Obecni - autoportret » pismo

joanna ładomirska
obecni
Czasem są w jednym miejscu od zawsze, od
dziesiątek lat przemierzają te same ulice, zakręcają
ten sam kran (nie za mocno, bo zacznie cieknąć),
od młodości wieszają klucz na tym samym haczyku. Patrzą, jak rosną sadzone przez ich dziadków
drzewa. Na święta wyjmują z serwantki wyprawną
porcelanę matki.
Czasem zaś życie pozostawili gdzie indziej,
w swej pierwszej ojczyźnie, wśród ludzi, których
nazwiska, po pół wieku, recytują bez najmniejszego
kłopotu. Dlatego tak ważny staje się wyszczerbiony
kubek „stamtąd”, zrudziałe zdjęcie, słowo-nazwa
rzeczy już nieistniejącej, przyjaciel, ten ostatni, który
pamięta kolor firanek w dawno opuszczonym domu.
Dla tych dom jest tam. Wszystkie następne to tylko
mieszkania.
Zmagania z przedmiotami. Zimowe ubrania
zawsze na lato chowane w walizkę, suchy chleb
krojony w kostkę dla łabędzi, kartki świąteczne
co roku wysyłane o czasie, starannie podpisane
na odwrocie stare fotografie, w dolnej szufladzie
preszpanowa wiązana teczka z adnotacją „Po mojej
śmierci oddać…”. Potyczki z przedmiotami nie zawsze wygrane. Prawie dobry gramofon „Barkarola”,
nieczynne elektryczne młynki do kawy, encyklopedia
w bardzo wielu tomach, płaszcz wciąż jak nowy,
tylko do zwężenia, rosnące stosy gazet, rachunków,
słoików po ogórkach, w szufladzie zaschnięty klej
w tubce – na wszelki wypadek.
Przedmioty, ludzie, przestrzeń zyskują zawiłe
historie. Nowe, które przychodzi, nie zastępuje starego, a jedynie je uzupełnia. Świat jest zawsze światem
po zmianie. Nazwy miejsc narastają: „ulica Wolska,
co była kiedyś Manifestu Lipcowego, a teraz znów
Piłsudskiego”. Rzeczy są namacalnie „czasowe”,
zmieniają się aparaty telefoniczne i numery tramwajów, ogrzewanie mieszkań, życzenia świąteczne,
imiona sąsiadów. Kolejny raz w życiu przychodzi
uczyć się robienia herbaty: już nie samowar, nie
prymus, nie węglowa koza, nie kuchenka gazowa,
tylko czajnik bezprzewodowy, a co jutro?
W zmienności odszukać własny rytm: cukier
na górnej półce, radio o wytartych pokrętłach, stolik
od zawsze oparty o ścianę, bo wtedy się nie chwieje.
Przedmioty o znanych niedostatkach czuwają w tych
samych miejscach.
Starzy ludzie w swych domach. Bywa, że są na
nie skazani, więźniowie przestrzeni, odgrodzeni od
świata schodami, progami, drzwiami z zacinającym
się zamkiem. Ale bywa też, że świadomie ograniczają
się do swoich czterech ścian. Świat zewnętrzny
kończy się w uchylonych na korytarz drzwiach,
na parapecie okna, na ławce przed domem.
Ważący słowa, drzemiący, bacznie obserwujący,
grzejący się w słońcu, podążający niespiesznie,
sumiennie czytający gazetę. Destylujący rzeczywistość. Obecni.
Może nie tylko równiejsze chodniki i wygodne
podjazdy, niskopodłogowe autobusy i telefony
o większych przyciskach, może potrzebna jest też
ławka, niezbyt wysoka, co trochę w słońcu, a trochę w
cieniu, w pół męczącej drogi do urzędu, parku, kościoła. Miejsce z widokiem na sklepik i kwitnące wiosną
drzewo, obok karmnik i budka dla szpaków…
Ważna jest taka ławka. Może i my kiedyś dojrzejemy, by na niej usiąść.
„Autoportret” jest refleksją nad
kondycją przestrzeni, w jakiej
– jako społeczeństwo – funkcjonujemy.
Prezentuje:
rozważania teoretyczne z różnych
dziedzin wiedzy,
pozytywne rozwiązania
praktyczne,
nieoczywiste konteksty.
Zapraszamy do dyskusji!
autoportret. pismo o dobrej przestrzeni
ISSN 1730-3613
kwartalnik
nakład: 1150 egz.
wydawca:
adres:
małopolski instytut kultury
rynek główny 25
31-008 kraków
tel. (12) 422-18-84, 422-32-65, 422-76-06
e-mail: [email protected]
www.autoportret.pl
redakcja: joanna orlik (redaktor naczelna), marcin
klag (koncepcja graficzna i skład), joanna hajduk
(sekretarz redakcji), emiliano ranocchi (sekretarz
redakcji międzynarodowej), aleksandra wojda
i beata drabik (redakcja i korekta tekstów)
streszczenia: jacek konieczny
tłumaczenia: anna mirosławska-olszewska
okładka: fot. marcin klag; s. 48: użyto cytatu z: hanna
krall, „tam już nie ma żadnej rzeki”, wydawnictwo a5,
kraków 1998; s. 40-41: użyto cytatów s. 40: czesław
miłosz, „to”, wydawnictwo znak, kraków 2000, s. 25;
s. 41: jarosław iwaszkiewicz, „poezje”, wydawnictwo
lubelskie, lublin 1989, s. 400-403
druk: drukarnia kolejowa kraków
W sprawie prenumeraty prosimy
o kontakt z wydawcą.
Redakcja zastrzega sobie prawo do nadawania tytułów
i redagowania nadesłanych tekstów.
spis treści contents
4
joanna zalewska, na marginesie? o miejscu starości we współczesnej kulturze
Nastały ciężkie czasy dla ludzi starszych. Coś, co dawniej stanowiło ich siłę, czyli wiedza i doświadczenie, dziś przestało być cenione. To, co w starości przykre, czyli mniejsza sprawność fizyczna i zbliżająca się śmierć, jest przez kulturę
współczesną uznawane za rzecz wstydliwą i dlatego rugowane ze świadomości. Czy zatem „dobry starzec to młody
starzec?”
joanna zalewska, on the sidelines? the place of old age in contemporary culture
Hard times have come to old people. What used to be their strength, i.e. their knowledge and experience, has now
ceased to be appreciated. What is disagreeable about old age, i.e. deteriorating physical condition and impending
death, contemporary culture considers embarrassing and eliminates from consciousness. Is, then, ‘a good old man a
young old man?’
jakub puchalski, col tempo, starość w sztuce europejskiej
Starość od wieków była tematem dla artystów, różnie ją jednak postrzegano. Pomiędzy dziełami sztuki europejskiej różnych epok znajdziemy zarówno przedstawienia sławiące wielkich przodków rodziny, jak też ujęcia, w których skupiono
się na słabości i szpetocie starego ciała, albo na spojrzeniu – zamyślonym, naznaczonym życiowym doświadczeniem.
Patrząc na nie spotkamy może własne odbicia...
jakub puchalski, col tempo, old age in european art
For centuries, old age has been a topic explored by artists, who viewed it in many different ways. Strolling among works
of art, which date back to different ages, we can find both representations in honour of illustrious ancestors of the family
and depictions which focus on the weakness and ugliness of the old body or on the model’s pensive, knowledgeable
look. As the author writes, a lot of things in our life will depend on whether we try to escape old age or come to terms
with it. Let us start with a glance in the mirror.
monika szmyt, pełen wigoru chiński portret starości, o sile oddziaływania „ojca” luo zhongli
Czym dla Europy są „Czarny kwadrat” Malewicza, „Fontanna” Duchampa czy „Marylin Monroe” Warhola, tym dla Chin
stał się „Ojciec” Luo Zhongli z 1980 r. Ten hiperrealistyczny obraz przedstawiający twarz starego człowieka powstał jako
reakcja na Rewolucję Kulturalną Mao i zdeptanie przez nią chińkiej tradycji szacunku dla rodziców. Luo Zhongliemu
udało się przywrócić starości należne jej miejsce.
monika szmyt, a spirited portrait of old age from china, the powerful effect of „father” by luo zhongli
To the Chinese, 'Father' (1980) by Luo Zhongli is what 'Black Square' by Malewicz (Malevych), 'Fountain' by Duchamp or 'Marilyn
Monroe' by Warhol are to the Europeans. This hyper-realistic picture which depicts an old man’s face was a reaction to Mao’s
Cultural Revolution and its eradication of traditional respect for the parents. Owing to a wide-ranging debate and numerous references to Luo Zhongli’s painting, it has become possible to restore old age to the place where it belongs in the Chinese culture.
przemysław piekarski, w stronę niebiańskiej saraswati, o starości w indiach
„Nie ma rzeczy godniejszej niż odwiedzić swych rodziców i obmyć im stopy. To pielgrzymka najświętsza” – głosi jedna
ze świętych ksiąg. Osoby starsze otaczane są w Indiach wielkim szacunkiem, choć w kulturze tej znajdziemy również
zjawiska, które z europejskiej perspektywy wydać się mogą okrutne lub niezrozumiałe. Ich znaczenie wyjaśnia Przemysław Piekarski.
jerzy klag, okiem biologa, czym jest starość dla organizmów żywych?
W myśleniu biologa o starości punktem wyjścia jest fizyczny aspekt tego zjawiska. Pojawiające się coraz liczniej
zmarszczki to tylko zewnętrzny objaw procesów, które zachodzą w organizmach żywych przez cały czas, od samej
chwili narodzin. Naukowcy ciągle nie są zgodni, na czym dokładnie polega mechanizm starzenia się. Czy można jakoś
przechytrzyć tykający nieubłaganie zegar?
przemysław piekarski, towards a heavenly saraswati, old age in india
‘There is no worthier thing than to visit one’s parents and wash their feet. This is the holiest pilgrimage,’ says one of the
Hindu holy books. The elderly are much respected in India, though there are numerous customs that we may find cruel
or incomprehensible. Przemysław Piekarski explains their meaning.
krystian pisowicz, labirynt, o przestrzeniach umysłu, który zachorował
Każdy z nas jest w pewnym sensie więźniem własnego umysłu. U osób cierpiących na chorobę Alzheimera wraz
z postępami choroby zmniejsza się kontrola nad otoczeniem. Kurczące się możliwości zapamiętywania, a zatem i rozpoznawania przedmiotów i miejsc, uniemożliwiają „normalne” poruszanie się w przestrzeni. Zadaniem osób zdrowych
jest takie jej organizowanie, aby ułatwić życie chorym. Artykuł napisany przez specjalistę-praktyka dostarcza cennych
wskazówek w tym zakresie.
krystian pisowicz, the maze, spaces of the mind which has fallen ill
In a way, each of us is a prisoner of their own mind. The people who suffer from Alzheimer’s disease lose their grip on the
environment as their illness progresses. Deteriorating memory and mounting difficulty in recognizing objects and places
make it impossible to get around in space. It is healthy people’s duty to organize space in such a way as to make life easier
for the people with Alzheimer’s. The article, written by an expert-practitioner, gives us valuable advice on this issue.
anna miodyńska, bagaż odnaleziony, czyli o przygotowaniach do wystawy
Zwiedzając mieszkanie starszej osoby napotykamy zwykle sporo przedmiotów, których znaczenie i kontekst rozumie
tylko właściciel czy właścicielka. Bardzo prawdopodobne, że będą to pamiątki z czasów dzieciństwa – utraconej ojczyzny, którą kiedyś trzeba było opuścić. Ekspozycja „Bagaż odnaleziony” ukazuje, jak wyjątkowy jest świat, który każdy
z nas ze sobą niesie; dziesięcioro emerytów z Nowej Huty zgodziło się podzielić nim ze zwiedzającymi. Zapraszamy!
anna miodyńska, lost luggage reclaimed, or on the preparation to an exhibition
When we visit an elderly person’s flat, we come across a lot of objects whose meaning and context are lost on us. Quite
probably, they will be childhood souvenirs, relics from a long-lost homeland which their owners were forced to leave.
‘Lost Luggage Reclaimed,’ an exhibition which displays memorabilia of ten retired Nowa Huta dwellers, shows how
unique is the world that we all carry within ourselves. The heroes of the exhibition decided to share theirs with us.
dominika buczak, senior przed monitorem, wywiad z barbarą kaszkur-niechwiej
Świat ludzi starszych, którzy pamiętają początki radia, nie musi być aż tak daleki od współczesnego świata muzyki na
mp3, edytorów tekstu i internetu. Organizowane przez krakowskie stowarzyszenie Akademia Pełni Życia kursy komputerowe dla ludzi starszych cieszą się wielkim powodzeniem. „Uczyć się można w każdym wieku” – przekonuje prezes
Akademii, pani Barbara Kaszkur-Niechwiej.
dominika buczak, a senior person in front of the computer screen, an interview with barbara kaszkur-niechwiej
The world of elderly people, who still remember the beginnings of the radio, may not seem light years away from the
contemporary world of mp3 players, text editors and the Internet. Organised by Krakow’s Fullness-of-Life Academy
association, computer courses for the elderly have become widely popular. And these are only one of the ways to help
them understand the world of their grandchildren. ‘You can learn at any age, even at the ripe old age,’ claims Barbara
Kaszkur-Niechwiej, president of the Academy.
dorota kozicka, dojrzałość do literatury, refleksje o czytaniu
Co charakteryzuje gust literacki dojrzałego człowieka – takiego, który czyta, bo chce i lubi, a nie dlatego, że musi?
Z pewnością wysokie wymagania. Nie ma czasu na czytanie błahostek. Książka ma być ambitna, mądra i interesująca
w odbiorze. Burzliwe dyskusje o lekturze, poszukiwania literackiego ujęcia własnych doświadczeń życiowych, słowem:
prawdziwa, żywa miłość do książek – wszystko to znajdziemy na kursach literatury dla seniorów.
dorota kozicka, maturity to literature, a reflection on reading
What is characteristic for the literary taste of mature people who read because they want to, and not because they have
to? Certainly, they have high expectations as there is no time to waste on reading trifles. A book should be ambitious, wise,
realistic – but also interesting to read. Heated discussions after reading a book, searching for a literary partner to match one’s
own life experience, in a word, a genuine love of books – all these can be found in the courses in literature for senior people.
bartosz lewandowski, „u” dziadków, projekt mieszkań dla osób starszych
Starsi ludzie muszą często opuszczać swoje miejsca zamieszkania i przenosić się do „domów spokojnej starości”. Tym
samym zostają wyrwani z budowanych przez dziesięciolecia relacji z miejscem zamieszkania: przedmiotami, otoczeniem, ludźmi. Projekt „U” dziadków jest próbą stworzenia takiej przestrzeni, która zapewni mieszkańcom wygodę, nie
odbierając im możliwości dalszego funkcjonowania w społeczeństwie.
bartosz lewandowski, at the grandparents’, a design for flats for elderly people
Elderly people are forced to move from their place to the so-called ‘old people’s home.’ In this way, they are made to
break off the relationship they have built over decades with their place of residence, its furnishings, its environment,
other people. It is hard to live a decent, normal life when you are shut off from the rest of the world between four unfamiliar walls. The design At the Grandparents', described in the article, is an attempt to create space that could both be
comfortable and provide the means for elderly people to function normally in the society.
8
12
jerzy klag, a biologist’s perspective, what does old age mean to living organisms?
Our reflection on old age starts with the physical aspect of this phenomenon. Wrinkles that appear more and more
frequently with the passage of time are merely an external symptom of the processes which take place within living
organisms all the time, ever since they are born. Scientists have not reached a consensus about the main mechanisms
of ageing. Can the relentless, fast-ticking clock be outwitted?
16
20
24
30
34
38
42