Page 1 Debata o legitymizacji Kościoła katolickiego w Polsce w

Page 1 Debata o legitymizacji Kościoła katolickiego w Polsce w

Debata o legitymizacji
Kościoła katolickiego w Polsce
w sferze publicznej
w latach 1989–2010
Warszawa 2012
Książka wydana dzięki finansowemu wsparciu
Fundacji Konrada Adenauera
Recenzja naukowa: prof. UW dr hab. Krzysztof Wielecki
Redakcja tekstu: Roman Kazior
Korekta: Katarzyna Jutkiewicz-Kubiak
Projekt okładki: Andrzej Rudowski
W książce wykorzystano wyniki badań prowadzonych w ramach grantu
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr NN 5356/B/H03/2011/40,
w latach 2011–2012
Na okładce:
scena z Drzwi Gnieźnieńskich przedstawiająca św. Wojciecha nauczającego Prusów
Skład i łamanie
Studio OFI, Warszawa
© Copyright by Sławomir Sowiński
© Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2012
Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości lub części niniejszej
publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej,
komputerowej i in.) wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.
Wydawca
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
03-982 Warszawa, ul. Dedala 8/44
tel. 602 247 367, faks 22 870 03 60
e-mail: [email protected]
www.aspra.pl
ISBN 978-83-7545-391-1
„Kościół […] to nie żadna «forpoczta imperializmu»,
lecz zwyczajny wiatrak, mielący mąkę dla tych,
co nie samym chlebem żyją”
ksiądz profesor Józef Tischner,
Polski kształt dialogu (1980)
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Rozdział I
Kościół w sferze publicznej. Obecność i legitymizacja . . . . . . . . . . . . . . 21
Ramy, topos i logika sfery publicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Kilka uwag semantycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
To, co „publiczne”. Krótka geneza ideowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Aksjologia sfery publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Specyfika, topos, funkcje i aktorzy sfery publicznej. Wybrane
współczesne ujęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Kościół jako aktor sfery publicznej. Możliwe ujęcia
i ich limitacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Od legalności do legitymizacji publicznej Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . 61
Pojęcie legitymizacji politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
Specyfika i polityczny sens legitymizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Publiczna legitymizacja publicznej obecności Kościoła . . . . . . . . . . . . 69
Rozdział II
Debata na temat publicznego statusu Kościoła katolickiego
w Polsce po roku 1989. Przegląd etapów, problemów
i strategii argumentacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Etap pierwszy: Dyskusja nad podstawowymi regułami (1989–1993) . . 82
Wzajemny respekt roku 1989 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Napięcia i animozje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
W kierunku kompromisu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Etap drugi: Debata w cieniu konkordatu i konstytucji (1993–1997) . . . 93
Konkordat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
Konstytucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Relacje państwo–Kościół w nowej konstytucji . . . . . . . . . . . . . . . 107
Problem preambuły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Etap trzeci: Kontekst europejski (1997–2004) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Polski katolicyzm wobec integracji europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . 125
7
Spis treści
Polski katolicyzm jako przedmiot w debacie o integracji
europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Etap czwarty: Kościół w życiu publicznym Polski po śmierci
Jana Pawła II (2005–2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Dyskusje na temat lustracji Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Kościół i rzeczywistość polityczna w latach 2005–2007. . . . . . . . . 155
Media świeckie jako recenzenci działalności publicznej Kościoła . 174
Rozdział III
Sposoby legitymizowania i delegitymizowania publicznego statusu
Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Typologie J. Gowina i Z. Nosowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Zasadnicze linie podziałów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
Cztery stanowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
Kościół w narodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Kontekst ideowy i teoretyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Wizja życia publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Rola i miejsce Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
Kościół w państwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
Kontekst ideowy i teoretyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
Wizja życia publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Rola i miejsce Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254
Kościół w demokracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
Kontekst ideowy i teoretyczny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
Wizja życia publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Rola i miejsce Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Kościół i religia jako sprawa prywatna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
Kontekst ideowy i teoretyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
Wizja życia publicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
Rola i miejsce Kościoła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
Próba bilansu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Zakończenie. Obecność, odmienność, transcendencja . . . . . . . . . . . . . 333
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
Opracowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
8
Wprowadzenie
Wprowadzenie
Kwestia publicznego statusu Kościoła katolickiego w Polsce oraz formy
jego obecności w życiu publicznym jest jednym z ważniejszych wątków sporów i debat politycznych, z których po roku 1989 wyłaniał się i wyłania ład
odrodzonej Rzeczypospolitej.
Trudno zresztą szczególnie się temu dziwić. Po pierwsze bowiem, sprawa relacji między polityką a religią, Kościołem a państwem należała zawsze
do – by tak rzec – centralnych kwestii politycznych całej naszej cywilizacji. A historię polityczną Europy i jej poszczególnych epok da się opowiadać
przyjmując za punkt wyjścia wzajemne postrzeganie się instytucji państwa
i Kościoła oraz zachodzące w tym względzie zmiany1. Po wtóre, kwestia relacji między religią a polityką nie została ani zamknięta, ani rozstrzygnięta wraz
z nastaniem nowoczesności, a oczekiwania, że proces sekularyzacji zamknie
religię i związane z nią pytania w sferze wyłącznie prywatnej, okazały się
1
W historii Europy dotyczy to rzecz jasna przede wszystkim chrześcijaństwa. Odnosząc się do
pierwszych wieków chrześcijaństwa w Cesarstwie Rzymskim, dobrze ilustruje to ks. prof. Wincenty
Myszor. Przywołując liczne dokumenty źródłowe, które stanowią edykty cesarzy z jednej strony
i listy duszpasterzy rodzącego się wówczas Kościoła z drugiej, pokazuje on dramatyczną historię
prowadzącą od prześladowań do zalegalizowania chrześcijaństwa w roku 313. Drogę pełną podejrzliwości i oskarżeń ze strony poszczególnych władców Cesarstwa, widzących w chrześcijaństwie
antypaństwową sektę, ale także dylematów chrześcijan co do tego, czy – jako uczniom Chrystusa –
wolno im w pełni uczestniczyć w życiu publicznym, robić kariery i sprawować urzędy. (Por. W. Myszor, Europa. Pierwotne chrześcijaństwo, idee i życie społeczne chrześcijan (II i III wiek), Studium
Generale Europa, Warszawa 1999/2000). W nieco inny sposób, w zdecydowanie szerszej perspektywie historycznej, zagadnienie to ujmuje profesor Christian Starck z Uniwersytetu w Getyndze.
Przyjmując za punkt wyjścia tezę o zasadniczym wpływie relacji między państwem a Kościołem na
tożsamość polityczną poszczególnych państw Europy, wskazuje on, jak poszczególne wydarzenia
z historii Kościoła, takie jak reforma papieża Grzegorza VII z XI wieku czy akt supremacji króla
Henryka VIII, przygotowywały grunt pod konkretne rozwiązania prawne i polityczne. Co więcej,
wskazuje on także, że kluczowe elementy chrześcijańskiej doktryny, takie jak nauka o grzechu pierworodnym, nauka o podobieństwie człowieka do Boga czy nakaz miłości bliźniego, wpływają na
kształtowanie się tożsamości politycznej współczesnej Europy. (Por. Ch. Starck, Znaczenie chrześcijaństwa i Kościołów dla tożsamości Unii Europejskiej i jej krajów członkowskich, [w:] H. Juros
(red.), Europa i Kościół, Fundacja Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1997, s. 75–101.
9