Collage „polskiego Berlina“

STRONY_wer POLSKA 2.qxd
03.03.2009
16:48
Page 5
Spis treści
My, berlińczycy! Wir Berliner!
Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa
Wprowadzenie
7
Część 1
Panorama
Robert Traba
W poszukiwaniu „przenośnej ojczyzny“. Polacy w wielokulturowym Berlinie
13
Tomasz Szarota
Spotkania między Polakami i Niemcami w Berlinie (1815-1945)
55
Andrzej Stach
Berlińska Polonia dzisiaj
79
Część 2
Collage „polskiego Berlina“
Ewelina Wanke
Na królewskim i cesarskim dworze
95
Wojciech Suchocki
Mecenas. Postać hrabiego Atanazego Raczyńskiego
111
Spis treści
5
STRONY_wer POLSKA 2.qxd
03.03.2009
16:48
Page 6
Konrad Vanja / Gerhard Weiduschat
„Pamiętasz o tem…“.
O historii wzajemnych oddziaływań polsko-niemieckich w Berlinie w XIX wieku
127
Anna Baumgartner
Fałat i Kossak.
Polscy malarze w pruskim Berlinie pod koniec XIX wieku
139
Lidia Głuchowska
Awangarda: Berlin – Poznań
159
Heinrich Olschowsky
Polscy artyści patrzą na Berlin
197
Jarosław Suchoples
„Mój dziadek studiował w Berlinie...“
Polacy w dziejach społeczności akademickiej Berlina
221
Jarosław Suchoples
Od „wypędzenia“ do niemieckiej „godziny zero“.
„Polski Berlin“ w czasie II wojny światowej
245
Natalie Wasserman
W cieniu muru. Polskie ślady we wschodniej części Berlina
261
Leszek Szaruga
Mój Berlin. Wrażenia byłego emigranta
277
Natalie Wasserman
Polski teatr na deskach scenicznych Berlina
295
Polski Berlin. Tablica synchroniczna, najważniejsze daty
z historii Polaków w Berlinie
315
Wystawa
6
Biogramy
319
Wystawa
321
My, berlińczycy! Wir Berliner!
STRONY_wer POLSKA 2.qxd
03.03.2009
16:48
Page 7
Wprowadzenie
Trzy akty, osiemnaście scen, prolog i epilog. Taka jest konstrukcja dramatu, który opowiada
prawie trzystuletnią historię „polskiego Berlina“. Zamiast teatru swoje podwoje otwiera
muzeum.
Na wystawie „My berlińczycy! Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa“ widz odnajdzie
wszystkie cechy klasycznego dramatu. Zamiast aktorów akcję naszej opowieści tworzy kilkaset eksponatów (oryginałów i kopii), instalacji, filmów i… plastyczna kompozycja zbudowana ze SŁOWA. Bohaterami są jednak przede wszystkim ludzie, wydarzenia z historii
stolicy Prus/Niemiec, które głosem świadków historii komentują, inspirują i prowokują do
samodzielnej interpretacji historii.
Jaki finał ma dramat przedstawiony na wystawie? Czy jest to tragedia? Czy też komedia?
A może udało się znaleźć równie oryginalne rozwiązanie, jak sam fakt pokazania dramatu
w formie wystawy? Na to pytanie muszą już odpowiedzieć sami widzowie. Nie jest to
w każdym razie opowieść ex cathedra, lecz zaproszenie do nowej, otwartej dyskusji, w której
próbujemy „złamać“ paradygmat polsko-niemieckich sporów ostatnich lat.
Prezentowany tom nie jest klasycznym katalogiem. Uzupełnia i wzbogaca wystawę „My, berlińczycy!“, ale jednocześnie stanowi samodzielną, otwartą opowieść o przeszłości. Włączamy
się w europejskie dyskusje o historii, proponując opowieść o „własnych historiach“ Polaków
i Niemców poprzez pryzmat historii wzajemnych oddziaływań (Beziehungsgeschichte). Nie ma
bowiem zamkniętych historii narodowych. Wszystkie dzieją się w szerszym kontekście.
Punktem odniesienia staje się historia sąsiada. W przypadku Berlina „sąsiedzkość“ ma pod-
Wprowadzenie
7
STRONY_wer POLSKA 2.qxd
03.03.2009
16:48
Page 8
wójne znaczenie: wewnętrzne – Polacy jako integralna część społeczno-politycznego organizmu stołecznego Berlina, jako współobywatele; zewnętrzne – Polacy/Niemcy jako rzeczywisty i wyobrażony wizerunek sąsiada.
***
Wystawa „My, berlińczycy! Wir Berliner! Historia polsko-niemieckiego sąsiedztwa“ oraz
niniejszy tom wieńczą projekt, który powstał w Centrum Badań Historycznych Polskiej
Akademii Nauk w Berlinie pod koniec 2006 roku pod nazwą: „My, berlińczycy! Polacy w rozwoju Berlina (XVIII-XXI wiek)“. W jego ramach organizowane były seminaria, warsztaty,
konferencje, wydawane są publikacje. Wzięło w nim udział kilkudziesięciu pracowników
i współpracowników CBH PAN: naukowców różnych dziedzin, studentów, plastyków, wystawienników, artystów, dziennikarzy. Bez ich koncepcyjnej pracy, bez zaangażowania, graniczącego z poświęceniem, wystawa ta nie mogłaby zostać zrealizowana. Dużego wsparcia
merytorycznego udzielili nam członkowie Rady Wystawy, z profesorem Tomaszem Szarotą
i Basilim Kerskim na czele. Tomasz Szarota nie tylko przekazywał nam bezcenne informacje, lecz także udostępnił swoje „zbiory berlińskie“, zawierające nieznane publikacje i kopie
dokumentów. Dziękuję naszym licznym partnerom instytucjonalnym, w tym przede wszystkim
Muzeum Miejskiemu (Stadtmuseum Berlin) w Berlinie, które nie tylko udzieliło nam przestrzeni wystawienniczej, lecz również wsparło kompetencjami swojego zespołu współpracowników. Poznańska firma wystawiennicza „Ptasia 30“ Danuty Słomczyńskiej w sposób innowacyjny i profesjonalny przygotowała wszystkie instalacje plastyczne, wzbogacając jednocześnie narracyjną część wystawy.
Od początku projekt finansowany był z funduszy Polskiej Akademii Nauk. Jednak niemożliwe
byłoby jego zrealizowanie, gdyby Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej
oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego nie obdarzyło Zespołu CBH PAN ogromnym zaufaniem. Większość środków pochodzi z funduszy właśnie tych ministerstw. Kompetencje ministerialnych urzędników, pracowników Muzeum Narodowego w Poznaniu oraz
pracowników Ambasady RP w Berlinie pozwoliły nam dostosować się do wysokich standardów operacjonalizacji środków budżetowych. Finansowego wsparcia udzieliły nam również
Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej oraz Fundacja Polsko-Niemieckie Pojednanie.
8
My, berlińczycy! Wir Berliner!
STRONY_wer POLSKA 2.qxd
03.03.2009
16:48
Page 9
Bez wahania patronat nad projektem objął Burmistrz Berlina Klaus Wowereit oraz Prezydent
Warszawy Hanna Gronkiewicz-Waltz. Dziękujemy.
Na koniec chciałem podziękować dwóm wybitnym osobistościom życia publicznego w Polsce
i w Niemczech: Prezydentowi Richardowi von Weizsäckerowi oraz Ministrowi Władysławowi
Bartoszewskiemu. Obaj Panowie od początku towarzyszycie rozwojowi CBH PAN w Berlinie.
Dzisiaj, 19 marca 2009 roku, symbolicznie odbieracie nasz pierwszy wielki projekt. Chciałbym, żeby zarówno Panowie, jak i przyszli odbiorcy wystawy, odnaleźli w niej nowe inspiracje na temat dialogu polsko-niemieckiego i radość obcowania z interesującą sztuką wystawienniczą!
Robert Traba
Berlin, 19 marca 2009 roku
Wprowadzenie
9