Bardzo dobre polskie granity

KAMIEŃ NATURALNY
Bardzo dobre
polskie granity
O złozach krajowych
P
o ogólnych uwagach o granitach, zamieszczonych w poprzednim (25.) numerze nK wydaje się stosowne poznanie własnego, krajowego podwórka od strony
złożowej.
Zmiana granic Polski, a nawet istotne
zmniejszenie powierzchni kraju, nie spowodowały znaczących strat w krajowych zasobach
granitów. Musieliśmy oddać, co prawda, bogate złoża wołyńskiego zagłębia granitowego z kilkunastoma czynnymi w 1939 roku kamieniołomami, lecz zyskaliśmy Dolny Śląsk z
równie bogatymi i jakościowo bardzo dobrymi
złożami.
Cios w granitach
Zasadniczą rolę przy eksploatacji granitów
odgrywają naturalne spękania ciosowe (cios to
naturalna zdolność dzielenia się skał według
pewnego, zwykle prawidłowego układu
spękań). Cecha ta powoduje, że granit można
wydobywać w postaci prostopadłościennych
bloków. Rozkład spękań ciosowych był badany po raz pierwszy w masywie strzegomskim
przez słynnego geologa niemieckiego, Hansa
Cloosa (1922).
W granitach dolnośląskich wyróżniane są
następujące rodzaje ciosu:
- cios tensyjny (system Q - poprzeczny, tzw. od
czoła), pionowy lub zbliżony do pionowego,
o kierunku NW-SE. Charakteryzuje się dobrze
widocznymi, rozwartymi szczelinami, zmineralizowanymi często kwarcem lub pirytem;
- cios kompresyjny (system S - podłużny, tzw. po
chodzie), pionowy lub zbliżony do pionowego,
prostopadły do systemu Q. Płaszczyzny spękań
są mało widoczne, nierówne. Jest to kierunek
naturalnej podzielności, ujawniającej się przy
uderzeniu;
40
Wydobycie bloków w kamieniołomie w Morowie koło Strzegomia
- cios pokładowy (system L – podstawowy),
poziomy, równoległy do obecnej morfologii masywu granitowego. Gęstość ciosu
pokładowego związana jest z wtórnymi
procesami wietrzenia i odprężania się skały.
Zmienność grubości ławic poziomych generalnie zmniejsza się z głębokością i jest ważnym
czynnikiem przy projektowaniu optymalnej
głębokości kamieniołomów.
Inne ciosy, np. diagonalny, występują stosunkowo rzadko i zwykle nie mają istotnego
wpływu na eksploatację.
GRANITY DOLNOŚLĄSKIE
Na obszarze Dolnego Śląska znajduje się kil-
ka masywów (plutonów) granitowych, związanych z orogenezą waryscyjską (hercyńską). Na
szczególną uwagę zasługują znane powszechnie granitowe masywy Strzegomia i Sobótki,
Strzelina i Karkonoszy. Mniejsze znaczenie
mają granitoidy izerskie (rumburskie i zawidowskie), „syenity” niemczańskie, granity
Kudowy, granitoidy masywu kłodzko-złotostockiego oraz granitoidy jawornickie i bialskie w Masywie Śnieżnika.
Masyw Strzegom - Sobótka
Masyw ten usytuowany jest na przedpolu
Sudetów Środkowych. Na podstawie wierceń
i badań geofizycznych określono jego zasięg
nowy Kamieniarz
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
Złoże w Strzeblowie koło Strzegomia, w tle szczyt Ślęży; obok
- granit strzegomski
Złoże w Kośminie, dzielnicy
Piławy Górnej; obok - syenit
Kośmin
Występowanie granitów
na Dolnym Śląsku (wg S.
Kozłowskiego)
1 – granit, 2 – granit pod
małym nadkładem, 3 –
przypuszczalna granica
masywów, 4 – złoża zarejestrowane, 5 – złoża
udokumentowane
Złoże w Szklarskiej Porębie Hucie; obok - granit karkonoski
Najgłębsza kopalnia granitu
w Polsce, w Strzelinie; obok
- granit strzeliński
nowy Kamieniarz
www.nowykamieniarz.pl
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
41
KAMIEŃ NATURALNY
i częściowe przykrycie luźnymi utworami kenozoiku.
Na podstawie szczegółowych badań petrograficznych w masywie Strzegom–Sobótka
zostały wyodrębnione trzy dominujące odmiany granitów:
- granit monzonitowy odznaczający się równorzędną ilością plagioklazów w stosunku
do skalenia potasowego oraz umiarkowaną
zawartością kwarcu (granit strzegomski),
występujący w północno-zachodniej części
masywu;
- granit alkaliczny z przejściem do monzonitowego, dwułyszczykowy (granit wierzbnicki), występujący w środkowej części masywu;
- granodioryt biotytowy (granit strzeblowski) występujący w południowo-wschodniej
części masywu.
Lokalnie występują niewielkie ilości innych
odmian petrograficznych: ciemny, drobnoziarnisty tonalit z Łazan koło Żarowa oraz
drobnoziarnisty granit monzonitowy z Zimnika. W brzeżnej strefie koło Sobótki spotykamy białawy, skaolinizowany granit, wykorzystywany jako surowiec ceramiczny.
Wiek granitu określony w badaniach izotopowych jest zróżnicowany i wynosi ok. 280
mln lat dla monzogranitu strzegomskiego i ok.
325 mln lat dla granitu dwułyszczykowego ze
środkowej części masywu. Daty te wypadają
na górny karbon i pogranicze dolnego permu.
Zmienność granitu jest na ogół wyraźna,
stąd właściwości techniczne wykazują też
pewne zróżnicowanie. Jako materiał budowlany granit wykazuje doskonałe właściwości
techniczne, chemiczne oraz ceniony jest za
walory estetyczne. Daje się doskonale szlifo-
wać i polerować. Jest odporny na mróz i wietrzenie, ma dużą wytrzymałość na ściskanie i
małą ścieralność. Znajduje szerokie zastosowanie we wszystkich dziedzinach budownictwa
monumentalnego, mostowego, drogowego
i wodnego. Sprawdza się jako materiał konstrukcyjny w budownictwie inżynieryjnym, na
pomniki, materiał okładzinowy, bruki, kostkę
drogową, krawężniki, kamienie geodezyjne,
płyty chodnikowe, podłogowe, stopnie. Z
odpadów produkuje się tłucznie i grysy w różnych granulacjach.
Rozpoznano przeszło 50 złóż a zasoby powinny wystarczyć na kilkaset lat. Masyw Strzegom - Sobótka jest najważniejszym obszarem
wydobycia skał granitowych w Polsce, a miasto
Strzegom jest nazywane granitową stolicą Polski. Na północno-zachodnich stokach Ślęży
zachowały się prehistoryczne kamieniołomy
a w ich pobliżu znajduje się kilkanaście prasłowiańskich kultowych niezwykłych rzeźb z
granitów sobótczańskich (człowiek trzymający
rybę, niedźwiedzie, mnich, grzyb i in.).
Ślady zastosowania granitów strzegomskich
sięgają XIII wieku (gotycki kościół w Strzegomiu z lat 1253-1380). Poniżej przykłady obiektów, w których zastosowano granity strzegomskie: Wrocław - Politechnika, gimnazjum
elżbietańskie, most Grunwaldzki, Dyrekcja Kolei, Dworzec Główny; Poznań - katedra, zamek
cesarski (Dom Kultury „Zamek”), Muzeum Narodowe, Teatr Wielki, Port Lotniczy na Ławicy;
Warszawa - gmach Hipoteki, Pałac Kultury i Nauki, gmach Ministerstwa Górnictwa, Dworzec
Centralny, różne stacje metra, trzon Kolumny
Zygmunta; Szczecin - mosty i wybrzeża portowe, gmach Urzędu Wojewódzkiego; Gdańsk
- Port Północny, pomnik na Westerplatte, Po-
Granit strzegomski wykazuje doskonałe właściwości technicze, chemiczne i jest ceniony za walory estetyczne
Kamieniołom w Kostrzy w masywie Strzegom-Sobótka
litechnika Gdańska; Kraków - Akademia Górniczo-Hutnicza, Port Lotniczy w Balicach, perony
Dworca Głównego. Ponadto granity strzegomskie wykorzystano w różnych budowach w Olsztynie, Bydgoszczy, Nakle, Toruniu, Ostródzie,
Inowrocławiu, Obornikach, Głogowie, Ścinawie, Legnicy, Zgorzelcu, Brzegu, Miliczu, Nysie,
Częstochowie, Katowicach, Chorzowie i in.
Poza granicami kraju, wymienić należy
Berlin ( katedra, most Liebknechta, Czerwony
Ratusz, pałac Prezydencki Reichstagu, pomnik
Siegessaule), śluzy w Belgii i Holandii, gmachy
w Dreźnie, Lipsku, Bremie, Lubece, Frankfurcie,
Taurogach, Buenos Aires, posadzkę lotniska w
Dusseldorfie, umocnienia wyspy Helgoland i
wiele innych budowli, pomników i nagrobków
na terenie całej Europy.
Masywy Strzelina i Żulowej
W dawniejszej literaturze granitoidy ze
wschodniej części bloku przedsudeckiego
łączono pod wspólną nazwą masywu Strzelin–Żulowa, ale nazwa ta nie jest właściwa,
ponieważ granitoidy nie tworzą tu zwartego
większego masywu, tylko stosunkowo niewielkie izolowane intruzje. Granity odsłaniają
się w północnej części w okolicach Strzelina
lecz już część środkowa tego regionu jest przy-
42
nowy Kamieniarz
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
kryta młodszymi osadami. Część południowa
(okolice Otmuchowa, Nadziejowa i Jarnołtowa) łączy się na terenie Czech z wychodniami
granitu na Pogórzu Żulowskim.
W rejonie Strzelina wyróżnia się 3 odmiany
skał granitowych:
1 – granit strzeliński, drobnoziarnisty, barwy
jasnoszarej do szarawej z lekko niebieskawym odcieniem;
2 – granit strzeliński średnioziarnisty, o barwie jasnoszarej i wyraźnie grubszym ziarnie;
3 – drobnoziarnisty dwułyszczykowy granit
z Nowego Kościoła, o zabarwieniu białoszarym z odcieniem jasnobeżowym.
Ponadto w towarzystwie granitów występuje kilka odmian skał gnejsowych. Oprócz wymienionych odmian zdarzają się skały różniące się od opisanych, np. ciemniejsze granity
monzonitowe i granodioryty z Nadziejowa i
Maciejowic.
Wiek granitów masywu Strzelina jest przedmiotem kontrowersji. Najstarsze odmiany
oznaczono metodami izotopowymi na ok. 347
– 330 mln lat, ale główne odmiany mogą mieć
wieki znacznie młodsze, ok. 290 mln lat.
W Strzelinie znajduje się najgłębszy w Polsce kamieniołom granitu, liczący ponad 100
metrów głębokości, 650 m długości i ok. 300
metrów szerokości. Eksploatację ułatwia dość
regularny przebieg szczelin ciosowych w korzystnych, dużych odstępach. Tylko w niektórych miejscach cios jest nieregularny. W okresie
największej koniunktury pracowało tu ok. 1200
osób a produkcja roczna przekraczała 100 000
ton kostki drogowej różnych rodzajów. Granit
strzeliński miał i ma również zastosowanie w
architekturze i nagrobkarstwie.
Właściwości techniczne granitu strzelińskiego są bardzo dobre lub doskonałe. Charakterystyczna jest mała ścieralność, dzięki której
granit jest stosowany jako kamień brukowy,
płyty chodnikowe, stopnie i krawężniki. Odpady są łamane na tłuczeń lub grys drogowy lub
kolejowy.
Inne kamieniołomy, eksploatowane od dawna w okolicach Strzelina, znajdują się w Mikoszowie, Gębczycach, Łomach k/Nysy, Maciejowicach, Kamiennej Górze, Nieradowicach,
Starowicach, Radziejowie, Górce Sobockiej.
Do najstarszych obiektów zbudowanych z
granitów strzelińskich należą: rotunda św. Prokopa w Strzelinie (XII wiek), kolegiata w Trzebnicy (XIII wiek) i kościół w Górce Sobockiej. W
okresie gotyckim stosowany był jako surowiec
44
Eksploatacja granitu wg spękań ciosowych, Strzelin
kamieniarski na gzymsy, wsporniki, zworniki
sklepień itp. Te elementy architektoniczne widzimy w kościołach we Wrocławiu, Karczowie,
rozpowszechnioną odmianą jest tzw. granit
granofirowy (granofir to nazwa drobnych, pismowych przerostów kwarcowo-skaleniowych)
Prusach, Grodkowie i Otmuchowie. W XVII wieku granit strzeliński był głównym materiałem
miejskich murów obronnych. Kostkę granitową
z masywu Strzelina sprowadzono do Krakowa
w roku 1835 i wybrukowano ulicę Floriańską. W
Berlinie wykonano kolumny w budynku Deutsche Bank oraz schody i posadzki w Reichstagu. Dużych ilości granitu strzelińskiego użyto
do budowy Portu Północnego w Gdańsku oraz
w wielu polskich miastach na budowę ulic.
. Występuje przede wszystkim w północnej i
północno-wschodniej części masywu. W niektórych partiach odmiana ta jest gruboziarnista. Ciekawostką petrograficzną występującą
w okolicach Jeleniej Góry jest bardzo rzadka
odmiana granitu nazwana granitem kulistym.
Krystalizacja składników z magmy nie była
równomierna, lecz skupiała się wokół centrów,
które rozszerzały się promieniście lub sferoidalnie we wszystkich kierunkach.
Eksploatowana była głównie porfirowata
odmiana granitu karkonoskiego (kamieniołomy Czerwony Potok, Wiciarka, Michałowice).
Dziś granity średnio- i równoziarniste wydobywa kamieniołom w Szklarskiej Porębie Hucie. Na terenie Czech czynne są kamieniołomy
granitu karkonoskiego w okolicach Liberca.
Granity karkonoskie wykorzystuje się w
budownictwie na okładziny zewnętrzne i wewnętrzne. Wykonuje się z nich także pomniki,
nagrobki, posadzki i stopnie. Wypolerowane
granity karkonoskie odznaczają się wysokimi
walorami dekoracyjnymi. Za najpiękniejszą
odmianę uważa się materiał z Michałowic,
gdzie różowe skalenie osiągają wielkość kilkunastu centymetrów. Właściwości techniczne są
korzystne, choć ustępują nieco szarym granitom okolic Strzegomia i Strzelina. Doskonale
się szlifują i przyjmują poler.
Na przełomie XIX i XX wieku wykonano z
granitów karkonoskich niektóre mosty w Berlinie i Wrocławiu, wystrój metra w Berlinie, nieistniejącą dziś Szkołę Realną w Poznaniu i Południowoamerykański Bank w Buenos Aires.
Po II wojnie światowej eksploatacja w Karkonoszach była dość intensywna, zwłaszcza
przed ustanowieniem Karkonoskiego Parku
Masyw Karkonoszy
Nieznacznie większa część masywu znajduje się w Czechach a ok. 40 proc. (460 km2)
powierzchni w granicach Polski. Jest on równoleżnikowo wydłużony i stanowi największą
intruzję granitów dolnośląskich, o długości ponad 60 km i szerokości dochodzącej do 20 km.
Pluton powstał w okresie karbonu, co potwierdziły datowania izotopowe wieku tej skały ok.
310-327 mln lat).
Najbardziej typową skałą dla masywu
Karkonoszy jest granit porfirowaty o zabarwieniu różowo-szarym, odsłaniający się w
kamieniołomach koło Szklarskiej Poręby.
Charakterystyczne są duże kryształy różowych
skaleni potasowych, jak gdyby porozrzucane
w ziarnistej masie skalnej. Drugą odmianą petrograficzną jest granit równoziarnisty. Ten
typ granitu spotykamy na głównym grzbiecie
Karkonoszy i w części Rudaw Janowickich.
Odsłania się w licznych, malowniczych skałkach. Jest jednolity pod względem składu
mineralnego i chemicznego. W większości
granit ten występuje na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego i dlatego nie może
być tam eksploatowany. Trzecią, najmniej
nowy Kamieniarz
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
Narodowego (1959). Oto lista przykładowych
obiektów z granitami karkonoskimi: Pałac
Kultury i Nauki i Marszałkowska Dzielnica
Mieszkaniowa w Warszawie, Pałac Młodzieży
w Katowicach, pomnik Powstańców Śląskich
na Górze św. Anny, dwór Artusa i Zbrojownia
w Gdańsku, Akademia Górniczo-Hutnicza w
Krakowie, Pawilon Budownictwa na terenie
Międzynarodowych Targów Poznańskich.
Granitoidy niemczańskie
Skały te znane są pod nazwą „syenitów”
niemczańskich. Największe rozprzestrzenienie mają szare, średnioziarniste, porfirowate
granodioryty wydobywane w Kośminie oraz
drobnoziarniste i bezkierunkowe, prawie czarne syenodioryty eksploatowane w Przedborowej. Syenit z Kośmina według klasyfikacji
petrograficznej jest granodiorytem. Obie odmiany dobrze przyjmują poler i po obróbce
przedstawiają wartościowy materiał dekoracyjny. Jest to materiał na cokoły, schody, płyty
posadzkowe i okładzinowe zewnętrzne i wewnętrzne, pomniki i nagrobki. Kamień eksploatowany jest systemem stokowym. Wydobycie
większych bloków jest trudne stąd znaczna
część urobku przeznaczona jest na kamień
łamany i drobniejsze kruszywa. Badania wykazały, że syenodioryt z Przedborowej w postaci
kruszywa 5-8 mm zastępuje a nawet przewyższa materiał bazaltowy.
Syenity niemczańskie były wydobywane od
dawna, o czym świadczą liczne stare wyrobiska.
W latach siedemdziesiątych ub. wieku syenity zastosowano m.in. w Katowicach (hol
dworca PKP), Wrocławiu (poczta w Rynku),
Warszawie (hol dworca Centralnego), Poznaniu (przejście podziemne przy dworcu PKS),
Krakowie (Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla).
Granit kudowski
Na niewielkim obszarze masywu Kudowy
występują granity monzonitowe, granodioryty, tonality oraz granity alkaliczne. Rozpoznane są dwa złoża: Kudowa–Chołogierki i
Lewin Kłodzki, których łączne zasoby wynoszą ponad 4 mln ton. Granitoidy kudowskie
należy zaliczyć do materiałów ozdobnych. Nie
dysponujemy badaniami technicznymi. Ze
względu na charakter uzdrowiskowy regionu i
obecność źródeł mineralnych, nie należy traktować tych złóż jako perspektywiczne.
Granitoidy kłodzko-złotostockie
Występują one w zwartym masywie, odsłaniającym się na powierzchni ok. 120 km2
pomiędzy Kłodzkiem, Złotym Stokiem i Ołdrzychowicami. Charakteryzują się znaczną
zmiennością składu mineralnego i chemicznego, a także zmiennością strukturalną. Podstawową odmianą wśród skał masywu są ciemnoszare, średnioziarniste, niekiedy porfirowate
granodioryty. Znaczna liczba nieczynnych
kamieniołomów świadczy o intensywnej eksploatacji w niezbyt odległym czasie. Dokumentacje złóż Chwalisław, Gajek-Zamczysko
i Rogówka potwierdziły przydatność surowca
Przykadowe zastosowanie syenitów niemczańskich: nagrobek - syenit „Kośmin”, krzyż - syenit „Przedborowa”
46
do produkcji brukowca, krawężników, kamienia łamanego, tłucznia, klińca, grysów, kamienia budowlanego a także częściowo bloków.
Granitoidy jawornickie i tonality bialskie
Granitoidy jawornickie występują w postaci żył wśród skał metamorficznych okolic
Złotego Stoku. Po polskiej stronie największa
żyła ma 11 km długości i około 0,8 km szerokości. Ciągnie się od wsi Radochowice przez
Orłowiec po miejscowość Bila Voda po stronie czeskiej. Wśród szarych granitoidów o
strukturze drobno- i gruboziarnistej, możemy
wyróżnić tonality, granodioryty i monzonity
kwarcowe.
Koło Orłowca znajdują się dwa małe nieczynne kamieniołomy, z których materiał był
wykorzystywany na lokalne potrzeby budownictwa drogowego w postaci brukowca, kamienia łamanego i tłucznia.
Tonality bialskie tworzą wychodnię o szerokości około 1 km, wydłużoną w kierunku
NE-SW, w obrębie łupków metamorficznych
i amfibolitów tzw. strefy Stareho Mesta, po
wschodniej stronie Masywu Śnieżnika. Długość tej wychodni na terytorium Polski, w rejonie zwanym „workiem bialskim”, wynosi zaledwie ok. 2,5 km, pozostała część przechodzi
na teren Czech. Skały te występują na terenach
bardzo atrakcyjnych turystycznie, zatem ich
eksploatacja jest mało realna.
Granitoidy Gór Izerskich i ich pogórza
W Górach Izerskich i na ich pogórzu występuje duża ilość skał granitoidowych, wieku
przeważnie wczesnopaleozoicznego (ok. 500
mln lat), w różnym stopniu zdeformowanych i
przeobrażonych. Ich tekstury są zróżnicowane
od średnio- i gruboziarnistych, bezkierunkowych (granity izerskie i rumburskie – z charakterystycznym niebieskawym kwarcem),
przez pośrednie granitognejsy, do silnie kierunkowych i oczkowych gnejsów izerskich.
W przeszłości skały te były eksploatowane
głównie na lokalne potrzeby budowlane i drogowe.
W zachodniej części regionu, w okolicach
Zgorzelca i Zawidowa występują tzw. granodioryty zawidowskie. Mają one barwę ciemnoszarą z odcieniem zielonawym. Dawniej
produkowano z nich kostkę brukową, tłuczeń,
krawężniki a także płyty chodnikowe i elewacyjne. Tereny wystąpień tych skał należy traktować perspektywicznie.
nowy Kamieniarz
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
Mapa masywu tatrzańskiego (wg Bac-Moszaszwili i in.). Znakiem „+” zakreślono zakres występowania granitoidów tatrzańskich
GRANITY TATRZAŃSKIE
Trzon krystaliczny Tatr to obszar, w którym
dominują granity i w nich wypreparowane są
najwyższe szczyty: Gerlach, Łomnica, Rysy.
Granit tworzy także wyspy w Tatrach Zachodnich (Kasprowy, Czuba Goryczkowa, szczyt
Małołączniaka). Mimo wielu datowań wieku
granitów tatrzańskich dane nie są jednoznaczne. Przyjmuje się ich wiek w przedziale czasowym od karbonu po perm.
Typowe granity tatrzańskie mają zabarwienie szare, często z wyraźnie zielonawym
odcieniem. Przeważa struktura drobno- i średnioziarnista. W niektórych miejscach występują granity porfirowate z dużymi kryształami
skalenia potasowego, zwykle zabarwionego
różowo, a także białawe odmiany granitu alkalicznego.
Własności techniczne skał granitowych Tatr
są dosyć dobre. Znacznie lepsze są odmiany bogatsze w skaleń potasowy, uboższe w
biotyt. Mimo, że należą do niewątpliwie dekoracyjnych odmian granitów, nie mogą być
eksploatowane ze względu na występowanie
w obrębie Tatrzańskiego Parku Narodowego
utworzonego w roku 1937. W okresie dwudziestolecia międzywojennego trwała niewyobrażalna hossa na kamień drogowy. Ambicją
odrodzonego państwa było maksymalne wykorzystanie możliwości w kraju. Oto co można
przeczytać w styczniowym numerze „Echa
Powszechnej Wystawy Krajowej” z roku 1928:
„Ostatnio miasto Poznań uczyniło poważne zamówienie na materiał pod budowę dróg w związku z Powszechną Wystawą Krajową w r. 1929.
Przedsiębiorstwo kamieniołomów przeistoczyło
się niedawno w wielkie towarzystwo przemysłowe. Dnia 8 października 1927 podpisany został
przed notariuszem Ludwikiem Cichowiczem w
Poznaniu akt spółki pod firmą „Kamieniołomy
Tatrzańskie” Fundacja Zakłady Kórnickie i Henryk
Kiejnowski Sp. z o. o. z kapitałem zakładowym
48
zł. 1.000.000,- wpłaconym w całości przy podpisaniu…”. W innym miejscu „Echa” czytamy:
„Dzięki inwestycjom dużego kapitału poczynionym przez zaszczytnie znanego przemysłowca p.
Henryka Kiejnowskiego, kamieniołomy tatrzańskie obecnie już wykazują produkcję około 100
ton szlachetnie obrobionego materiału dziennie,
przeprowadzone zaś na iście amerykańską modłę adaptacje zezwolą już w r. 1928 na potrójną
co najmniej wydajność”. Granitową kostkę
brukową wykonywano jednak nie w czynnym
wówczas kamieniołomie „Pod Capkami” lecz
w dość prymitywnych warunkach w dolinie
Rybiego Potoku. Hossa nie trwała jednak długo, gdyż przeważyły względy ekologiczne:
bezwzględna ochrona unikalnego krajobrazu
tatrzańskiego. Tatrzańskie bruki poznańskich
ulic zostały już dawno zalane asfaltem, a chyba
tylko ulica Pamiątkowa w dzielnicy Wilda jest
jeszcze świadkiem opisanej historii. Na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego ustawiono wielki głaz tatrzański upamiętniający
niezwykłego obrońcę i miłośnika Tatr, ówczes-
nego właściciela dóbr kórnickich – hr. Władysława Zamoyskiego (1853 – 1924). Wykupił on
znaczne obszary granitowych Tatr w rejonie
Morskiego Oka i po wygranym procesie w Grazu przyłączył je do Polski.
Do niedawna jedyną możliwością pozyskania granitowego surowca Tatr są żwirowiska
Dunajca, Białki i Popradu. Głazy, otoczaki i
żwiry były szeroko wykorzystywane przy budowie domów, głównie na podmurówki. To
właśnie pięknie wkomponowane w podmurówki otoczaki doprowadziły do powstania
specyficznej cechy architektury, typowej tylko
dla polskiego Podhala.
W architekturze Krakowa granit tatrzański
ma niewielkie zastosowanie. Można spotkać
otoczaki w oblicowaniach fundamentów budynków, podmurówkach i ogrodzeniach. Dwa
miliony (!) otoczaków można podziwiać na
elewacji nowohuckiej Arki Pana – pierwszego
kościoła w dzielnicy, która miała być twierdzą
ateizmu. Niewątpliwie największym blokiem
granitu tatrzańskiego jest w Krakowie wielki
głaz o wadze 26 ton, pochodzący z doliny Białej Wody niedaleko Łysej Polany. Stanowi on
zaledwie ćwierć ogromnego, przywleczonego
przez górski lodowiec eratyku, a jedna z jego
ścian nosi ślady tego transportu. Monolit postawiono na Błoniach w miejscu, gdzie w czasie kolejnych pielgrzymek papieża Jana Pawła
II wznoszony był ołtarz. Inny, metrowej średnicy głaz tatrzański z żyłami pegmatytowymi,
znajduje się na szczycie kopca Tadeusza Kościuszki wtoczony tam w roku 1860.
Jeden z nielicznych zachowanych przykładów zastosowania granitów tatrzańskich: ulica Pamiątkowa w Poznaniu
nowy Kamieniarz
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
www.nowykamieniarz.pl
KAMIEŃ NATURALNY
Rozmieszczenie skał plutonicznych i wulkanicznych w podłożu północno-wschodniej Polski (na podstawie prac O. Juskowiaka i W. Ryki) A – granitoidy, B – sjenity, C – anortozyty i noryty, D – gabra, E - bazalty
Obok: Przekrój geologiczny Gołdap k. Suwałk – Tłuszcz k. Warszawy, literą „A” oznaczono wyniesienie mazursko-suwalskie, znakami „+” oznaczono granitoidy
GRANITY PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI
Wiercenia wykonane do połowy lat siedemdziesiątych osiągnęły podłoże krystaliczne
północno-wschodniej Polski, co pozwoliło
na poznanie prekambryjskich skał granitoidowych. Wyodrębnia się trzy granitoidowe
intruzje: suwalską, kętrzyńską i chorzelską.
Skały budujące te intruzje mają różne struktury a także różny skład mineralny od granitów
alkalicznych po granodioryty. Magmowe
podłoże występuje na stosunkowo niewielkiej
głębokości. Od około 400 m w okolicy Białegostoku łagodnie obniża się ku zachodowi
na głębokość około 1300 m w okolicy Ostrowi
Mazowieckiej.
Czerwony granit mikroklinowy nawiercony
został na głębokości 1290 m w pobliżu Ostrowi Mazowieckiej. Struktura mozaikowa utworzona jest z ziaren o wielkości do 8 mm. Skała ta
składa się z kwarcu, skaleni potasowych i plagioklazu a także z nielicznych blaszek biotytu
i amfibolu.
Granity monzonitowe i granodioryty napotkano w wierceniu w Wisznicach koło Białej
Podlaskiej. Przeważają tu ciemnoszare, gruboziarniste odmiany zawierające duże, czerwone
i jasne skalenie przy nieznacznym udziale minerałów ciemnych.
Inne granitoidy nawiercono w Gołdapi i
Krasnopolu. Są to skały gruboziarniste, porfirowate o szarym zabarwieniu. Spotyka się
duże okazy czerwonego skalenia. Innymi skałami magmowymi północno-wschodniej Polski, stwierdzonymi w rdzeniach wiertniczych,
są sjenity, monzonity, gabra, anortozyty i
bazalty.
Oczywiście, ze względu na dużą głębokość
zalegania, skały krystaliczne podłoża północno-wschodniej Polski, nie mogą być eksploatowane.
GŁAZY NARZUTOWE
Opisy wystąpień granitów w Polsce nie
byłyby pełne, gdyby nie uwzględnić głazów
narzutowych czyli eratyków. Są to „goście z
Północy” przywleczeni przez lądolód skandynawski w okresie plejstoceńskim. Wśród
nich jest wiele granitów, granodiorytów,
syenitów, granitognejsów, gnejsów, itp., pochodzących z terenu Szwecji, Finlandii i dna
Bałtyku. Występują w dużych ilościach na północnych i środkowych terenach Polski. Głazy
narzutowe mają różne wymiary, od drobnych
okruchów do olbrzymów o objętości nawet
kilkuset metrów sześciennych. Skała oderwana
od podłoża działaniem lodu przybiera na ogół
postać zaokrąglonych otoczaków.
Duże głazy polodowcowe stanowią chronione obiekty przyrody nieożywionej jeśli
spełniają pewne warunki. Zarejestrowano ok.
2000 głazów, z czego 600 uznano za pomniki
przyrody nieożywionej, prawnie chronione.
Znaczne ilości głazów pozyskano przy okazji
udostępniania złóż węgla brunatnego w okolicach Konina i Bełchatowa.
Od początków chrześcijaństwa w Polsce wykorzystywano głazy w budownictwie, szczególnie sakralnym. Najliczniejsze przykłady
można podziwiać na Pomorzu, Warmii, Mazurach i w Wielkopolsce. Współcześnie również
korzysta się z tego unikalnego i fascynującego materiału, szczególnie w nagrobkarstwie,
wystroju parków, upamiętnianiu historii. Niewiarygodnie wielką ilość głazów narzutowych
zagospodarowano na terenie sanktuarium
Matki Boskiej Bolesnej w Licheniu koło Konina,
a przykładem godnym naśladowania jest wyjątkowa troska o głazy, jaką nietrudno zauważyć będąc w Warszawie (Muzeum Ziemi, Biblioteka Narodowa, Służew, nekropolie). #
Ryszard Kryza, Henryk Walendowski
zdjęcia: Ryszard Kryza, Agnieszka Środoń,
K. Jurewicz, Szymon Paź
Źródła:
Borkowska M.: Petrografia granitu Karkonoszy.
Geologia Sudetica 2, 1966
Hermann O.: Gesteine fur Architektur und Skulptur. Berlin 1914
Dziedzic K., Kozłowski S., Majerowicz A., Sawicki
L.: Surowce Mineralne Dolnego Śląska. Ossolineum - Wrocław 1979
Kozłowski S.: Surowce skalne Polski. Wydawnictwa Geologiczne Warszawa 1986
Majerowicz A.: Masyw granitowy Strzegom-Sobótka. Geologia Sudetica 6, 1972
Oberc-Dziedzic T.: Pozycja geologiczna granitoidów strzelińskich. Acta Univ. Wratislaviensis
1739, 1995
Rajchel J.: Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa.
Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków 2004
nowy Kamieniarz
www.nowykamieniarz.pl
Maj/Czerwiec | NR 26 | 3/2007
49