Historia zespolu palacowo - parkowego

ZESPÓŁ PAŁACOWO – PARKOWY W DĘBOWEJ ŁĄCE
Malowniczy zespół pałacowo-parkowy w Dębowej Łące jest najokazalszą i najpotężniejszą dawną siedzibą ziemiańską w okolicach Wąbrzeźna i jedną z najwspanialszych w całym
województwie kujawsko-pomorskim. Wieś położona jest przy szosie prowadzącej z Brodnicy do Wąbrzeźna, w odległości około 10 km na wschód od tego miasta. Pałac wraz z parkiem
znajduje się w północno zachodniej części wsi. Administracyjnie należy do gminy Dębowa Łąka.
Dębowa Łąka (Muchonwald - 1319, Mockenwald, Mokkynwaldt, Dębowałąka - 1561, Dębowo Łąka - 1614, Dembowalonka, Wittenburg - 1907) po raz pierwszy wzmiankowana
jest w dokumentach z 1319r., lecz jej starszy rodowód potwierdzają mury kościoła wzniesionego na przełomie XIII i XIV wieku. Wieś była początkowo własnością rycerską, a następnie
szlachecką. Podlegała komturii kowalewskiej, a od XV wieku golubskiej. Podczas wojny w 1414r. wieś została spalona. Krzyżackie księgi szkodowe odnotowały wówczas straty na 300
grzywien.
Pod koniec XV wieku na terenie osady osiadła pochodząca z Konojad, zacna rodzina Konojadzkich herbu Prawdzie, W 1519r. Konojadzcy zmienili nazwisko na Dębołęccy i to
właśnie od ich nowego nazwiska powstała dzisiejsza nazwa wsi - Dębowa Łąka. Najbardziej znanym przedstawicielem rodu był Wojciech Dębołęcki (ur. ok. 1585-1646),
franciszkanin, pisarz, kompozytor i kapelan lisowczyków, Był on uczestnikiem licznych misji-dyplomatycznych, przeprowadził także szereg reform w strukturze administracyjnej
franciszkanów,
W 1594r, Dębowa Łąka należała do Jakuba Dębołęckiego. Następnym odnotowanym właścicielem włości był w 1670r. wojewoda malborski, Stanisław Działyński herbu
Ogończyk. Kolejnymi posiadaczami dóbr byli; Ewa Szembekowa chorążyna (1735), po niej Sikorscy (1752) i ponownie rodzina Działyńskich (1773), Pod koniec marca 1774r., drogą
spadku, Dębowa Łąka przypadła hrabiowskiej rodzinie Małachowskich,
W dniu 3 stycznia 1776r. całą posiadłość nabył od polskiego notariusza koronnego, Antoniego hrabiego Małachowskiego, kapitan i jednocześnie dzierżawca domeny Łąkorek i
Krotoszyn, Ludwig Leopold von Goddentow. Urodził się on w Gros Mosens, w Prusach Wschodnich, w 1725 lub w 1726r., z ojca Martina Ludwiga i matki Johanny Wilhelminy Behrens
z Barenhof. Jego żoną była pochodząca z Tillwaldu (powiat suski) Charlotte Gottliebe z domu Delsnitz (1723-1780).
W 178Qr. zmarli oboje małżonkowie von Goddentow. Po ich śmierci, drogą koligacji rodzinnych, 23 sierpnia 1783r. Dębowa Łąka przypadła dotychczasowemu dzierżawcy
domeny w Radzyniu Chełmińskim, Ernstowi Eliasowi von Friese (1743 – 1802) oraz jego żonie, Sofii Henriette [1757-1833] z domu Goddentow. Małżeństwo to w 1786r.
dokupiło jeszcze dodatkowo majątek Święte (Schwenten) koło Łasina. l stycznia 1801r, Ernst i Sofia przekazali wycenioną na 64 116 tala¬rów Dębową Łąkę swojemu synowi,
referendarzowi sądu miejskiego Carlowi Ludwigowi Ernstowi von Friese, a sami prze¬nieśli się do Świętego. Carl Ludwig Ernst v on Friese poślubił we wrześniu 1803r. Johannę
Justynę Nettelbeck, zmarł jednak bezdzietnie 4 stycznia 1809r. Wdowa po nim, nie podoławszy obowiązkom, zadłużyła majątek i za radą adwokata Rafa lskiego wystawiła go na
przymusowy przetarg. W wyniku odbytego w 1810r. w Bydgoszczy przetargu, Johanna Friese stała się ponownie właścicielką Dębowej Łąki. Kosztowało ją to 40 000 guldenów.
Niedługo potem, w 1812r., wyszła ponownie /a mąż za Carla Chrystiana Henniga11 (1782-1821). Od tego czasu do lipca 1892r. Dębowa Łąka była siedzibą rodową Hennigów12.
Carl Chrystian przejął majątek do spółki z bratem, Friedrichem Gottlobem13 (1779-1845), który z zawodu był adwokatem, a na stałe mieszkał w Kwidzynie. Wybranką jego serca
była Julianna Henrietta von Friese (1788-1874), córka wspomnianych wcześniej Ernsta Eliasa i Sofii von Goddentow. Ślub odbył się 4 lipca 1808 r. w Kwidzynie.
Obydwaj bracia zawarli 26 listopada 1813r. umowę, na mocy której, po śmierci jednego z nich prawo współwłasności Dębowej Łąki miało wygasnąć. Osiem lat później (5
czerwca 1821) Carl Chrystian zmarł i jedynym właścicielem olbrzymiej fortuny został Friedrich Gottlob Hennig. W skład majątku w Dębowej Łące wchodziły wówczas folwarki:
Dziadówka, Tereszewko, Pólko, Kurkocinek, wsie czynszowe; Jaworze, Józefowo, Iwanki oraz tzw. Krzyżowa Karczma (Kreuzkrug) w Osicczku. Wartość całości oszacowano na
66 702 talary.
Po śmierci brata Friedrich Gottlob zlecił administrowanie majątkiem rządcy Migge. Sam co trzy tygodnie dojeżdżał z Kwidzyna d o Dębowej Łąki i podejmował tam
kluczowe decyzje dotyczące przyszłości swych dóbr. Był on świetnym gospodarzem. Meliorował podmokłe grunty, utwardzał drogi, naprawiał zniszczone podczas kampanii
napoleońskiej budynki gospodarcze. Zbudował także pokaźną gorzelnię, nowe spichlerze i stodoły. Friedrich Gottlob odnosił rów nież sukcesy w produkcji rolnej, Plony zbóż i
ziemniaków, w uprawie których specjalizował się majątek, były rekordowe, toteż jego posiadłość przynosiła mu wyśmienite dochody i była w owym czasie najsłynniejszą w
całych Prusach Zachodnich.
Friedrich Gottlob Hennig wykazywał się ponadto aktywną działalnością społeczną, kulturalną i polityczną. Jego osoba znalazła szybko uznanie w oczach władz pruskich. W
styczniu 1833r. odznaczono go Orderem Czerwonego Orła 4. klasy, a 1O września 1840r. został podniesiony do godności szlacheck iej. Uroczystość, której przewodniczył sam
król Prus, Fryderyk Wilhelm IV, odbyła się w Królewcu.
Friedrich Gottlob von Hennig nie poprzestał jednak na tych sukcesach. W publikacji Ewalda von Henniga Blatter zur Gestchichte der Familie v. Hennig czytamy: Na
wiosnę, w 1839r. Friedrich Gottlob rozpoczął budowę nowego, dużego pałacu. Był to otwarty czworobok, którego skrzydło zachodnie zamknięte było wieżą. Budowa trwała bez
przerwy, aż do wiosny 1844r. jesienią 1842r. były już zamieszkane pokoje znajdujące się we wschodnim skrzydle na piętrze, a także kuchnie i mieszkania parteru, przeznaczone
tymczasowo dla pracowników zatrudnionych przy budowie domu. Meblowanie pałacu trwało do 1843r.
Koszty budowy rezydencji wyniosły dokładnie 37 977 talarów, 23 grosze i 6 fenigów. W sumę tę nie wliczono kosztów drewna budowlanego pozyskanego z własnego lasu,
kamieni polnych i granitu do fundamentów, a także transportu. Prace były wykonywane przez wiele grup budowlanych i przeróżnych rzemieślników. Koszty mebli,
sprowadzonych z Berlina i Gdańska, wyniosły 3 449 talarów. Powyższe dane pochodzą z osobistych notatek Friedricha Gottloba.
Po śmierci Friedricha Gottloba von Henniga (1845) właścicielem dóbr o szacunkowej wartości 160 000 talarów został jego starsz y syn, Friedrich Heinrich Carl Ernst
Ludwig von Hennig14. Urodził się on w Kwidzynie 18 grudnia 1818r. W latach 1838-1842 studiował prawo i filozofią na uniwersytetach w Bonn, Berlinie i Wrocławiu. W marcu
1851r. pojął w Elblągu za żonę Mathildę Baum [1830-1906), córkę Gottlieba i Mathildy Schwark. Podobnie jak ojciec, wzorowo prowadził majątek; a także był członkiem wielu
niemieckich organizacji. Na początku lat 60. XIX wieku; głosami miejscowych Niemców, został wybrany posłem do pruskiego parla mentu. Gdy zmarł w 1869rv jego majętność
była warta aż 300 279 talarów.
Po nim, mocą testamentu, całą rozległą posiadłość przejęła jego żona, Mathilda, w imieniu której dobrami zarządzał kuzyn jej zmarłego męża, Carl Hennig (1818-1886). Był
on synem wymienionego już Carla Chrystiana Henniga (1782-1821), brata budowniczego pałacu, Friedricha Gottloba (1779-1845). Po ukończeniu szkół rolniczych Carl Hennig
nabył majątek w Nowej Wsi, w powiecie brodnickim. Po kilku latach administrowania Dębową Łąką ożenił się (22 września 1875) z żoną zmarłego kuzyna, Mathildą. Jesienią
1878r. świeżo upieczone małżeństwo wydzierżawiło majątek synowi Mathildy z pierwszego małżeństwa, Friedriechowi zwanemu Fritz em (1852-1907). Sami małżonkowie
wyprowadzili się natomiast do Torunia, gdzie Carl Hennig zajął się matematyką i badaniami astronomicznymi.
Friedrich (Fritz) nie był jednak dobrym gospodarzem. Na domiar złego, w 1880r. Dębową Łąkę i okolice nawiedziły ogromne ulewy , przez co żniwa były całkowicie
nieudane. Te niesprzyjające okoliczności były powodem powrotu Carla i Mathildy do Dębowej Łąki (1884). Ale i to nie poprawiło sytuacji finansowej majątku, gdyż z kolei w
1884r. zbiory były bardzo mizerne na skutek zupełnej suszy.
W grudniu 1886r. zmarł Carl Hennig i od tej pory dobrami zarządzał Perle, ale i on nie wydostał Dębowej Łąki z finansowej zapaści, bowiem w następnych latach ceny
produktów rolnych były coraz niższe. Także hodowla owiec rasy ram-bouillet, w której specjalizował się majątek, na skutek obniżających się cen wełny przestała być opłacalna.
Ponadto spadły ceny spirytusu i drewna budowlanego, pozyskiwanego z własnego lasu.
W 1891r. obszar dóbr całego majątku wynosił 2252 ha, w tym pola i ogrody obejmowały 1207 ha, łąki i pastwiska 224 ha, lasy 62 6 ha i zbiorniki wodne 67 ha. Pomimo tak
olbrzymiej fortuny, w wyniku braku koniunktury na produkty rolne, Malhilda von Hennig nie była w stanie udźwignąć ciężaru utrzymania całe go majątku. Dodatkowo nie znalazła
ona sposobu na wykorzystanie tak potężnego pałacu i to prawdopodobnie było przyczyną, iż w lipcu 1892r. zbyła swą własność Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej. Cały areał dóbr
wynosił wówczas 2191,57 ha. Mathilda von Hennig zmarła na atak serca w sierpniu 1906r., w Giesen, podczas pobytu u córki Kath ariny von Gonta.
Po przejęciu pałacu przez Komisję Kolonizacyjną wnętrza gmachu poddano przebudowie i po zakończonym remoncie w 1895r. oddano go na siedzibę zakonu Ojców
Ewangelistów, l października 1899r. dodatkowo utworzono tam seminarium duchowne, w którym kształcili się kandydaci na przyszłych pastorów ewangelickich z Wąbrzeźna i
okolic. Pierwszym dyrektorem placówki został generalny superintendent z Królewca, niejaki Gennrich. Na północnym skraju parku zaś, w latach 1900-1901; wzniesiono kościół
w stylu neogotyckim, na potrzeby licznej gminy ewangelickiej.
Dawnym areałem gruntów rolnych Komisja zarządzała do l lipca 1902r. Wówczas rozpoczęto parcelację majątku po -między sprowadzonych z głębi Rzeszy niemieckich
osiedleńców. Utworzono w ten sposób 115 indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni 10 ha każde.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dawną rezydencję von Hennigów przejął Skarb Państwa. W latach 1920 -1924 znajdował się tu Zakład Wychowawczy dla
panien, prowadzony przez Siostry Służebniczki Niepokalanego Poczęcia NMP. Następnie przez rok funk cjonowała w pałacu szkoła dla chłopców, zarządzana przez Ojców
Zgromadzenia Ducha Świętego. Na okres 1925-1930 ówczesny minister Nauki i Wyznań, Stanisław Grabski, ulokował w gmachu Średnią Szkołę Rolniczą, którą później, ze
względu na zły stan budynku, przeniesiono do Grudziądza. Dwa lata potem (1932) zrujnowany, pozostający bez administratora pałac przejęło Zgromadzenie Sióstr Pasterek od
Opatrzności Bożej15, organizując w nim nowicjat. Pod koniec września 1939r. Niemcy urządzili w pałacu więzienie, w któ rym przetrzymywano aresztowanych w powiecie
wąbrzeskim księży.
Po II wojnie światowej Siostry Pasterki ponownie wróciły do pałacu, by do 1958r. troszczyć się w nim o dzieci i osoby starsze . Stary, nieremontowany i coraz bardziej
zniszczony obiekt domagał się jednak rychłej rewitalizacji. Po mozolnych, trwających kilka lat pracach, w 1965r. utworzono tu Państwowy Dom Dziecka. Od 1984r. do dziś w
gmachu mieści się Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. W jego ramach funkcjonują szkoły: podstawowa i zawodowa; gimnazjum oraz internat. Obecnie w Ośrodku uczy
się ponad 50 dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym. Wychowankowie mogą tu przebywać do ukończe nia 24 roku życia. Właścicielem
ośrodka jest Starostwo Powiatowe w Wąbrzeźnie, merytorycznie podlega on Ministerstwu Edukacji Narodowej.
Monumentalny, późnoklasycystyczny pałac w Dębowej Łące został wzniesiony w latach 1839-1844 wysiłkiem Friedricha Gottloba von Henniga. Motorem powstania tej
wspaniałej i z wielkim rozmachem zaprojektowanej rezydencji były; być może, względy ambicjonalne jej ówczesnego właściciela. To jego posiadłość miała być najbardziej
podziwiana i z założenia miała przyćmić blask wszystkich innych budowli tego typu w okolicy.
Ta olbrzymia, czteroskrzydłowa, wysoko podpiwniczona rezydencja założona jest na planie prostokąta o wymiarach 35 x 26 m, z niewielkim dziedzińcem pośrodku. Jest to
budynek murowany z cegły, otynkowany, z bogatym boniowaniem elewacji i skromną dekoracją rozetową pod zwieńczeniem fasady. Gm ach jest częściowo dwu, częściowo
trójkondygnacyjny, z pięciokondygnacyjną wieżą widokową zwieńczoną belwederem. Od strony parku przylega do budynku portyk zam knięty z trzech stron doryckimi,
kanelowanymi kolumnami. Do portyku prowadzą okazałe, łamane schody. Po zakupie pałacu przez Komisję Kolonizacyjną, przestrzenie między kolumnami zostały przeszklone,
tworząc rodzaj werandy. Najbardziej dekoracyjna jest fasada głównego skrzydła. Tworzy ją niewielki ryzalit z trójkątnym front onem pośrodku. Cały budynek posiada płaskie
czterospadowe dachy kryte dachówką.
W dawnej rezydencji zachował się pierwotny układ wnętrz, pochodzący z okresu adaptacji pałacu na cele szkolno -wychowawcze. Od strony dziedzińca tworzą go korytarze
oraz obszerna sień na osi frontu. Budynek posiada oryginalną stolarkę okienną i drzwiową, a także balustrady schodów wewnętrznych,
Z zabudowań gospodarczo-inwentarskich dawnego majątku przetrwały tylko nieliczne. Najciekawszym budynkiem jest dom ogrodnika, usytuowany, podobnie ja k pałac, w
południowo-wschodniej części parku, w pobliżu dawnych ogrodów użytkowych. Wzniesiono go najprawdopodobniej na przełomie XIX i XX wieku. Obiekt posiada zachowaną
bryłę i układ wnętrz. Ponadto za murem oddzielającym pałac od zabudowań folwarcznych znajdują się dawna wozownia (obecnie schowki i warsztaty) oraz wzniesiony w połowie
XIX wieku murowany czworak. Niegdyś cała posiadłość otoczona była murem, przez który na teren majątku prowadziły trzy okazałe bramy z czerwonej cegły. Niestety, nie
przetrwały one do dziś. Ostatnia z nich została rozebrana na początku lat 50 ubiegłego stulecia.
Wokół pałacu roztacza się uroczy park z licznymi kanałami i stawami, założony w połowie XIX wieku przez rodzinę von Hennigów. Skomponowano go w stylu angielskich
ogrodów krajobrazowych. Jego powierzchnia wynosi 11,25 ha. Ze względu na bogaty system wodny, liczne osie widokowe, duże polany i zróżnicowany drzewo stan z ciekawymi
okazami drzew pomnikowych, park należy do najokazalszych i najcenniejszych w całym województwie kujawsko -pomorskim. Zinwentaryzowano w nim 26 gatunków i odmian
drzew oraz 7 gatunków krzewów. Większość z nich to gatunki rodzime. Najliczniej występują klony pospolite, dęby szypułkowe, l ipy drobnolistne, a także kasztanowce, graby i
modrzewie. Gatunki aklimatyzowane reprezentowane są przez dęby czerwone, kasztanowce białe, robinie akacjowe i czarne sosny. Osobliwością parku jest pomnik przyrod y,
najokazalszy w całym województwie platan klonolistny o obwodzie w pierśnicy 525 centymetrów. Jego wysokość wynosi aż 31 m.
W latach 1990-1993 przeprowadzono w parku prace renowacyjne, celem uzyskania lepszych efektów kompozycyjno-przestrzennych. Uporządkowano wówczas gruntownie
drzewostan. Wycięto obumarłe samosiewy, odsłonięta osie widokowe, wybagrowano stawy, założono nowe trawni ki, a także uzupełniono fragmenty murowanego ogrodzenia.
Prace, prowadzone pod czujnym okiem Państwowej Służby Ochrony Zabytków, sfinansowano ze środków Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.
Niezwykłe w swej urodzie założenie pałacowo-parkowe w Dębowej Łące zachowało w otoczeniu parkowej zieleni urok dawnej wiejskiej rezydencji ziemiańskiej. Z tego też
względu, jako dobro kultury zostało wpisane do rejestru zabytków województwa kujawsko -pomorskiego (park w 1984r., pałac dopiero jesienią 2002r.).
11
Carl Chrystian Hennig z wykształcenia był geometrą, a także nauczycielem matematyki. W latach 1896 -1897 nauczał obu starszych synów późniejszego króla Prus, Fryderyka Wilhelma IV.
12
Ród Hennigów pochodził z Plöscn koło Lipska. Protoplastą rodu był Balthazar Hennig (1646-1719), który zajmował się młynarstwem. Po I rozbiorze Polski Hennigowie przenieśli się do Torunia, gdzie
ojciec Carla Chrystiana i Friedricha Gottloba, Balthazar Gottlob Ilennig (1742-1808), jako doktor filozofii, pełnił urząd m.in. dyrektora gimnazjum.
13
Fricdrirh Gottlob Hennig studiował prawo na Uniwersytecie w Halle (1800-1805). W latach 1805-1806 odbywał praktyki sądowe w Tucholi i Toruniu. W roku (1807) zdał egzamin asesorski w Berlinie. W
dniu l czerwca 1808r. został mianowany komisarzem sądowym i powołany do Sądu Apelacyjnego w Kwidzynie. Później pracował jako ad wokat.
14
Friedrich Heinrich Carl Ernst Ludwig v. Hcnnig oraz jego żona Mathilda; pozostawili po sobie sześcioro dzieci: czter ech synów oraz dwie córki. Pierworodny Friedrich Gottliob, zwany Fritzem, przez trzy
lata niezbyt udanie zarządzał majątkiem w Dębowej Łące. W 1879r. poślubił Janinę Plehn, córkę dziedzica Kopytkowa (obecnie gm ina Smętowo, woj. pomorskie); Georga Plehna. Ich syn, Heinrich Georg
Julius (1883-1947), wybrał drogę kariery wojskowej. W czasie I wojny światowej był dowódcą U-Botta, później został kontradmirałem. Fritz zmarł w lipcu 1907r. na skutek ciężkich urazów doznanych
podczas katastrofy kolejowej w okolicach Trzemeszna. Drugi syn Friedricha i Mathildy, Heinrich Georg August (1859-1936), w 1893r. ożenił się z Charlotte Hambrook. Z wykształcenia, podobnie jak ojciec
i dziadek, był prawnikiem, W 1887r., podczas jazdy konnej, ugryzł go w rękę jego wierzchowiec, co było przyczyną poważnych powikłań. W sierpniu 1893r. nabył majątek Zakrzewo (Kressau) o powierzchni
428 ha, w pobliżu Radzynia Chełmińskiego. Po sprzedaży Dębowej Łąki w 1892r., zamieszkał tam wraz z matką. W 1900r. był człon kiem rady nadzorczej cukrowni w Mełnie. Zmarł na atak serca w 1936r.
Jego syn, Detlew Berthold (ur. 1897), jako ochotnik wstąpił pod koniec II wojny światowej do Wehrmachtu. Zginął na terenie gr udziądzkiej cytadeli podczas walk z Rosjanami 5 marca 1945r. Pozostałe dzieci
Friedricha i Mathildy to synowie: Erich (zmarł w 1868r. jako trzyletnie dziecko), Ewald (1868-1937), który rok przed swą śmiercią wydał w Stuttgarcie publikację Blatter żur Geschichte der Familie v. Hennig
oraz córki-. Helenę Ilenriette (1854-1929), późniejsza żona Eugena v, Bielera z Linowa i Katharina Laura (1861-1909), zamężna z generałem Richardem v. Gonta.
15
Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej założyła w grudniu 1894r. błogosławiona Matka Maria Karłowska. Urodziła się ona w 1865r. w Słupówce (dziś Karłowo) koło Kcyni, w rodzinie
ziemiańskiej. Już w młodości była zafascynowana miłością i miłosierdziem bożym dla zatwardziałych grzeszników. Szczególną opi eką otaczała samotne matki i zagubione moralnie dziewczyny. Dzięki
fundacji Anieli hrabiny Potulickiej utworzyła w Poznaniu-Winiarach pierwszy dom zakonny i Zakład Wychowawczy Dobrego Pasterza. Z biegiem lat z jej inicjatywy powstało 9 domów, w tym 2 szpitale dla
wenerycznie chorych kobiet W 1933r. Matka Karłowska wykupiła od Państwowego Banku Rolnego pałac w Jabłonowie Pomorskim i zaadaptowała go na dom generalny Zgromadzenia, który funkcjonuje tam
do dziś. Zmarła w opinii świętości 24 marca 1935r. w Pniewitem (gmina Lisewo, powiat chełmiński). Jej doczesne szczątki spocz ęły w Jabłonowie, w krypcie pod kaplicą zamkową. Ciało złożono w sarkofagu
z białego piaskowca, wykonanym przez wąbrzeskiego rzeźbiarza Jana Kamińskiego. Po 30 latach od śmierci rozpoczął się jej proc es beatyfikacyjny. 6 czerwca 1997r. w Zakopanem, papież Jan Paweł II
wyniósł Matkę Marię Karłowska do chwały błogosławionych.