chronionych, lasów, mogą uwzględniać także ogrody botaniczne i arboreta. Optymalnie
spacer powinien trwać około 4 godzin, na odcinku
nie dłuższym niż 5 km. Podczas tej aktywności kojąco na organizm człowieka działają ponadto dźwięki
lasu: szum drzew, śpiew ptaków oraz zieleń. Człowiek,
przebywając w lesie, mimowolnie wtapia się w rytm
natury, której jest cząstką. Następnie, zaleca się korzystanie, np. z zabiegów medycyny naturalnej, aby wspomóc efekt leczniczy (Lee i in. 2012).
Pobyt w lesie uruchamia naturalne reakcje organizmu pozytywnie stymulując go do samoleczenia.
Dobroczynne efekty kontaktu z naturą doceniono
w przypadkach leczenia autyzmu, uzależnień, łagodzenia dolegliwości związanych z podeszłym wiekiem. Coraz szerzej stosuje się terapię osób uzależnionych w leśnych ośrodkach za pomocą różnych
programów.
Czynniki środowiska leśnego, które mogą zapewnić korzystne działanie na zdrowie człowieka
to przede wszystkim: aromaty roślin, obecne w ekosystemie leśnym fitoncydy, jak również inne istotne
czynniki środowiska, jak temperatura, wilgotność,
natężenie światła, wiatru i stężenie tlenu (Gen-Xiang
Mao i in. 2012).
117
Joanna Pietrzak-Zawadka, Jan Zawadka
various types of stress, for example chronic stress.
Hormones secreted by the body during stressful
situations have a positive effect, but only if it is
a short stimulus. If the stress is maintained for
a longer period of time, the body remains under the
influence of the negative hormone, which can lead
to the development of many diseases. Compared to
urban environments, the stay in the forest of study
participants, was associated with lowering of levels
of stress hormones and a reducing of blood pressure
(Kawakami et al. 2004). Furthermore, it was found
that being in the forest can also contribute to
lowering of sugar levels in blood, which declines
after only 30 minutes (Ohtsuka et al. 2010).
Thanks to the “forest therapy” an increase in
concentration in children with ADHD is observed.
After a 20-minute walk in the park, the youngest
showed significantly better concentration than
children who spend time in the city centre (Taylor et
al. 2009).
Being in the forest can also contribute to the
improvement of immunity. In Japanese studies an
increased number of proteins and the antitumor
activity was reported (Li et al. 2006).
The impact of the forest environment, especially
its natural values ​​and sound, can also relieve pain.
The study focused on 120 patients undergoing
painful treatment of bone marrow biopsy, performed
only under local anaesthesia. During the surgery
one group of participants watched forest scenery
and listened to the sounds of nature, while the
other group - the scenery of the city and its sounds.
Overall, the treatment was painful for both groups
of respondents, however, the observation of nature
reduced the feeling of pain during the procedure
(Lechtzin et al. 2010).
Forest therapy is therefore an example of
how human health is dependent on the natural
environment (Marsella et al. 2013). The sounds
and smells of nature in forest ecosystems allow for
a general relaxation of the body.
Conclusions
Wyniki badań licznych autorów ukazują, iż „kąpiel
leśna” jest obiecującą receptą na wiele schorzeń a także działaniem profilaktycznym. Specyfika środowiska
leśnego może przyczynić się do zmniejszenia ciśnienia
krwi, jak również poziomu hormonów wydzielanych
przez organizm w czasie stresu: kortyzolu i adrenaliny (Karjalainen i in. 2010). Forest therapy staje się możliwością leczenia różnego rodzaju stresów, np. stresu
chronicznego. Hormony wydzielane przez organizm
podczas sytuacji stresowych działają pozytywnie, ale
tyko wtedy, gdy bodziec trwa krótko. Jeśli stres będzie
utrzymywał się dłużej, organizm będzie pozostawał
pod jego wpływem działania niekorzystnych hormonów, w wyniku czego może dojść do rozwoju wielu
chorób. W porównaniu do środowisk miejskich, pobyt
w lesie uczestników badań, związany był z obniżeniem
poziomu hormonów stresu oraz obniżeniem ciśnienia
krwi (Kawakami i in. 2004). Ponadto, stwierdzono, iż
przebywanie w lesie może przyczynić się również do
obniżenia poziomu cukru we krwi, który spadał już po
30 minutach (Ohtsuka i in. 2010).
Dzięki „leśnej terapii” obserwuje się zwiększenie
koncentracji u dzieci ze stwierdzonym zespołem nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Już po 20-minutowym spacerze w parku, najmłodsi wykazywali
znacznie lepszą koncentrację niż dzieci spędzające
czas w centrum miasta (Taylor i in. 2009).
Przebywanie w lesie może również przyczynić się
do poprawy odporności organizmu. W japońskich badaniach odnotowano zwiększoną liczbę i aktywność
białek przeciwnowotworowych (Li i in. 2006).
Wpływ środowiska leśnego, a zwłaszcza jego walorów przyrodniczych i dźwięków, może również złagodzić odczuwanie bólu. W badaniu obserwowano
120 osób poddawanych bolesnemu zabiegowi biopsji
szpiku kostnego, wykonywanego tylko w znieczuleniu miejscowym. Jedna grupa uczestników badań
oglądała podczas zabiegu leśne krajobrazy i słuchała
dźwięków natury, druga zaś – scenerię miasta i jego
dźwięki. Ogólnie, zabieg był bolesny dla obu grup badanych, jednakże obserwacja przyrody pozwalała
na zmniejszenie odczuwania bólu podczas zabiegu
(Lechtzin i in. 2010).
Forest therapy jest więc przykładem na to, jak
zdrowie człowieka jest zależne od stanu środowiska
przyrodniczego (Marselle i in. 2013). Odgłosy i zapachy przyrody w ekosystemach leśnych pozwalają na
ogólne odprężenie organizmu.
Health tourism is becoming a popular trend
worldwide, more and more people, during travels,
combine leisure with all kinds of treatments for
health and beauty. A lot of tourists go to health resorts
or SPA resorts, where high quality services are
accompanied by even higher prices. Still undervalued
and too little propagated in terms of beneficial
effects on the human body, however, are the forest
areas. The advantage of Polish forests is that they are
virtually within everyone’s reach, because they often
grow within the administrative boundaries of cities
or are surrounded by the green “ring”. Travel to the
Turystyka zdrowotna staje się popularnym trendem na świecie i coraz więcej osób, podczas wyjazdów, łączy wypoczynek z różnego rodzaju zabiegami
dla zdrowia i urody. Wielu turystów udaje się w tym
celu do uzdrowisk czy obiektów typu SPA, gdzie wysokiej jakości usługom towarzyszą jeszcze wyższe
ceny. Wciąż niedoceniane i zbyt mało propagowane
pod względem korzystnego wpływu na organizm
człowieka są natomiast tereny leśne. Walorem polskich lasów jest to, iż są praktycznie w zasięgu ręki,
rosną bowiem często w granicach administracyjnych
miast lub otaczają je zielonym „pierścieniem”. Podróż
118
Podsumowanie
A valuable natural area...
nearest forest can be not only inspiring and meet the
recommendations of rehabilitation, but also - which is
important in view of the difficult economic situation
of the elderly and the sick in Poland – it is cheap.
The attractiveness of the forest, which is used for
tourism and recreation, is a part of a trend of a growing
demand for social services and the environmental
provisions (Paschalis-Jakubowicz 2009). In many
countries special forest therapy centers are of broad
interest as objects of trips lasting several days or
longer recreation.
In Poland there are natural conditions for the
functioning of the centers for “treatment of the
forest.”It is supported by the diversity of forests in
terms of species (dominance of coniferous species),
age structure and location, which may be an attractive
area for “forest bathing”. Research shows that the
forest therapy helps to improve the health condition
of the human body and assist the healing process.
“Therapy” is available for a wide audience and there
are no contraindications to its use apart from being
an allergy sufferer.Furthermore, this method does
not involve side effects and can be used successfully
in forest areas worldwide.
It is reasonable to disseminate knowledge about
the beneficial effects associated with the treatment
of forest in the general public. The target group of
potential recipients of such a message is very wide. It
includes older people who can combine the stay in the
forst with not very intensive forms of physical activity
that guarantee the vital minimum of physical activity.
Contrary to appearances, this form of relaxation can
enjoy the great interest of relatively young people,
whose work causes excessive psychological stress,
and continuous life in a hurry at some point forces the
detachment and escape from the everyday rush. The
ideal place to regenerate the body and even the psyche
of the people of this time will be a forest, offering its
soothing properties. The results of numerous studies
proving that stay in the forest environment requires
all kinds of relaxation classes supports this thesis.
References/Literatura:
Obszar przyrodniczo cenny...
do najbliższego lasu może być nie tylko inspirująca,
spełniać zalecenia rehabilitacji, ale również – co ma
duże znaczenie w obliczu trudnej sytuacji ekonomicznej ludzi starszych i chorych w Polsce – tania.
Atrakcyjność lasu, wykorzystywanego do celów
turystycznych i rekreacyjnych, wpisuje się w trend
rosnącego zapotrzebowania społecznego na usługi
i świadczenia środowiskowe (Paschalis-Jakubowicz
2009). Specjalne ośrodki forest therapy w wielu krajach znajdują szerokie zainteresowanie jako obiekty
wyjazdów kilkudniowych, czy dłuższej rekreacji.
W Polsce istnieją warunki przyrodnicze na funkcjonowanie ośrodków „leczenia lasem”. Przemawia
za tym zróżnicowanie lasów pod względem gatunkowym (przewaga gatunków iglastych), struktury
wiekowej i położenia, co może stanowić atrakcyjny
teren dla „leśnych kąpieli”. Jak wykazują badania, forest therapy przyczynia się do poprawy stanu zdrowotnego organizmu człowieka oraz wspomagania
procesu rekonwalescencji. „Terapia” jest dostępna
dla szerokiej grupy odbiorców, poza alergią, nie istnieją przeciwwskazania do jej stosowania. Ponadto
metoda ta nie wywołuje skutków ubocznych i można
ją stosować z powodzeniem na obszarach leśnych na
całym świecie.
Zasadnym wydaje się więc upowszechnianie wiedzy na temat korzystnych efektów związanych z leczeniem lasem wśród ogółu społeczeństwa. Grupa docelowa potencjalnych adresatów takiego przesłania
jest bardzo szeroka. Mogą to być osoby starsze, które
pobyt w lesie połączyć mogą z niezbyt intensywnymi
formami aktywności ruchowej, gwarantującymi zapewnienie niezwykle istotnego minimum aktywności ruchowej. Wbrew pozorom ta forma wypoczynku
może cieszyć się dużym zainteresowaniem osób stosunkowo młodych, których praca powoduje nadmierne obciążenie psychiczne, a ciągłe życie w pośpiechu
wymusza w pewnym momencie oderwanie i ucieczkę
od codziennego pędu. Idealnym miejscem na regenerację ciała i psychiki tych osób w tym czasie będzie
las, oferujący swoje kojące właściwości. Poparciem
tej tezy są wyniki licznych badań, dowodzące, że pobyt w środowisku leśnym wspomaga i uskutecznia
różnego rodzaju zajęcia relaksacyjne.
1.Beer J., Mączak S. (1977), Naturalne związki bakteriobójcze w lasach sosnowych Konstancina, Miasto.
2.Dobrzańska B. (2005), Obszary przyrodniczo cenne jako rejony recepcji turystycznej. W: Zarządzanie turystyką na obszarach
przyrodniczo cennych. B. Poskrobko (red.), Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Białystok, s. 9-24.
3.Falkowski G. (2013), Roślinne antybiotyki czyli fitoncydy. Zieleń to Życie, nr 1.
4.Gębka D., Kędziora-Kornatowska K. (2012), Korzyści z treningu zdrowotnego u osób w starszym wieku. Problemy Higieny
i Epidemiologii, nr 93(2).
5.GUS (2014), Ochrona środowiska. Warszawa.
6.Iddle E, Bines T. (2004), Planowanie ochrony obszarów cennych przyrodniczo. Przewodnik dla praktyków i ich szefów. Wydaw.
Klubu Przyrodników, Świebodzin.
7.Kaplan R., Kaplan S. (1989), Cambridge The experience of nature: A psychological perspective. University Press, New York.
8.Karjalainen E. et al. (2010), Promoting human health through forests: overview and major challenges. Environmental Health
and Preventive Medicine, no. 15(1).
9.Karjalainen E., Sarjala T., Raitio H. (2010), Promoting human health through forests: overview and major challenges. Environmental Health and Preventive Medicine, no. 1.
10.Kawakami K. et al. (2004), Effects of phytoncides on blood pressure under restraint stress in SHRSP. Clinical and Experimental
Pharmacology and Physiology, no. 31.
11.Krzymowska-Kostrowicka A. (1997), Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
119
Joanna Pietrzak-Zawadka, Jan Zawadka
12.Kusiak W., Jaszczuk R. (2009), Propedeutyka leśnictwa. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań.
13.Lasy i leśnictwo krajów Unii Europejskiej. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa 2006.
14.Lechtzin N. et al. (2010), Randomized trial of nature scenery and sounds versus urban scenery and sounds to reduce pain in adults undergoing bone marrow aspirate and biopsy. The Journal of Alternative and Complementary Medicine, no. 16(9).
15.Lee Q. et al. (2012), Therapy and Preventive Medicine Public Health. Social and Behavioral Health, no. 16.
16.Leśnictwo. GUS, Warszawa 2015.
17.Li Q. et al. (2009), Effect of phytoncide from trees on human natural killer function. International Journal of Immunopathol
Pharmacol, vol. 22, no. 4.
18.Li Q. et al. (2008), A forest bathing trip increases human natural killer activity and expression of anti-cancer proteins in female
subjects. Journal of biological regulators and homeostatic agents, no. 22(1).
19.Li Q. et al. (2006), (Wood Essential Oils) Induce Human Natural Killer Cell Activity. Immunopharmacol Immunotoxicol, no.
28(2).
20.Marselle M.R., Irvine K.N., Warber S.L. (2013), Walking for Well-Being: Are Group Walks in Certain Types of Natural Environments Better for Well-Being than Group Walks in Urban Environments? International Journal of Environmental Research and
Public Health, no. 10.
21.Mika M., Ptaszycka-Jackowska D., (2007), Formy turystyki zdrowotnej. W: Turystyka. W. Kurek (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
22.Morita E. et al. (2007), Psychological effects of forest environments on healthy adults: Shinrin-yoku (forest-air bathing, walking)
as a possible method of stress reduction. Public Health, no.121(1).
23.Ohtsuka Y., Yabunaka N., Takayama S. (1998) Shinrin-yoku (forest-air bathing and walking) effectively decreases blood glucose
levels in diabetic patients. International Journal of Biometeorology, no. 41(3).
24.Paschalis-Jakubowicz P. (2009), Leśnictwo a leśna turystyka i rekreacja. Studia i Materiały CEPL, R. 11, z. 4(23).
25.Poskrobko B. (2013), Zielona terapia i rekreacja jako nowy produkt turystyczny. Problemy turystyki i rekreacji nr 3.
26.Puciato D. (2009), Turystyka i rekreacja na obszarach przyrodniczo cennych na przykładzie Parku Krajobrazowego „Góry
Opawskie”. Studia i Materiały CEPL, R. 11, z. 4(23).
27.Raport o stanie lasów w Polsce. DGL LP, Warszawa 2014.
28.Song S. et al. (2013), Individual differences in the physiological effects of forest therapy based on Type A and Type B behavior
patterns. Journal of Physiological Anthropology, no. 32.
29.Taylor A.F., Kuo F.E. (2009), Children with attention deficits concentrate better after walk in the park. Journal of Attention
Disorders, no. 12(5).
30.Tsunetsugu Y., Park B., Miyazaki Y. (2010), Trends in research related to ‘‘Shinrin-yoku’’ (taking in the forest atmosphere or
forest bathing) in Japan. Environmental Health and Preventive Medicine, no. 15.
31.Wilson E.O. (1984), Biophilia. The human Bond with other species. Harvard University Press, Cambridge.
32.Wolski J. (1970), Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europejskich krajów socjalistycznych, Problemy Uzdrowiskowe, nr 5.
33.Woźnicka M. (2015), Znaczenie lasu w ochronie zdrowia społeczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem osób niepełnosprawnych. Panel Ekspertów „Współdziałanie” Las i gospodarka leśna jako międzysektorowe instrumenty rozwoju. Instytut Badawczy Leśnictwa, Sękocin Stary.
34.Yamaguchi M., Deguchu M., Miyzaki Y. (2006), The effects of exercise in forest and urban environments on sympathetic nervous
activity of normal young adults. The Journal of International Medical Research, no. 34(2).
35.www.americanscientist.org (data dostępu: 22.10.2015 r.).
36.www.fs.fed.us (data dostępu: 22.10.2015 r.).
37.www.jphysiolanthropol.com (data dostępu: 22.10.2015 r.).
38.www.lasydlazycia.info (data dostępu: 22.10.2015 r.).
39.www.latimes.com (data dostępu: 22.10.2015 r.).
40.www.natureandforesttherapy.org (data dostępu: 22.10.2015 r.).
41.www.oprah.com (data dostępu: 22.10.2015 r.).
120