Tendencje zmian w systemie doradztwa rolniczego w Polsce

Anna J. Parzonko
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Tendencje zmian w systemie doradztwa rolniczego w Polsce
Słowa kluczowe: doradztwo rolnicze, organizacja, obszary wiejskie, integracja
Streszczenie: Zarówno organizacja doradztwa rolniczego, jak i zakres realizowanych przezeń zadań
zmieniają się w zależności od sytuacji politycznej kraju, od panującej koniunktury rynkowej i potrzeb
odbiorców porad. Podstawowym zadaniem doradztwa rolniczego jest wspieranie ludności wiejskiej w
pokonywaniu ich problemów i dostosowaniu do istniejących warunków gospodarczych. Zmianie ulegają
podstawowe kierunki działań doradztwa. Wyraźnie zaznacza się tendencja odchodzenia od typowego
doradztwa rolniczego w kierunku doradztwa wiejskiego. W znacznym stopniu jest to efekt
wielofunkcyjnego rozwoju na wsi oraz potrzeby dostosowania się polskiego rolnictwa do wymogów
obowiązujących w Unii Europejskiej. W opracowaniu przedstawiono rys historyczny doradztwa rolniczego
ze szczególnym wskazaniem na ostatni okres, w którym kształtował się współczesny system doradztwa
rolniczego. Zaprezentowano także nowe obszary problemowe, których potrzeba realizacji wymusi kolejne
zmiany w organizacji doradztwa rolniczego w Polsce.
Wstęp
W odpowiedzi na potrzeby zmian w systemie doradztwa rolniczego wynikające z konieczności
dostosowania prowadzonej działalności doradczej do zmieniającego się obrazu wsi i obszarów wiejskich,
część krajów Unii Europejskiej podjęła w ostatnich latach działania restrukturyzacyjne. Jest to efekt
rozporządzenia Rady UE 1782/2003, zgodnie z którym każde państwo członkowskie zobowiązane jest do
ustanowienia systemu doradztwa dla rolników. W wielu krajach podejmowane są działania dostosowujące
organizację doradztwa rolniczego do unijnych wymogów. Zauważalną tendencją jest ciągłe zmniejszanie
roli doradztwa państwowego na rzecz doradztwa finansowanego przez rolników lub w pełni komercyjnego.
Obecnie można wyróżnić trzy rodzaje systemów doradztwa rolniczego:
1. państwowy (tradycyjny) system, który całkowicie jest finansowany z budżetu państwa, bez
pobierania opłat za usługi. Taki system ma miejsce w Belgii, Grecji, Luksemburgu i Słowenii,
gdzie za doradztwo odpowiada centralna organizacja rządowa. Podobnie jest w Hiszpanii,
południowych Niemczech, Portugalii, Szwecji, Włoszech i w Szwajcarii, z tym, że w tych
państwach system doradztwa zarządzany jest przez jednostki regionalne;
2. półpaństwowy system doradztwa polegający na tym, że doradztwo świadczone jest przez
organizacje państwowe pobierające opłaty za niektóre usługi od rolników. Z takim systemem
mamy do czynienia w Czechach, Estonii, Irlandii, Norwegii, Polsce, Słowacji i na Węgrzech;
3. prywatny system doradztwa, który przyjął różną postać w zależności od uwarunkowań
historyczno – ekonomicznych. W tym przypadku można mówić o doradztwie będącym w gestii
rolników realizowanym przez np. izby rolnicze, związki i organizacje zawodowe (przykładem są
tu takie kraje, jak Austria, Dania, Finlandia, Francja i północno-zachodnie Niemcy) bądź
doradztwie komercyjnym, będącym własnością prywatnych osób i instytucji (taki system
doradztwa występuje w Anglii i Walii, Holandii, północno-wschodnich Niemczech i w Szkocji).
W Polsce usługi doradcze świadczone są głównie przez publiczne i prywatne podmioty doradcze.
Publiczny system doradztwa rolniczego gwarantuje jednakową usługę na terytorium całego kraju. Korzyści
wynikające z doradztwa prywatnego to przede wszystkim innowacyjny i elastyczny system szkolenia,
poszukiwanie nowych rozwiązań nowych form pracy.
Wiodącą rolę w systemie doradztwa rolniczego w Polsce odgrywają ośrodki doradztwa
rolniczego, które mają za zadanie wspierać rolników i polskie rolnictwo w przemianach jakie zachodzą na
obszarach wiejskich. Na szczególną uwagę zasługuje zakrojona na szeroką skalę działalność szkoleniowa
ODR-ów, pomoc przy opracowywaniu biznesplanów inwestycyjnych, przy wypełnianiu wniosków czy
pisaniu podań. Doradcy w bardzo dużym stopniu ułatwiają rolnikom pokonywanie skomplikowanych
procedur w sięganiu po środki unijne i dotacje. Pracownicy ośrodków doradztwa rolniczego to
wykwalifikowana kadra doradcza posiadająca w większości wyższe wykształcenie, ustawicznie
podnosząca swoje kwalifikacje poprzez udział w kursach, szkoleniach, studiach podyplomowych. Obecnie
w ośrodkach doradztwa zatrudnionych jest 4870 pracowników, w tym 3503 specjalistów. W Polsce średnio
wypada jeden doradca na ok. 428 gospodarstw rolnych, w Danii na 20, a w Austrii na 300.
Na podstawie analizy dostępnej literatury, jak i badań realizowanych w ramach projektu
badawczego „Modele funkcjonalnych rozwiązań w zakresie współpracy doradztwa rolniczego i rolników z
grup producenckich” podjęto próbę przedstawienia zmian, jakie zachodziły zarówno pod względem
zorganizowania doradztwa rolniczego w Polsce, jak i w treściach merytorycznych realizowanych przez
służby doradcze. Na podstawie źródeł wtórnych określono także zauważalne tendencje zmian w systemie
doradztwa rolniczego w Polsce.
Geneza poradnictwa rolniczego w Polsce
Historia rozwoju doradztwa rolniczego w Polsce wskazuje na jego istotną rolę w procesie rozwoju wsi i
rolnictwa. Przechodziło ono różne etapy w zależności od panujących w danym okresie stosunków
społeczno - gospodarczych. W latach międzywojennych występowało duże zacofanie strukturalne
rolnictwa, niski poziom sił wytwórczych, duży analfabetyzm ludności rolniczej, brak przygotowania
zawodowego rolników. Stąd w tym okresie rozwinęła się agronomia społeczna 1. Główną domeną
agronomii społecznej była działalność oświatowa związana ściśle z działalnością polityczną i gospodarczą,
jaką rozwijały instytucje i organizacje społeczne w środowisku wiejskim, mająca wpływać na podnoszenie
ludności wiejskiej na wyższy stopień kultury materialnej i duchowej. Opierała się ona głównie na ruchu
społecznym mas chłopskich, który w tym okresie znajdował swe odzwierciedlenie głównie w takich
organizacjach społeczno – gospodarczych i oświatowych, jak: kółka rolnicze, koła gospodyń wiejskich,
koła związków młodzieży wiejskiej, spółdzielnie rolnicze i związki branżowe a także samorząd
gospodarczy w postaci Izb Rolniczych. Okres agronomii społecznej w dwudziestoleciu międzywojennym
był znaczącym etapem tworzenia się profesjonalnego doradztwa w Polsce, przerwanym wybuchem II
wojny światowej.
W powojennej historii wyróżnić można kilka etapów w rozwoju doradztwa polskiego.
Charakterystyczne dla tych etapów było powiązanie organizacji i zadań służb doradczych z celami polityki
społeczno-gospodarczej kraju. O ile tuż po wojnie (w latach 1945 – 1949) obserwuje się nawiązanie do
doświadczeń międzywojennych, to stosunkowo szybko z nich zrezygnowano. Z pewnością zwrócić uwagę
należy na rok 1957, który to kończy okres powojennej stagnacji w rozwoju doradztwa. W 1957 roku
reaktywowano działalność kółek rolniczych, w ramach których utworzono stanowisko agronoma
gromadzkiego. Jego zadaniem było wykorzystywanie w praktyce rolniczej wiedzy fachowej przy pomocy
odpowiednio zorganizowanego instruktażu i doradztwa, wprowadzanie postępu rolniczego, propagowanie i
kontrola wykonywania przez rolników najprostszych zabiegów. Oprócz służby rolnej zorganizowanej przy
kółkach rolniczych w okresie tym pojawiła się także służba rolna przy spółdzielczości wiejskiej, przemyśle
rolno – spożywczym i skupie, a także pracownicy wydziałów rolnictwa i leśnictwa rad narodowych. W
1968 roku powstała Gromadzka Służba Rolna, w skład której wchodzili: agronom, zootechnik, asystent
agronoma i zootechnika, agromeliorant. Rok 1968 uważa się za początek państwowego doradztwa
rolniczego. Rok 1973 zapoczątkował kolejne przemiany: w 1973 roku utworzono przy Gminnej Służbie
Rolnej zhierarchizowane stanowisko instruktora rolnego, w 1975 roku utworzono wojewódzkie ośrodki
postępu rolniczego (WOPR), którym powierzono opiekę fachową i metodyczną nad gminną służbą
instruktorską a w 1981 roku całkowicie przekazano służbę doradczą [Maziarz 1977, Sikorska-Wolak 1998,
Zawisza 1999]. Działania programowe i metodyczne w sposób bardziej wyraźny lokują te służby w
procesach oświatowo-doradczych. Podporządkowanie ODR administracji państwowej nie zwalnia jednak
tej instytucji z odpowiedzialności za realizowanie zadań wynikających z planów rozwoju rolnictwa. Nie
ulega jednak wątpliwości, iż przyjęta wówczas koncepcja pracy wiązała jej działalność z potrzebami
1
W chwili obecnej nazwa „agronomia społeczna” jest już terminem historycznym. Jej miejsce zajął termin
„upowszechnianie wiedzy i postępu w rolnictwie”.
rolników. Pojawiające się trudności rozwoju rolnictwa, ograniczania w dostępie do środków produkcji
rodziło jednak szereg trudności pełnego ich zaspokajania.
Powyższe rozważania wskazują na fakt, iż w organizacji i zadaniach doradztwa rolniczego
obserwuje się szereg zmian. Niezależnie jednak od oceny poszczególnych okresów, działalność ta odegrała
pewną rolę w urzeczywistnianiu idei postępu w rolnictwie.
Kształtowanie się systemu doradztwa rolniczego na przełomie wieków
Obecny system doradztwa rolniczego zaczął kształtować się na początku lat 90. kiedy to dokonano
znacznych zmian dotyczących doradztwa rolniczego i mających wpływ na jego funkcjonowanie. Główne
przyczyny doskonalenia systemu doradztwa wynikały z transformacji ustrojowej i nowej koncepcji
rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Uznano, że w procesach przeobrażeń wsi i rolnictwa, doradztwo
ma do spełnienia ważną rolę, ale konieczne jest dokonanie poważnej reorganizacji strukturalnej i
programowej tej instytucji. Reorganizacja służb doradczych polegała głównie na:
1. przekształceniu wojewódzkich ośrodków postępu rolniczego w ośrodki doradztwa rolniczego;
2. uspołecznieniu pracy doradczej, co stwarzało szansę na większy wpływ rolników na treść
programów oświatowo-doradczych czy szerzej, na zarządzanie doradztwem;
3. wydzieleniu gospodarstw doświadczalnych;
4. zmianach w treściach doradztwa obok treści technologicznych zadań produkcyjno –
technologicznych pojawiły się zagadnienia związane z ekonomiką produkcji, jakością produkcji,
marketingiem, alternatywnymi źródłami dochodu, organizowaniem działań zespołowych, ochroną
środowiska, problemami społecznymi rodzin rolniczych;
5. wzbogaceniu form, metod i środków zapewniających dostępność pomocy wszystkim rolnikom,
głównie o metody grupowego oddziaływania na radzących się i metody środowiskowe, dzięki
którym możliwe było upowszechnianie nowych koncepcji gospodarowania m.in. grup
producenckich czy agroturystyki;
6. podwyższeniu poziomu kwalifikacji zawodowych doradców dzięki kreowaniu
nowoczesnego systemu doskonalenia przygotowującego kadry doradcze do nowych
zadań,
7. budowaniu silnych związków z ośrodkami nauki,
8. stymulowaniu zachowań przedsiębiorczych i innowacyjnych producentów .
Od 1 stycznia 1991 roku działają w Polsce Ośrodki Doradztwa Rolniczego (ODR), których
podstawowym zadaniem jest prowadzenie działalności głównie doradczej i poza tym, jako uzupełniającej –
działalności oświatowej, informacyjnej i upowszechnieniowej. Jednoczesne uspołecznienie doradztwa tj.
powołanie Społecznych Rad Doradztwa Rolniczego sprawiło, że ludność rolnicza została włączona w
określanie głównych kierunków pracy doradczej. Uspołecznione w ten sposób doradztwo nabrało
charakteru doradztwa partnerskiego charakteryzującego się znaczną skutecznością. W latach 1991-1999 w
każdym z 49 województw funkcjonował wojewódzki ośrodek doradztwa rolniczego. Po roku 1999, kiedy
to wprowadzono nowy trzystopniowy podział administracyjny kraju nastąpiły zmiany w strukturze
organizacyjnej doradztwa. Średnio na jedno nowe województwo przypadały 3 dawniejsze WODR-y.
Równolegle z ośrodkami doradztwa rolniczego funkcjonowało powstałe z dniem 2 stycznia 1999 roku
Krajowe Centrum Doradztwa, Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich z siedzibą w Brwinowie
k/Warszawy bezpośrednio podległe Ministerstwu Rolnictwa. Centrum to powstało poprzez połączenie
Centrum Doradztwa i Edukacji w Rolnictwie w Poznaniu, Krajowego Centrum Oświaty Rolniczej w
Brwinowie k/Warszawy i sześciu Ośrodków Doradztwa Rolniczego w: Barzkowicach, we Wrocławiu,
Przysieku k/Torunia, Starym Polu, Poświętnem k/Płońska i Radomiu.
Zmiany te wymusiły wznowienie prac nad ustawą, która to uregulowałaby sytuację doradztwa
zarówno pod względem prawnym jak i organizacyjnym. W konsekwencji od 1 stycznia 2005 roku na
drodze ustawy z dnia 22 października 2004 roku o jednostkach doradztwa rolniczego obowiązuje nowa
organizacja, zadania i zasady działania jednostek doradztwa rolniczego. Zgodnie z obowiązującą ustawą
jednostkami doradztwa rolniczego są2:
1) Centrum Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Brwinowie (podlega ministrowi właściwemu do
spraw rozwoju wsi),
2) 16 wojewódzkich ośrodków doradztwa rolniczego, których terytorialny zasięg działania obejmuje
obszar województwa właściwego ze względu na siedzibę tego ośrodka (ośrodek doradztwa
podlega właściwemu miejscowo marszałkowi danego województwa3).
Oceniając dokonane w ostatnich latach zmiany można stwierdzić, iż nakładane na ośrodki
doradcze zadania i oczekiwania wynikające z przeobrażeń gospodarczych wsi i rolnictwa, integracji z UE z
jednej strony i warunkami ich urzeczywistnienia (poziom przygotowania ogólnego i zawodowego
rolników, gotowość do zachowań przedsiębiorczych i innowacyjnych) z drugiej strony można stwierdzić,
iż nie gwarantują one osiągania wysokiej skuteczności działań. Jeśli spojrzeć z punktu widzenia rolników
to ich uczestnictwo w zadaniach wynikających przykładowo z takich programów, jak: program rolnośrodowiskowy, rachunkowości, rozwoju przedsiębiorczości i związanych z nią programów pomocowych
UE nastręczać będzie wiele nowych i złożonych problemów. W ich rozwiązywaniu konieczna będzie
pomoc ze strony służb doradczych. Wymagać to będzie dokonywania dalszych istotnych i celowo
wprowadzanych zmian w systemie doradztwa rolniczego.
W doradztwo rolnicze w coraz większym stopniu włączają się także Izby Rolnicze, instytuty
naukowo - badawcze i uczelnie, związki branżowe, przedsiębiorstwa przemysłu rolno – spożywczego (w
ramach integracji pionowej z dostawcami surowców), powstające coraz częściej firmy zajmujące się
badaniem rynku, dystrybucją środków produkcji, czy też prywatne firmy zajmujące się profesjonalnym
doradztwem. Zaznaczyć jednak należy, że podmioty prowadzące działalność komercyjną nastawione są
przede wszystkim na te zadania doradztwa, na które występuje największe zapotrzebowanie i za które
odbiorca skłony jest uiścić stosowną opłatę. W ten sposób powoli zaczyna się kształtować nowy system
doradztwa rolniczego, na który składać się będą różne wzajemnie się uzupełniające instytucje działające w
rolnictwie lub jego otoczeniu (państwowe, samorządowe, prywatne itp.), zróżnicowane pod względem
finansowania [Parzonko 2008].
Wyzwania dla współczesnego doradztwa rolniczego
Zmiany w systemach doradztwa oraz rosnąca potrzeba powiązania doradztwa z całym systemem wiedzy
rolniczej wynika ze współczesnych uwarunkowań i przemian w rolnictwie i na obszarach wiejskich.
Podstawowe zmiany to globalizacja, liberalizacja handlu i wynikająca z tego coraz silniejsza konkurencja,
zmniejszanie się liczby rolników, podejmowanie przez wieś i rolników nowych funkcji pozaprodukcyjnych
oraz powszechny dziś zrównoważony rozwój, uwzględniający ochronę środowiska i racjonalną gospodarkę
zasobami.
Potrzeba rozwoju doradztwa wynika z reform wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej polityki
rozwoju obszarów wiejskich. W budżecie dotyczącym wsparcia obszarów wiejskich ze środków
strukturalnych na lata 2007-2013 projektowane są środki na działanie związane z doradztwem rolniczym.
W dokumencie „Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013” w Celu 2 „Poprawa konkurencyjności rolnictwa” określone jest Działanie 2.2.2 „Rozwój doradztwa
specjalistycznego”. Proponowane są w nim nowe kierunki rozwoju polskiego doradztwa, które uzupełniają
dotychczasowe działania doradztwa na rzecz rolników i mieszkańców wsi, ukierunkowane głównie na
przygotowanie rolników do integracji z Unią Europejską, absorpcji krajowych i unijnych środków
wsparcia, podnoszenia kwalifikacji i wiedzy o nowoczesnym gospodarowaniu oraz stosowania norm
produkcji i ochrony środowiska. W obliczu bardzo trudnej ekonomicznej sytuacji polskiego rolnictwa
konieczne jest większe zaangażowanie doradztwa rolniczego w proces wsparcia przemian strukturalnych.
2
Ustawa z dnia 22 października 2004 r. o jednostkach doradztwa rolniczego. Dz. U. nr 251, poz. 2507.
Zgodnie z ustawą kompetencyjną przygotowaną przez MSWiA, a uchwaloną przez Sejm, 16 wojewódzkich
ośrodków doradztwa rolniczego przekazanych zostało z dniem 1 sierpnia 2009 r. sejmikom wojewódzkim. W gestii
Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi znalazł się tylko Centralny Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Brwinowie. Jest
to eksperyment, którego nigdzie w Europie nie ma. W żadnym kraju Unii Europejskiej nie przekazano dotąd
zarządzania jednostkami doradztwa rolniczego lokalnym samorządom. Doradztwo podlega tam rządowi albo
samorządowi rolniczemu.
3
Nadrzędnym celem działania doradztwa rolniczego w latach 2007-2013 jest więc strona dochodowa
każdego przedsięwzięcia oraz wsparcie działań, które przyczyniają się do tworzenia nowych miejsc pracy,
a w konsekwencji zmniejszania stref ubóstwa na obszarach wiejskich. Konieczność specjalizacji doradztwa
wynika również ze zmian w strukturze produkcji i przetwórstwa rolno-spożywczego oraz ewolucji struktur
agrarnych polskiego rolnictwa.
Ponieważ oczekiwania wobec doradztwa są zróżnicowane w zależności od charakteru i wielkości
gospodarstwa, stopnia jego specjalizacji oraz poziomu wykształcenia rolnika Działaniem 2.2.2 „Rozwój
doradztwa specjalistycznego” objęte zostaną zdefiniowane grupy docelowe, w ramach których wyodrębnia
się odpowiednie dla danej grupy obszary problemowe:
1. gospodarstwa, które nie spełniają warunków minimalnej siły ekonomicznej (korzystanie z osłony
socjalnej, zwiększenie siły ekonomicznej gospodarstwa, łączenie zawodu rolnika z innym
zawodem, wspomaganie młodych rolników, doradztwo zawodowe wspierające rolników
pragnących zmiany kwalifikacji zawodowych w celu rozpoczęcia działalności pozarolniczej);
2. średniej wielkości gospodarstwa mające stabilną pozycję ekonomiczną (stabilizacja dochodów,
inwestycje, wsparcie grup producentów, wielofunkcyjny rozwój lub specjalizacja produkcji);
3. gospodarstwa wielkotowarowe prowadzące specjalizację produkcji (zarządzanie marketingowe,
przetwórstwo, inwestycje, ochrona prawna, handel, audyt).
Działania doradcze w najbliższym okresie ukierunkowane będą głownie na wsparcie ludności
wiejskiej w zakresie: zarządzania gospodarstwem rolnym, norm dotyczących zdrowia publicznego,
zwierząt i roślin, warunków utrzymania zwierząt, norm dotyczących jakości żywności, stosowania dobrej
praktyki rolniczej w powiązaniu z ochroną środowiska oraz produkcji metodami ekologicznymi. Bardzo
ważne dla podniesienia skuteczności oddziaływań doradczych będzie również rozwój doradczego systemu
informacyjnego dla rolników: intranet i internet.
Jakie wymagania powinien spełniać współczesny system doradztwa rolniczego? Odpowiadając na to
pytanie wypada w dalszym ciągu zdecydowanie powtórzyć za teoretykami, jak też praktykami, iż
podstawowym celem jaki doradztwo powinno realizować powinno być zaspokajanie potrzeb odbiorców
porad, czyli uczestników tego systemu. Aby ten cel można było realizować jeszcze efektywniej należałoby
zwrócić uwagę na lepsze powiązanie doradztwa z nauką co powinno przełożyć się na wyższą efektywność
porad, pełniejsze rozeznanie potrzeb badawczych i rozwojowych, nowoczesne, rozwiązania technologiczne
oraz bardziej efektywne zarządzanie gospodarstwami rolniczymi z uwzględnieniem potrzeb rynku.
Sprawne funkcjonowanie systemu doradztwa rolniczego zależało będzie również od stopnia
komercjalizacji (przeniesienia niektórych kosztów usług na klientów). Usługi doradcze będą rozwijały się
w przyszłości według popytu a nie podaży i rolnicy skierują się do tych instytucji, które najpełniej
zaspokoją ich potrzeby, niekoniecznie tam gdzie będzie najtaniej.
Podsumowanie
Konieczność doskonalenia systemu doradztwa jest zjawiskiem naturalnym. Wynika to z jego
dynamicznego charakteru, tj. dopasowania jego struktur organizacyjnych, programów, metod i środków do
zmieniających się warunków funkcjonowania gospodarstw i towarzyszących im zmianom oczekiwań i
potrzeb życiowych rodzin rolniczych.
Rolnicy oczekują od rządu doradztwa sprawnego organizacyjnie, wydolnego finansowo, gdzie
zatrudnieni są dobrzy fachowcy, którzy mogą podnosić swoje kwalifikacje i są wyposażeni w dobry
warsztat pracy. Współczesne doradztwo powinno przede wszystkim zapewnić: pomoc techniczną przy
wypełnianiu wniosków, dostęp do rzetelnej informacji, nowinek technologicznych, możliwość dyskusji na
wokół nurtujących zagadnień, pomoc w określeniu indywidualnego kierunku rozwoju gospodarstwa itp.
Powyższe uwagi wskazują na konieczność wprowadzania wielu jeszcze istotnych zmian mających
służyć kreowaniu nowoczesnego systemu doradztwa rolniczego w Polsce.
Literatura
Maziarz Cz. 1977: Andragogika rolnicza. PWN, Warszawa, 66-70.
Parzonko A.J. 2008: Problematyka doradztwa rolniczego i grup producentów rolnych w literaturze [w:]
Sposoby współpracy doradców z rolnikami zorganizowanymi w grupy producentów rolnych. Red. nauk.
A.J. Parzonko. SGGW, Warszawa, 14-22.
Sikorska – Wolak I. 1998: Geneza i rozwój doradztwa rolniczego w Polsce. [w:] Zagadnienia doradztwa
rolniczego, SGGW, Warszawa., 24-26.
Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata 2007-2013 z elementami prognozy do roku 2020 minrol.gov.pl oraz arimr.gov.pl
Zawisza S. 1999: Doradztwo rolnicze: między przeszłością a teraźniejszością. [w:] Doradztwo rolnicze w
okresie przygotowawczym do integracji z Unią Europejską. Poświętne, 378-379.
Adres do korespondencji:
Dr inż. Anna J. Parzonko
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Katedra Ekonomiki Edukacji, Komunikowania i
Doradztwa
Ul. Nowoursynowska 166
02-787 Warszawa
Tel. (22) 5934162
e-mail: [email protected]