Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy
Transkrypt
Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy
Numer 1/ 2013 Piotr Czakon Uniwersytet Śląski w Katowicach, [email protected] Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Abstract Article concentrates around the problem of professional ethos of journalists in Poland. Firstly, to avoid confusion in understanding the term “ethos”, we present the theoretical descriptions of this concept. Recapitulation of main theories led to develop the most useful meaning of term “ethos” for further research. This publication is only a contribution to the exploration of a wider phenomenon. Because of that, we decided to narrow down our inquiry to certain aspects of ethos. Therefore, we focused on two important parameters, which are norms, along with the values and the real actions. In description of the normative aspect of the ethos of the Polish journalists we based on an analysis of two major professional codes of ethics: Karta Etyczna Mediów (adopted by Konfederacja Mediów Polskich) and the Kodeks Etyki Dziennikarskiej (adopted by Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich). Information about the particular behaviors of journalists and the public perception of their ethical image was used to consider the second aspect, the translatability contained in codes of moral demands in practice. Key words: professional ethos, norms, values, professional ethics, professional codes of ethics 1 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Wstęp Przyjęło się mówić, że współczesne media stanowią „czwartą władzę”. Stwierdzenie to w swoim zamyśle uwypuklać ma znaczenie jakie dla funkcjonowania systemu demokratycznego mają ośrodki masowego komunikowania. Nadawcy treści zostali bowiem w tym zwyczajowym określeniu zrównani rangą z trzema organami władzy (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą). Z uwagi na medialną moc wpływania na pozostałe ośrodki (poprzez wydobywanie informacji lub kreowanie pewnych nośnych społecznie i politycznie tematów) wydaje się, że tego typu porównanie staje się w pełni uzasadnione (Nowak, Cern 2008: 103). Nie można jednak mediów oraz ich roli sprowadzać do abstrakcyjnej i niedającej się bliżej określić siły. Kiedy mówimy o „czwartej władzy”, mamy zawsze na myśli jakichś nadawców, oraz – co ważniejsze – reprezentujących ich ludzi. To właśnie pracownicy mediów odpowiedzialni są za wytwarzanie przekazów, które później oddziaływać mogą na różne aspekty życia państwowego i społecznego. Natomiast w gronie pracowników medialnych, to dziennikarze odgrywają rolę kluczową. Niepodobna przecież wyobrazić sobie nadawcy lub producenta bez treści wytworzonej przez dziennikarza. Natomiast sami dziennikarze często rozpatrują swoją profesję nie w kategoriach pracy zarobkowej, ale misji społecznej. Zagadnienia przemożnego wpływu mediów, czy też warsztatu dziennikarskiego podejmowane były w wielu publikacjach. Naszym zdaniem warto jednak spojrzeć na wspominaną grupę zawodową z nieco innej – nieczęsto podejmowanej – strony. Zgłębiać będziemy bowiem wartości, normy, obyczaje i praktyki wyróżniające reprezentantów profesji dziennikarskiej spośród innych grup pracowniczych. Krótko mówiąc, podejmiemy namysł nad dziennikarstwem w Polsce z perspektywy etosu pracy. Kilka istotnych przybliżeń – od etosu do etosu zawodowego Etos jest jednym z wielu używanych współcześnie pojęć, które posiadają długą i sięgającą czasów antycznych tradycję. Pierwsze sformułowanie tego terminu miało miejsce w starożytnej Grecji i nieodłącznie związane było z działalnością Arystotelesa. W opinii Tadeusza Szawiela (1999: 202) w Grecji czasów Stagiryty etos „oznaczał przyjęty sposób działania, mówienia, zachowania – przyjęty w społeczności, jaką wówczas była polis”. W 2 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce definicji tej zawarta jest jedna z istotnych cech Arystotelesowskiego pojmowania etosu, jaką było przypisywanie mu znamion wytworu społecznego, a nie naturalnego. Ponadto, warto mieć na uwadze, że filozof ten nie postrzegał etosu jako cechy właściwej wyłącznie grupie, lecz w połączeniu z pojęciem cnoty danej także jednostkom (Swadźba 2001: 22). Nie deprecjonując antycznych korzeni pojęcia etosu należy zauważyć, że zrębów sposobów posługiwania się tym terminem właściwych dla współczesnej nauki należy upatrywać w czasach nowożytnych. W tym kontekście nieocenione są zasługi Maxa Webera i jego głośnego eseju Etyka protestancka a duch kapitalizmu. W dziele tym niemiecki socjolog dokonał powiązania etosu danej formy gospodarowania z kontekstem religijnym – denominacją protestancką. Jednak słynny „duch kapitalizmu” to coś więcej niż sposób gospodarowania. Weberowi chodziło bowiem „o pewien konkretny sposób życia, myślenia charakterystyczny dla całych grup społecznych” (Szawiel 1999: 202). W ten sposób kategoria pojęciowa etosu zaczęła być definiowana niejako poprzez inny termin, jakim jest styl życia. Taka perspektywa rozpatrywania etosu właściwa jest dla klasycznej na gruncie polskim pracy Marii Ossowskiej Ethos rycerski i jego odmiany. Jak stwierdza wspominana autorka „Ethos zaś to styl życia jakiejś społeczności, ogólna (…) orientacja jakiejś kultury, przyjęta przez nią hierarchia wartości, bądź sformułowana explicite, bądź dająca się wyczytać z ludzkich zachowań” (Ossowska 1986: 5). Ponadto tak ujmowany etos w opinii Ossowskiej stosowany być winien do opisu grup, a nie jednostek czy indywiduów (Tamże: 6). Semantyczne zbliżenie pojęć etosu i stylu życia obecne także u innych autorów jest istotne, gdyż zwraca uwagę na sferę przyjętych w danej grupie nawyków zachowania się w określony sposób, a więc na kwestię obyczajowości. Wydaje się jednak, że pełne utożsamienie etosu ze stylem życia i korzystanie z obu terminów na zasadzie wymienności nie jest właściwe. Styl życia jest bowiem kategorią szerszą. Kategorią, z którą związane są głównie instrumentalne, a nie autoteliczne wartości. Synonimiczne pojmowanie obu pojęć prowadziłoby do absurdów, takich jak rozpatrywanie obyczajowości grup patologicznych przez pryzmat etosu (Swadźba 2001: 27, 28). Jak trafnie zauważa cytowana autorka, we współczesnych naukach społecznych możemy spotkać się z tyloma (często nieprecyzyjnymi) ujęciami etosu, że lepiej dokonać rekonstrukcji znaczenia tego terminu w oparciu o najczęściej pojawiające się konstytutywne elementy jego definicji (Tamże: 23). Autorka ta wyróżniła cztery elementy składowe etosu. Bez wdawania się w zbędne niuanse teoretyczne (nie jest to przedmiotem naszej pracy) pokrótce zreferujemy każdą z tych konstytutywnych części. 3 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Po pierwsze, w etosie zawarty jest komponent wartości. Chodzi o podzielane grupowo przekonania sugerujące ku jakim dobrom należy się kierować, a jakie porzucać. Po drugie, jednym z istotniejszych elementów etosu są normy i system normatywny. Wymiar normatywny poprzez kierowane do jednostek oczekiwanie „określonego zachowania po to, aby realizować wartości grupy etosowej” przyczynia się do porządkowania i wyrażania systemu wartości. Z normami społecznymi związane są więc odczuwane przez jednostki – i powstające na tle grupowo przyjętych imperatywów moralnych – uczucia powinności oraz przymusu (Tamże: 24-25, 31). Aby jednak kompleks norm i wartości mógł być czymś więcej, mógł nosić miano etosu, musi towarzyszyć mu wymiar praktycznego działania. Kolejny – trzeci już – konstytutywny element dotyczy sfery behawioralnej. Jak stwierdza Swadźba, to właśnie „zachowania członków grupy stanowią o ich stylu życia i o ich przynależności do grupy etosowej” (Tamże: 32). Natomiast, to scharakteryzowany powyżej system aksjonormatywny oraz stopień internalizacji zawartych w nim treści odpowiadają za to, w jaki sposób przynależące do danej grupy jednostki podejmują działania, jak i ku jakim formom uzewnętrzniania się kierują. Nie można pominąć także czwartego elementu etosu, o jakim wspomina cytowana autorka – jego społecznego charakteru. Jest to kategoria odwołująca się do grupowego kontekstu funkcjonowania etosu, dla której właściwe są takie komponenty jak: hierarchizacja struktury podług stopnia realizacji wartości etosowych, określanie mniej lub bardziej ważnych pozycji społecznych, sankcjonowanie odstępstw od grupowych standardów, powiązanie członków w oparciu o przyjęte wartości, wytwarzanie więzi społecznej, czy też podział na członków grupy etosowej i obcych (Tamże: 33). W oparciu o wszystko co zostało powiedziane, można stwierdzić, że etosem jest właściwy dla danej grupy społecznej kompleks założeń aksjonormatywnych, mających swe odzwierciedlenie w sferze behawioralnej, oraz stanowiących o spoistości i wyjątkowości tej grupy. Ponadto normy, wartości i sposób ich eksternalizacji przesądzać mają o właściwej dla danej grupy obyczajowości oraz wyróżniającym jej członków stylu życia. Ze względu na operacyjną przydatność, pojęcie etosu zyskało uznanie w kręgu badaczy dążących do opisu „obowiązujących w danej grupie norm i sposobów zachowania” (Szawiel 1999: 203). To zagadnienie problemowe często podejmowane było w kontekście grup wyodrębnianych podług kryterium zawodowego, i przy założeniu, że członkowie niektórych z tych grup mogą wytwarzać i podzielać specyficzne (często niesformalizowane) normy i reguły zachowania (Tamże: 203). Wynika ono z innego przekonania głoszącego, iż 4 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce długotrwałe wykonywanie zawodu przyczynia się do kształtowania osobowości, nawyków i sposobów zachowania pracowników, a także prowadzi do wykształcenia się wśród nich odrębnego stylu życia (Wołk 2009: 89). Powyżej zarysowana perspektywa przybliża nas do zestawienia pojęcia etosu z kwestiami pracy. W ten sposób otrzymujemy jakościowo nową kategorię, jaką jest etos zawodowy. Nie zagłębiając się w szczegóły teoretyczne nadmieńmy, że zgodnie z definicją – przywoływanej już przez nas Swadźby (2001: 34) etos zawodowy to: „charakterystyczny dla danej grupy społecznej lub całego społeczeństwa zespół wartości i norm odnoszący się do wartości fundamentalnej, jaką jest praca. Wartość ta jest uzupełniona wartościami takimi jak: solidność, sumienność, uczciwość, szacunek do pracy, które są jej atrybutami. Wartości i normy te przejawiają się w konkretnych zachowaniach”. Norma a praktyka – rzecz o emanacjach etosów zawodowych Na wstępie przyjęliśmy sobie za cel namysł na etosem zawodowym dziennikarzy w Polsce. Ze względu na ograniczoną formę publikacji, jak i szczupłość literatury traktującej o tytułowym temacie, siłą rzeczy tego typu rozprawa będzie miała charakter niezbyt wnikliwy. Będzie to jedynie przyczynek do bardziej kompleksowej i pełniejszej analizy problemu. Dlatego w naszych dociekaniach badawczych ograniczymy się do analizy zawartego w tytule zagadnienia pod kątem dwóch spośród definicyjnych elementów etosu. Z jednej strony, będzie to sfera wartości i norm (razem ujętych), które podzielać mają dziennikarze. Z drugiej strony, zastanowimy się nad realizacją tych założeń w praktycznej działalności reprezentantów tej profesji. Ze względu na brak adekwatnych źródeł i wiążącą się z tym konieczność realizacji profesjonalnych badań empirycznych w środowisku dziennikarskim, studium nasze pomijać będzie kwestię stylu życia przedstawicieli rozpatrywanej grupy zawodowej. Pierwsze ze wspominanych zagadnień (normy i wartości) przybliża nas do problemu etyki zawodowej, czyli – jak wskazuje Zdzisław Wołk – wyrosłej na gruncie filozofii dziedziny zajmującej się w kontekście zakładu pracy: normami, ocenami i wzorami regulującymi stosunki między ludźmi i czyny ludzi wobec innych ludzi. Jak przekonuje autor, praca jest w istocie przedsięwzięciem o głębokim wymiarze moralnym. Po pierwsze, stanowi ona „główny sposób samorealizacji jednostek i grup” (Wołk 2009: 86). Po drogie – i ważniejsze – praca stanowi istotny czynnik przyczyniający się do wyznaczania relacji międzyludzkich. Oznacza to, że w jej ramach dochodzi do wyłaniania się „ogólnych zasad 5 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce etycznych, jak i też specyficznych wartości, w tym regulatorów etycznych zachowań ludzi w środowisku pracy”. Jak konkluduje cytowany autor, to właśnie regulatory etyczne „stanowią etosy zawodowe poszczególnych grup zawodowych” (Tamże: 86), które dodatkowo powodują wykształcenie się właściwego dla danego kręgu zawodowego stylu życia. Co istotne dla naszej rozprawy, często zasady postępowania ludzi trudniących się określonym zawodem zostają wyraźnie określone, także w sposób formalny. Za niekwestionowany przejaw werbalnej emanacji tego aspektu etosu, jakim jest postępowanie etyczne można uznać dokumenty kodyfikujące i określające wartości członków danej organizacji jakimi są zawodowe kodeksy etyczne (Tamże: 86; Sołtysiak 2006: 8). Jako dodatkowe potwierdzenie postawionej w poprzednim zdaniu tezy mogą posłużyć nam słowa zawarte w Wielkiej Encyklopedii PWN (cyt. za Pleszczyński 2007: 106-107), w której znalazł się zapis, że „etyka zawodowa opisuje i propaguje etos zawodu, definiuje normatywne role społeczne danego zawodu. Uchwalana lub potwierdzana przez stowarzyszenia zawodowe w formie kodeksów etycznych zawodu (…) wyraża utrwalone w czasie i tradycji moralne doświadczenia związane z wykonywaniem zawodu”. Etyka profesjonalna, jaką jest etyka dziennikarska także znajduje swoje odzwierciedlenie w kodeksach etycznych. W Polsce najistotniejsze profesjonalne kodeksy etyczne mediów wywodzą się z dwóch organizacji skupiających największą liczbę nadawców oraz dziennikarzy – Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich oraz Konfederacji Mediów Polskich. W badaniu naszym, w odwołaniu do danych zastanych, w postaci Karty Etycznej Mediów KMP oraz Kodeksu Etyki Dziennikarskiej SDP, postaramy się odpowiedzieć na pytanie jak prezentuje się etyczna strona etosu polskich dziennikarzy. Do tego miejsca przybliżaliśmy szczegóły pierwszego aspektu, jaki poddamy rozwadze – zagadnień etycznych. Pozostaje jeszcze krótko opisać drugi wymiar, który stanowią konkretne i praktyczne przejawy zachowań dziennikarzy, wraz z ich zestawieniem z zawartymi w kodeksach normami. Z jednej strony, za recenzenta działalności dziennikarskiej uznać można Radę Etyki Mediów. Co prawda ta powołana z inicjatywy SDP organizacja spotyka się z głosami krytyki, jak i jej głos nie jest zbyt słyszany oraz respektowany przez naruszających normy dziennikarzy (Pleszczyński 2007: 111-115). Jak jednak zauważa Jan Pleszczyński, REM jest w Polsce jak dotąd jedyną organizacją dziennikarską „próbującą w sposób wyważony zabierać głos w kwestiach etycznych” (Tamże: 111). Dobrym źródłem dokumentującym i komentującym naruszenia kanonów etycznych przez polskich dziennikarzy są cyklicznie wydawane przez tę organizację sprawozdania. W rozprawie tej przytoczymy niektóre wnioski ostatniego – obejmującego lata 2008-2010 – raportu. 6 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Z drugiej strony, sposób wykonywania zawodu przez dziennikarzy, czyli to jak w praktycznej swojej działalności odnoszą się oni do właściwych dla swojego środowiska norm, znajduje odzwierciedlenie w społecznej świadomości. W kontekście tym przywołamy raport CBOS Jacy są, jacy powinni być dziennikarze? (Strzeszewski 2002). Ubolewamy nad faktem, że raport ma już dziesięć lat. Niestety nie udało się nam odnaleźć nowszego źródła podejmującego rozpatrywaną problematykę w podobny sposób. Etos zawodowy dziennikarzy – jak być powinno? W pierwszej kolejności rozważymy jakie ważne treści zawarte są w Karcie Etycznej Mediów przyjętej przez Konfederację Mediów Polskich (Karta 1995). Kodeks ten zaprezentowany został w 1995 roku i stanowił odpowiedź na dynamicznie przekształcający się wówczas rynek mediów w Polsce. Od początku lat 90. XX wieku w wyniku zlikwidowania cenzury oraz monopolu ośrodków państwowych na dostarczanie przekazu medialnego, w kraju pojawiło wielu nowych nadawców medialnych. Jak stwierdza Pleszczyński (2007: 113), sytuacja ta spowodowała, że „w przestrzeni medialnej pojawił się aksjologiczny chaos, który niepokoił część dziennikarzy”. Dokument (Karta 1995) otwiera wstęp wskazujący „dziennikarzom, wydawcom, producentom i nadawcom”, jakie zasady w pierwszej kolejności przyświecają ich pracy. Są to: „niezbywalne prawo człowieka do prawdy” oraz „zasada dobra wspólnego”. Ponadto reprezentanci tego zawodu winni być świadomi swojej roli w życiu jednostek i całego społeczeństwa. Następnie w krótkim co do objętości kodeksie wypunktowanych zostało siedem ogólnych zasad, w zgodzie z którymi sygnatariusze deklarują się działać. Pierwsza jest „zasada prawdy”, która oznacza, iż publikowane przez ludzi mediów treści będą „zgodne z prawdą, sumienne” oraz, że fakty prezentowane będą „w ich właściwym kontekście”, a ewentualna nieprawdziwa informacja zostanie w szybkim czasie sprostowana. „Zasada obiektywizmu”, która ujęta została w drugim punkcie, wiąże się z postulatem pokazywania rzeczywistości „niezależnie od swoich poglądów”. Niejako rozwinięciem drugiego dezyderatu, jest punkt o numerze trzecim, czyli „zasada oddzielania informacji od komentarza”. Oznacza to tyle, że wypowiedź medialna powinna być tak skonstruowana, aby odbiorca bez problemu był w stanie odróżnić „fakty od opinii i poglądów”. 7 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Postulaty postępowania z troską o dobro odbiorcy, nieulegania wpływom (w tym finansowym) oraz działalności „w zgodzie z własnym sumieniem” ukonstytuowały czwarty podpunkt Karty Etycznej Mediów, jakim jest „zasada uczciwości”. Aby wypełnić piątą dyrektywę – „zasadę szacunku i tolerancji” – dziennikarz winien mieć na uwadze godność innego człowieka, a więc cenić ludzkie „prawo do prywatności i dobrego imienia”. Natomiast „zasada pierwszeństwa dobra odbiorcy” uczula wszystkich reprezentantów mediów – w tym i przede wszystkim dziennikarzy – że „podstawowe prawa” konsumentów wytworzonych przez nich treści mają charakter nadrzędny wobec „interesów redakcji”. Listę siedmiu postulatów wieńczy odwołująca się do odpowiedzialności za „treść, formę i konsekwencje” przekazu „zasada wolności i odpowiedzialności”1. Warto poczynić kilka komentarzy odnośnie zreferowanych zasad dziennikarstwa, jak i samej Karty Etycznej Mediów. Z jednej strony, kodeks ten zwraca uwagę na kompleks kilku bardzo ważnych motywacji, jakie powinni mieć na uwadze dziennikarze w swojej pracy. Są nimi: obiektywizm, uczciwość, sumienie, dobro, prawda, godność, tolerancja, jak i odpowiedzialność. Z drugiej jednak strony, trudno nie odnieść wrażenia, że dokument cechuje wysoki poziom pojęciowej ogólności. Warto zastanowić się, czy odwoływanie się do znamienitych pojęć, jakimi są prawda, dobro oraz wolność, bez należytej dbałości definicyjnej może znacząco wpływać na postawy dziennikarzy (Pleszczyński 2007: 114). Dodatkowo, jak zauważa przywoływany wielokrotnie Pleszczyński, Karta Etyczna Mediów jest kodeksem dość nietypowym. Uwaga ta dotyczy zwłaszcza struktury, w której brak części dotyczącej rozstrzygania sporów, jak i określenia sankcji za nieprzestrzeganie zapisów (Tamże: 114). Zastrzeżenia te nie podważają jednak faktu, że Karta Etyki Mediów jest obecnie klasycznym i podstawowym kodeksem etycznym odnoszącym się do dziennikarstwa i mediów w Polsce. Zatem może być ona przyjmowana za przejaw zasad określających pewien aspekt etosu grupy zawodowej dziennikarzy. Drugim klasycznym dokumentem, jaki przywołamy, jest Kodeks Etyki Dziennikarskiej przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (Kodeks). Dokument ten ma charakter podrzędny w stosunku do uprzednio zreferowanej Karty Etycznej Mediów, o czym świadczy odwołanie do niej w pierwszym akapicie kodeksu. We wstępnej części Kodeksu Etyki Dziennikarskiej określone zostały leżące u podstaw profesji dziennikarskiej zasady: rzetelność i bezstronność, wolność słowa, odpowiedzialność za publikacje, pierwszeństwo dobra odbiorców nad partykularnymi interesami wydawców. 1 Ostatnich pięć akapitów opiera się na treści zawartej w Karcie Etycznej Mediów, lub stanowi zacytowanie jej fragmentów. 8 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Po tym ogólnym wstępie, rozpoczyna się zasadnicza – merytoryczna – część kodeksu podzielonego na siedem podpunktów szczegółowych. Podpunkty te poruszają kluczowe kwestie związane z wykonywaniem pracy dziennikarza: sposobu prezentowania informacji i opinii, relacji dziennikarza wobec rozmówców i odbiorców, czy też stosunków w zakładzie pracy. W pierwszym dziale, zatytułowanym „informacje i opinie”, wyłożone zostały zasady postępowania z wiadomościami, informacjami i opiniami. Są one zasadniczo zbieżne z tymi, które zawarte zostały w Karcie Etycznej Mediów. Dziennikarz w swojej pracy winien zatem podawane przez siebie informacje wyraźnie „oddzielać od interpretacji i opinii”. Równocześnie sposób przekazywania wiadomości powinien pozwalać odbiorcy „odróżnić fakty od przypuszczeń i plotek”. Ponadto dziennikarzom winna przyświecać zasada uczciwości, która zakazuje działać im pod wpływem „zewnętrznych nacisków” oraz nakazuje aby wszelkie „błędy i pomyłki” podlegały natychmiastowemu sprostowaniu. Co ciekawe omawiany kodeks nie zabrania aby podawane przez dziennikarza informacje były stronnicze, ale pod warunkiem, że taki sposób narracji nie „zniekształca faktów” i nie jest „wynikiem zewnętrznych nacisków”. Drugi spośród siedmiu działów podejmuje kwestie „zbierania i opracowywania materiałów”. Stwierdzone zostało w nim, że dziennikarz w trakcie zdobywania wiadomości nie powinien „posługiwać się metodami sprzecznymi z prawem i nagannymi etycznie”. Nie powinien ingerować sferę prywatności innych osób, jak i powinien dochowywać tajemnicy źródła informacji. Jedyną możliwość pominięcia dwóch pierwszych zasad stwarza działalność w ramach dziennikarstwa śledczego, czyli „tropienia w imię dobra publicznego”. Zasady odnoszenia się dziennikarza „wobec rozmówców i odbiorców” określone zostały w trzecim punkcie kodeksu. Dziennikarz wykonując swoje obowiązki musi przyjmować postawę szacunku w stosunku do osób, z którymi wchodzi w interakcję. Szacunek ten powinien być okazywany wobec „odmienności ideowej, kulturowej czy obyczajowej rozmówców”, jak i osób niepełnosprawnych. Przedstawiciele dziennikarskiej profesji muszą uważać aby nie urazić osób, z którymi prowadzą rozmowę, jak i aby w swoich wypowiedziach „unikać wulgaryzmów i określeń obscenicznych”. Dezyderat nakazujący dziennikarzom aby „nie przesądzać o winie, zanim sąd nie wyda wyroku” rozpoczyna punkt traktujący o „przestępstwach i sytuacjach wyjątkowych”. Ponadto w dziale czwartym zostało określone, że dziennikarze nie powinni promować postaw antyspołecznych i prowojennych. Niezaangażowany przekaz z miejsc przestępstw, wojen i tragicznych sytuacji nadzwyczajnych, winien być wolny od wszelkich ujęć pokazujących sceny śmierci. 9 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Dziennikarze muszą wystrzegać się także wszelkich „konfliktów interesów”, o czym informuje punkt piąty kodeksu. Oznacza to, że osoba trudniąca się zawodem dziennikarza nie powinna przyjmować prezentów o wartości powyżej 200zł, nie powinna także równolegle „zajmować się akwizycją oraz brać udział w reklamie” o charakterze czysto komercyjnym. Dziennikarz aby móc tytułować siebie etycznym, musi być wolny od bezpośredniej działalności politycznej, a wszelkie uzyskane informacje nie mogą być przez niego wykorzystane do realizacji własnych partykularnych interesów. Jeżeli chodzi o relacje z „kolegami i przełożonymi”, które określone zostały w szóstym punkcie kodeksu, to „powinny być one partnerskie”, a wszelkie przywłaszczanie własności intelektualnej innych dziennikarzy, czy postępowanie sprzeczne z prawem i etyką zawodową są zabronione. Co istotne i ciekawe, kodeks ten kończy się działem informującym o „odpowiedzialności i karach”. Paragrafy poświęcone temu problemowi są jednak dość lakoniczne i ograniczają się do stwierdzenia, że kary za naruszenia etyki dziennikarskiej (za które odpowiadają w równej mierze autor publikacji, jaki redaktor, wydawca czy nadawca) wymierzane są przez sądy dziennikarskie. Instytucje te natomiast dysponują takim repertuarem sankcji, jak: upomnienie, nagana, czasowe zawieszenie w prawach członka SDP lub usunięcie ze Stowarzyszenia2. I tę część naszej pracy warto jakoś skomentować. Drugi z zaprezentowanych dokumentów, jakim jest Kodeks Etyki Dziennikarskiej SDP, podejmując podobne zagadnienia co Karta Etyczna Mediów, wydaje się jednak pełniejszy i dokładniejszy. Określone zostały w nim właściwe zasady postępowania dziennikarzy w różnych kontekstach i sytuacjach ich pracy. Kodeks nie ogranicza się jedynie do górnolotnych słów, ale wskazuje jakie postępowanie podejmować, a jakiego unikać. Niemniej, oba kodeksy pełnią funkcję komplementarnych źródeł informujących o normatywnym wymiarze etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce. Etosu, w którym prawda, obiektywizm, dobro i misja społeczna mają charakter wartości o najwyższej randze. Etos zawodowy dziennikarzy – jak jest? Zreferowanie głównych tez zawartych w zawodowych kodeksach etycznych dziennikarzy nie jest wystarczającą podstawą do wypowiadania się o etosie tej grupy 2 Ostatnich siedem akapitów opiera się na treści zawartej w Kodeksie Etyki Dziennikarskiej, lub stanowi zacytowanie jego fragmentów. 10 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce pracowników. Jest to jedynie wymiar normatywny. Dlatego konstytutywne zasady etyki zawodowej dziennikarzy warto zestawić z informacjami mówiącymi o praktycznej stronie ich działalności. Takim źródłem może być wydawane przez wspominaną już Radę Etyki Mediów sprawozdanie o stanie mediów w Polsce. W tym miejscu odwołamy się do ostatniego takiego raportu, który obejmuje lata 2008-2010 (Raport). Jak zauważa REM, w czasie tym na nieetyczne zachowania ludzi mediów wpłynęło blisko 500 skarg. Równocześnie, w rozpatrywanym okresie Rada wydała 28 oświadczeń i apeli. Nie będziemy przytaczać w tym miejscu wszystkich spraw, którymi zainteresowała się ta instytucja, a jedynie te wybrane i najbardziej bulwersujące. Okazuje się bowiem, że poszczególni dziennikarze reprezentujący różne ośrodki medialne w analizowanym przez raport czasie złamali większość spośród zawartych w kodeksach etycznych reguł. Jednym z przypadków, któremu autorzy sprawozdania poświęcają więcej miejsca jest sprawa dwukrotnej publikacji przez dziennikarzy „Faktu” zdjęcia młodocianej ofiary gwałtu. Przez to redakcja tej gazety naruszyła prawo ofiary do prywatności i anonimowości wizerunku. Ponadto, REM wytknęła wszystkim nadawcom, że relacjonując głośne wydarzenie, jakim było pojmanie seryjnego gwałciciela w Siemiatyczach, naruszyły zasadę kierowania się dobrem odbiorcy. Jak konkludują tę kwestię autorzy sprawozdania: „epatowanie patologią (…) wywołuje awersję, lek i poczucie bezradności wobec zła” (Tamże). Rada Etyki Mediów skrytykowała także proceder nadużywania przez programy informacyjne wizerunku dzieci znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, zwłaszcza związanej z nieuleczalnymi chorobami. Jako naganne określono w sprawozdaniu epatowanie przez dziennikarzy wątkami z prywatnego i intymnego życia polityków. Dotyczy to zwłaszcza redaktorów nieistniejącego już programu „Teraz My”, którzy w sensacyjnym tonie przedstawili nie do końca potwierdzone informacje o skandalicznym zachowaniu ministra Drzewieckiego, jakie miało mieć miejsce kilka lat wcześniej podczas prywatnego pobytu w Stanach Zjednoczonych. Natomiast relacjonując działalność „Super Expresu” poddano ostrej krytyce zamieszczenie na łamach tej gazety prywatnych zdjęć Krzysztofa Piesiewicza, które były wykonane przez szantażystów i kompromitowały ówczesnego senatora. Niektórzy dziennikarze natomiast posuwali się do procederu fabrykowania dowodów. Dotyczyło to łódzkiego „Expresu Ilustrowanego”, który zmanipulował zdjęcie ukazujące ówczesnego prezydenta tego miasta Jerzego Kropiwnickiego. Gazeta sugerowała, że 11 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce prezydent przebywał w jerozolimskiej synagodze, co dodatkowo – w połączeniu z artykułem – niosło ze sobą wymowę antysemicką. Nadmieńmy jeszcze o pewnych drobniejszych, aczkolwiek tak samo zasługujących na potępienie, przypadkach. Raport opisuje między innymi, odmowę zamieszczenia sprostowania ze strony „Rzeczpospolitej”, jednoczesne uwikłanie jednej z dziennikarek TVP w komercyjną działalność z zakresu Public-Relations, czy zapraszanie przez Tomasza Lisa do swojego programu w charakterze niezależnego gościa wynajmowanego przez siebie adwokata bez podania tego do wiadomości publicznej. Powyżej przedstawiono tylko kilka spośród dziesiątek opisanych przez REM przejawów naruszeń etyki dziennikarskiej. Co istotne, odstępstwa od zapisanych w kodeksach reguł etosowych są powszechne i dotyczą praktycznie wszystkich ważniejszych nadawców medialnych w Polsce. Tym, co dodatkowo wzbudza niepokój, jest obojętność kręgów dziennikarskich na krytykę ze strony REM. Może jednak to złe sformułowanie, gdyż punktowanie przez REM nieetycznych zachowań spotyka się często z reakcją w postaci mniej lub bardziej brutalnego ataku na Radę ze strony skrytykowanego nadawcy. Natomiast kwestie etyczne pozostają poza nawiasem zainteresowania3. Aby obraz działalności polskich dziennikarzy był pełniejszy, odwołamy się także do informacji ujawniających społeczny odbiór przedstawicieli tego zawodu. Za źródło posłuży nam raport CBOS Jacy są, jacy powinni być dziennikarze? (Strzeszewski 2002). Niestety badanie, na którym bazuje ta publikacja nie jest najnowsze i pochodzi sprzed dziesięciu lat. Nie znaleźliśmy jednak nowszego opracowania wpisującego się w tę problematykę. Zanim zreferujemy wiadomości o tym jak Polacy oceniają dziennikarzy pod względem wybranych cech dotyczących sfery etyczno-moralnej, nadmieńmy, że dla 40 proc. respondentów zawód ten był „pełnieniem pewnego rodzaju służby społecznej” (dla 55 proc. był „takim samym sposobem na zarabianie pieniędzy, jak każdy inny”, a 5 proc. stwierdziło że „trudno powiedzieć”) (Tamże: 3). Z raportu wyłania się dość niejednoznaczny – zawierający zarówno określenia pozytywne, jak i negatywne – obraz dziennikarzy w Polsce. Z jednej strony, badani Polacy uznali, że są oni „uczciwi” (62 proc. określeń, wobec 15 proc. dla „nieuczciwi” i 23 proc. dla „trudno powiedzieć), „wiarygodni” (59 proc. określeń, wobec 17 proc. dla „niewiarygodni” i 24 proc. dla „trudno powiedzieć) i „bezstronni” (43 proc. określeń, wobec 34 proc. dla „stronniczy” i 23 proc. dla „trudno powiedzieć”) (Tamże: 8). 3 Ostatnich siedem akapitów opiera się na treści zawartej w Raporcie REM za lata 2008-2010. 12 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Z drugiej jednak strony, respondenci przypisywali dziennikarzom najgorsze etyczne przymioty. Twierdzili, że reprezentanci tego zawodu „bez skrupułów wchodzą w czyjeś sprawy osobiste” (65 proc. określeń, wobec 17 proc. dla „są taktowni, szanują prywatność innych” i 17 proc. dla „trudno powiedzieć”), jak i „są bezwzględni, nie biorą pod uwagę skutków, jakie dla innych ludzi mogą mieć opublikowane przez nich materiały” (54 proc. określeń, wobec 26 proc. dla „mają poczucie odpowiedzialności, biorą pod uwagę skutki, jakie dla innych mogą mieć opublikowane przez nich materiały” i 20 proc. dla „trudno powiedzieć”) oraz „szukają sensacji za wszelką cenę” (49 proc. określeń, wobec 37 proc. dla „dążą do ujawnienia prawdy” i 14 proc. dla „trudno powiedzieć”) (Tamże: 8). Można zatem stwierdzić, że sposób postrzegania dziennikarzy przez Polaków cechowało dziwne rozdwojenie, które trudno wytłumaczyć. Otwartą kwestią pozostaje także pytanie, jak kształtowałby się rozkład odpowiedzi na przytoczone pytania dzisiaj – dziesięć lat po przeprowadzeniu omówionego badania. Zakończenie W pracy tej postawiliśmy sobie za cel namysł nad etosem istotnej grupy zawodowej, jakimi są dziennikarze. Wychodząc od opisu pojęcia etosu i jego elementów konstytutywnych, przyjęliśmy, że nasze dociekania lepiej zawęzić do pewnych wymiarów tego zjawiska. Bowiem kompleksowe ujęcie etosu zawodowego dziennikarzy wiązałoby się z koniecznością przeprowadzenia własnych badań empirycznych, jak i przeniknięcia do wspominanego środowiska. Do dalszej analizy wybraliśmy jednak dwa bardzo ważne parametry definiujące grupy etosowe. Tymi parametrami były: 1) normy i wartości (aspekt normatywny) oraz 2) rzeczywiste działania (aspekt praktyczny). Aby opisać pierwszy aspekt posłużyliśmy się formalnymi emanacjami normatywnych założeń etosowych, jakimi są zawodowe kodeksy etyczne. Analiza tych dokumentów ujawniła, że zawód dziennikarza przez członków tego środowiska łączony jest z wieloma pozytywnymi kategoriami etycznymi. Przede wszystkim z dobrem, obiektywnością, prawdą, nieinteresownością. Jak jednak te zaszczytne postulaty przekładają się na konkretne działania oraz zachowania dziennikarzy miał ujawnić namysł nad drugim aspektem. Były to informacje o konkretnych zachowaniach dziennikarzy oraz społecznej percepcji ich etycznego wizerunku. Okazuje się, że w ostatnich latach Rada Etyki Mediów odnotowała dziesiątki przypadków 13 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce naruszeń litery dziennikarskich kodeksów etycznych. Zasmucające jest to, że w proceder ten uwikłani są praktycznie wszyscy więksi nadawcy w naszym kraju. Podzielone są natomiast opinie Polaków o tym, w jaki sposób dziennikarze wypełniają swoje etyczne obowiązki. Z jednej strony, osoby trudniące się tym zawodem mają opinię uczciwych, wiarygodnych i bezstronnych. Z drugiej jednak strony, respondenci w większości wytknęli polskim dziennikarzom brak skrupułów, bezwzględność i niezważanie na dobro ludzi, których dana informacja dotyczy. Kończąc nasze rozważania, można pokusić się o tezę, głoszącą że pomiędzy normatywnym a praktycznym wymiarem dziennikarskiego etosu występuje dysonans. Szczytne idee nie mają pokrycia w rzeczywistości. Nie negujemy wprawdzie, że nie można wskazać wielu przykładów dobrego dziennikarstwa. Oczywiście można, jednak skala wskazanych przez REM nieprawidłowości, jak i niejednoznaczny społeczny odbiór, ujawniają dosyć dużą rozpiętość między sferą powinności a faktycznymi postawami tej grupy zawodowej. Bibliografia Karta Etyczna Mediów przyjęta przez Konfederację Mediów Polskich (1995), [http://www.radaetykimediow.pl/index.php?option=com_content&view=category&layo ut=blog&id=2&Itemid=3], dostęp 24.06.2013. Kodeks Etyki Dziennikarskiej przyjęty przez Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, [http://www.sdp.pl/Kodeks-etyki-dziennikarskiej-SDP] dostęp 24.06.2013. Konstańczak Stefan (2000), Odkryć sens życia w swojej pracy. Wokół problemów etyki zawodowej, Wydawnictwo Uczelniane Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku, Słupsk. Nowak Ewa, Cern Karolina M. (2008), Ethos w życiu publicznym, Wydawnictwo PWN, Warszawa. Ossowska Maria (1986), Ethos rycerski i jego odmiany, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Raport REM za lata 2008-2010, Rada Etyki Mediów [http://www.radaetykimediow.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=17: raport-rem-za-lata-2008-2010&catid=11:sprawozdania-rem&Itemid=18], dostęp 01.06.2013. Sołtysiak Grzegorz (2006), Kodeksy etyczne w Polsce (wybór), Zakład Wydawniczy DrukTur, Warszawa. Strzeszewski Michał (2002), Jacy są, jacy powinni być dziennikarze?, CBOS, Warszawa. Swadźba Urszula (2001), Śląski etos pracy. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. 14 Między normą a praktyką. Przyczynek do analizy etosu zawodowego dziennikarzy w Polsce Szawiel Tadeusz (1999), Etos [w:] Encyklopedia Socjologii, kolegium redakcyjne (red.), Oficyna Naukowa, Warszawa. Wołk Zdzisław (2009), Kultura pracy. Etyka i kariera zawodowa, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji - PIB, Radom. © Piotr Czakon i Redakcja Od redakcji: tekst został opublikowany 29.09.2013 po uprzednim pozytywnie zakończonym procesie recenzyjnym 15