Postawienie problemu

1
Stanisław Paszkowski
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
PROBLEMY ŚWIATOWEGO I EUROPEJSKIEGO BEZPIECZEŃSTWA
ŻYWNOŚCIOWEGO
THE NEW QUESTIONS OF FOOD SECURITY IN EUROPE AND THE WORLD
Streszczenie: Wyżywienie ludności po wystąpieniu kryzysu ekonomicznego z lat 2007-2008 stało się znów
aktualnym problemem w wymiarze gospodarczym, politycznym i społecznym. Produkcja żywności na świecie
rośnie od ponad 50 lat, jednak liczba ludności niedożywionej, przy wysokiej dynamice wzrostu populacji
ludzkiej, maleje w niewystarczającym tempie. Dodatkowo zjawisko głodu jest istotnie zróżnicowane
regionalnie. Wyzwaniem o charakterze globalnym stają się zaś zmiany klimatyczne i wyczerpywanie
produkcyjnych zasobów naturalnych. Od pewnego czasu dotkliwym problem wyżywienia ludności jest też
deficyt mikroelementów i witamin w żywności, a także występowanie w populacji ludzkiej nadwagi i otyłości.
Celem więc opracowania jest zbadanie zjawiska bezpieczeństwa żywnościowego od strony skali niedożywienia
ludności, fizycznej dostępności żywności, jej jakości odżywczej, a także ekonomicznych możliwości jej zakupu.
Kwestie te zostały przeanalizowane przy użyciu danych FAO, Eurostatu i Economist Intelligence Unit. Analizy
dotyczą dynamiki wzrostu populacji ludzkiej, podaży żywności, zmian cen towarów rolnych, skali
niedożywienia, stanu i jakości odżywienia ludności oraz regionalnego zróżnicowania niedożywienia.
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo żywnościowe, niedożywienie, karłowatość, wychudzenie, nadwaga, otyłość
Summary: After emerging the economic crisis in the word economy, the problem of people nourishment and
food security has became an important question of economy, policies and society life. The food production
grows in the world for 50 years, but the undernourished population, because of population increase, down not
enough quickly. It is possible to observe a large differences in hunger across world regions. Additionally, the
new challenges, as a climate changes and exhausting of the natural resources have emerged. A relatively a new
problem of the nourishment is the deficit of micronutrients and vitamins, also the phenomena of overweight and
obesity. So, the main aim of the paper is to search the some nutrition aspects of food availability, affordability,
quality and safety, also the scale of the people malnutrition across the World. The above mentioned problems are
searched with using data from FAO, Eurostat, Economist Intelligence Unit. The analyzes concern the rate of
people population growth, food supply, quality of food and nutrition, food price volatility, scale of malnutrition,
and regional differentiation of food malnutrition.
Key words: food security, malnutrition, undernourishment, undernutrition, stunting, wasting, obesity
1. Wprowadzenie
Obecnie na świecie trwa dyskusja na temat bezpieczeństwa żywnościowego po 2015 roku. Ta cezura czasu
jest związana z tym, że rok 2015 został przyjęty jako czasowy punkt realizacji celów redukcji głodu na świecie,
nakreślonych przez Światowy Szczyt Żywności, który obradował w 1996 r. i tzw. pierwszy milenijny cel
rozwoju /Millenium Development Goal 1 /MDG1/, przyjęty w 2001 r. w Rzymie Istotność problemu związana
jest z tym, że co ósmy człowiek na świecie cierpi z powodu głodu i niedożywienia. Wywołuje to cały szereg
negatywnych skutków w sferze cywilizacyjnej, społecznej i gospodarczej. Według FAO koszty społeczne i
ekonomiczne wynoszą one globalnie 3,5 bln USD rocznie, a w przeliczeniu na 1 osobę globalnie 500 USD [The
State of Ford and Agriculture, 2013]. Wyzwaniem społeczeństwa światowego jest więc rozwiązanie problemów
głodowi i niedożywienia na świecie.
W ciągu ostatnich 40 lat, po okresie dużego nasilenia występowania zjawiska głodu na świecie, w latach 60tych i 70-tych XX w. nastąpił znaczny postęp w jego redukcji. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy było
wystąpienie tzw. „Zielonej Rewolucji”. Postępy w zakresie hodowli wysokowydajnych odmian roślin, a także
intensyfikacja produkcji rolniczej doprowadziły do wzrostu produkcji rolniczej i ograniczenia głodu. Okazuje
się jednak, że niedożywienie jest głębszym i szerszym problemem niż tylko spożywanie odpowiedniej ilości
energii i białka, na co do tej pory zwracano główną uwagę, a co miało swoje odzwierciedlenie w koncepcji tzw.
„undernourishment’, czyli spożywania energii dietetycznej na potrzeby aktywnego i zdrowego życia. Obecnie w
analizach Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO) zwraca się uwagę, że kwestia
bezpieczeństwa żywnościowego obejmuje nie tylko problem dostarczenia ludziom w żywności energii
2
dietetycznej (węglowodanów i tłuszczy) oraz białka, ale dodatkowo dwa inne wymiary, tj. deficytu
mikroskładników (mikroelementów, witamin), a także występowanie nadwagi i otyłości. Mówi się o potrójnym
(triple burden) czy wielowymiarowym (multiple burden) brzemieniu (ciężarze)) niedożywienia, który jest
zwielokrotniany nakładaniem się na siebie tych form niedożywienia. Ponadto zwraca się uwagę na to, że różne
typy niedożywienia mogą koegzystować ze sobą w tym samym kraju, gospodarstwie domowym, jednostce, a ich
występowanie gwałtownie się zmienia wraz ze zmianami systemu żywnościowego.
W Unii Europejskiej sytuacja żywnościowa w stosunku do występującej na innych kontynentach jest
niepomiernie dobra. Problemy niedożywienia - ujmowanego w znaczeniu spożycie wymaganej ilości energii i
białka - nie mają tutaj większego znaczenia społecznego i ekonomicznego. Jednak kryzys gospodarczy z lat
2007/2008 spowodował uznanie bezpieczeństwa żywnościowego jako jednego z priorytetów społecznoekonomicznych rozwoju na nadchodzące lata. Unia Europejska od 20 lat wdraża program pomocy dla regionów
ubogich . W 2010 r. jako jedyna zobowiązała się do asygnowania 1 mld Euro pomocy na pomoc żywnościową.
Od tego czasu doskonali swoje programy, a w latach 2010-2013 podjęła wysiłki mające na celu ograniczenie
głodu i wzrost bezpieczeństwa żywnościowego [Commission Staff Working Document, 2013]. Działania te mają
na celu ograniczenie głodu na świecie, niedożywienia i braku bezpieczeństwa żywnościowego.
Istnieje więc potrzeba przeprowadzenia analizy nowych zjawisk związanych z kwestiami bezpieczeństwa
żywnościowego na świecie, w tym także ze szczególnym uwzględnieniem Europy.
Celem opracowania jest ukazanie występowania zjawiska głodu na świecie - w nawiązaniu do koncepcji
wielowymiarowego ciężaru niedożywienia - w aspekcie czasowym, regionalnym oraz rodzajowym, a także
postępu w ograniczaniu niedożywienia rozumianego jako brak spożycia żywności pokrywającej potrzeby w
zakresie dostarczenia energii dietetycznej zapewniającej aktywny i zdrowy tryb życia.
Badania zostały zrealizowane na podstawie danych statystycznych Food and Agriculture Organization of the
United Nations, dotyczących bezpieczeństwa żywnościowego, raportów tej organizacji na temat bezpieczeństwa
żywnościowego („The State of Food and Agriculture”, „The State of Food Insecurity in the World”, statystyki
zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), a także raportów Globar Hunger Index International Food
Policy Research Institut oraz Global food security indexes, opracowywane przez The Economist of Economist
Intelligence Unit. Dane te są wiarygodne i pozwalają na przeprowadzenie wieloaspektowych analiz podjętego w
opracowaniu tematu.
Badania niedożywienia odnoszą się do lat 1990/1992-2011/2013. Analizy niedożywienia przeprowadzono w
układzie czasowym, regionalnym oraz rodzajowym. Szczególną uwagę zwrócono na aspekty bezpieczeństwa
żywnościowego w Europie. W badaniach podjętego problemu FAO uwzględnia 4 wymiary bezpieczeństwa
żywnościowego, t. j.: 1) dostępności żywności (food availability), 2) dostępu fizycznego i ekonomicznego do
żywności (food access), 3) możliwości wykorzystania (food utilization) i 4) stabilności systemu w czasie (food
stability) (wskazania zagrożeń i szoków) [The State of Food Insecurity in the Word]. W analizach wykorzystano
trzy pierwsze grupy wskaźników. W zakresie kwestii wieloaspektowego brzemienia niedożywienia, na
podstawie raportów FAO, ukazano częstotliwość występowania poszczególnych form niedożywienia w układzie
regionalnym i krajowym.
2. Założenia teoretyczne podejścia badawczego
Każde naukowe poznanie zakłada nawiązanie do właściwej i adekwatnej teorii objaśniającej fenomen
występowania badanego zjawiska, określającej determinanty i formy jego występowania, a także metody
pomiaru. W prezentowanym badaniu wykorzystano założenia i podejście wykorzystywane w badaniach nad
bezpieczeństwem żywnościowym FAO. Umożliwiło to wykorzystanie w analizach bogatej bazy danych,
skorzystania ze stosowania najbardziej aktualnej metodyki badań oraz zapewniło porównywalność wyników.
Stąd też w badaniach wykorzystano aktualną systematykę tego zjawisko i stosowane nazewnictwo. Przeniesienie
jednak z języka angielskiego obecnej terminologii w zakresie bezpieczeństwa żywnościowego do języka
polskiego powoduje istotne trudności. O ile bowiem w języku angielskim na formy niedożywienia używane są
odrębne i czytelne nazwy, to w języku polskim trudno jest odnaleźć właściwe im odpowiedniki. Przykładowo na
angielskie terminy „malnurtition”, „undernourishment” i „undernutrition) w języku polskim stosowany jest jeden
termin „niedożywienie”. Wieloraki ciężar niedożywienia oznacza zaś: 1) niedożywienie (malnutrition), 2)
niedożywienie (undernourishment), 3) skutki niedożywienia (undernutrition) 4) brak mikroelementów
(micronutrien deficiences), 5) nadwagę (overweight) i otyłość (obesity). Ponadto za skutki formy trzeciej
niedożywienia (undernutrition) uznano, stosując terminologię angielską, takie ich formy jak: „underwieight”,
„stunting”, „wasting”. Nazwy tych form nie mają - za wyjątkiem drugiego („stunting”) - polskich określeń. Źle
w pierwszym wypadku brzmi „niedowaga” na określenie terminu „underwieght”, a na pojęcie „wasting” w
języku polskim nie można znaleźć odpowiedników zarówno w literaturze, jak i w słownikach. Stąd w
opracowaniu pierwszy z tych terminów tłumaczony jest jako „wychudzenie”, a drugi „wybujałość”.
Wskazana terminologia wskazuje na skomplikowanie zjawiska, wielowymiarowość i dynamiczną naturę
problemu oraz konieczność uwzględnienia nowych aspektów poznawczych, empirycznych oraz praktycznych w
badaniach nad funkcjonowaniem gospodarek i rolnictwa, a także polityk z nimi związanych. Akceptacja tego
3
nowego podejścia badawczego do niedożywienia na pewno przyczyni się do wzrostu jakości życia mieszkańców
Ziemi, jednak spowoduje wzrost kosztów ekonomicznych i społecznych we wszystkich krajach na różnych
poziomach funkcjonowania społeczeństw.
Dla prowadzenia dalszych analiz użyteczne będzie objaśnienie (przedyskutowanie) wymienionych wyżej
terminów. Niedożywienie (malnutrition) w znaczeniu najbardziej ogólnym jest nienormalnym psychologicznym
stanem spowodowanym niewłaściwą i niezbilansowaną dietą, albo nadmierną konsumpcją makroskładników
odżywczych dostarczających energię dietetyczną (węglowodany i tłuszcze) oraz budulec ciała (białka,), a także
mikroelementów (witaminy i minerały), podstawowych dla fizycznego i psychicznego wzrostu oraz rozwoju
człowieka [The State of Food and Agriculture, 2013], (schemat 1). W kontekście tej definicji należy wskazać na
obukierunkową zależność między zdrowiem człowieka a odżywianiem. Dobre odżywianie wpływa na stan
zdrowia człowieka, ale jednocześnie od niego zależy.
Niedożywienie (undernourishment) odnosi się zaś do niewystarczającego spożycia energii dietetycznej na
potrzeby aktywnego i zdrowego życia. Oznacza spożycie energii dietetycznej (węglowodanów i tłuszczy) oraz
białka. Ta forma niedożywienia jest szacowana przez FAO jako: 1) udział (prevalence) (%) i 2) liczba ludzi,
których spożycie żywności nie pokrywa potrzeb dietetycznych w sposób ciągły; dostarczana energia w diecie
stanowi zaś miarę (proxy) spożycia żywności. Termin ten, jakkolwiek nadal aktualny poznawczo, miał duże
znaczenie w prowadzeniu dotychczasowych analiz bezpieczeństwa żywnościowego. Obecnie jest zastępowany
pojęciem „unnutrition”.
Schemat 1. Typologia form niedożywienia ludzi
Niedożywienie w zakresie makro- i mikroelementów
(Malnutrition)
Niedożywienie
/spożycie żywności nie
pokrywające potrzeb
energetycznych/
Niedożywienie /skutek niewystarczającego spożycie
żywności/
(Undernourishment)
(Undernutrition)
Braki
mikroelementów
Nadwaga i otyłość
(Micronutrient
deficiences)
(Overwight and
obesity)
Miary
Liczba nie % niedożydożywio- wionych w
nych (%) populacji
Wychudzenie
/niedowaga/
(Underwight)
Wybujałość
(Wasting)
Skarlenie
Witamina
A
Jod
Żelazo
(Stunting)
Źródło: Na podstawie The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United
Nations, Rome 2013.
Niedożywienie (undernutrition) jest skutkiem nieodpowiedniego spożycia żywności i powtarzanych chorób
(UNSCN, 2010). To zjawisko - nieodpowiednie spożycie żywności - może obejmować braki w ilości albo
jakości żywności, przy czym ilość odnosi się do poboru energii, a jakość do odmian, dywersyfikacji, zawartości
składników odżywczych i jakości żywności (food safety) [Migiel I, et al. 2013]. Nieodpowiednie spożycie
żywności osłabia system immunologiczny i zwiększa podatność na choroby. Choroby infekcyjne z kolei
zwiększają zapotrzebowanie na żywność i osłabiają system immunologiczny. Ta forma niedożywienia
(underweight) przejawia się wychudzeniem /niedowagą/ i u osób dorosłych jest mierzona przy użyciu body mass
index (BMI); osoby z BMI 18,5 bądź mniejszym są uważane za osoby z niedowagą.
Skutkami tej formy niedożywienia są: wychudzenie /underweight/ (szczupłość w stosunku do wieku),
wybujałość /wasting/ (szczupłość w stosunku do wzrostu) i skarlenie /stunting/ (niski wzrost w stosunku do
wieku). Odnoszą się one zarówno do dzieci, jak i osób dorosłych. Ze względu jednak na dostępność danych
częściej analizy prowadzone są w stosunku do tej pierwszej grupy wiekowej. Ponadto skutki niedożywienia
4
dzieci są bardziej dokuczliwe społecznie, gdyż rzutują na funkcjonowanie (rozwój, pracę, zdrowie i choroby w
życiu dorosłych.
Skarlenie (karłowatość) jest spowodowana długookresowym nieodpowiednim spożyciem żywności i długim
okresem trwania infekcji oraz chorób. Często zaczyna się też jako niedożywienie macierzyńskie (mateczne),
prowadzące do słabego wzrostu płodowego, niskiej wagi niemowlęcia po urodzeniu (wagi poporodowej) i
słabego wzrostu. Powoduje ono stałe osłabienie rozwoju psychicznego i fizycznego dzieci, mogące zaniżyć
wyniki edukacyjne i redukować dochody w życiu dorosłym. Wada ta u dzieci mierzona jest w wieku do 5 lat
życia. Jest podstawowym wskaźnikiem niedożywienia, ponieważ wskazuje na skutki długookresowej deprywacji
(nienormalności) i choroby oraz jest wartościowym wskaźnikiem długookresowego niedożywienia [The State of
Food and Agriculture, 2013, Victora et al., 2008).
Niedożywienie (mikronutrient malnutrietion) w znaczeniu braku mikroelementów definiowane jest jako
brak jednej lub wielu witamin i składników mineralnych (tzw. mikroelementów) mających znaczenie dla
zdrowia człowieka. Jest skutkiem nieodpowiedniej zbilansowania (kompozycji) diety i choroby. Z technicznego
punktu widzenia jest formą niedożywienia [The State of Food and Agriculture, 2013, UNSCN, 2010]), ale jest
analizowane odrębnie, gdyż może koegzystować z odpowiednim albo nadmiernym spożyciem makroelementów
i powodować odmienne od spowodowanych karłowatością konsekwencje dla zdrowia.
Obecnie zidentyfikowano wiele mikroelementów ważnych dla zdrowia człowieka, ale większość z nich nie
jest szerzej mierzona. 3 z powszechnie mierzonych braków mikroelementów i związanych z tym zaburzeń
odnoszą się do braku witaminy A, żelaza (anemia) i jodu. Inne mikroelementy, jak cynk, selen, i witamina B12,
są także ważne dla zdrowia, ale brakuje szerokich danych, by wyszacować globalne ich braki 1.
Brak witaminy A nadweręża system wzrokowy i zachowanie funkcji komórek związane ze wzrostem,
produkcją czerwonych ciałek krwi, odpornością i reprodukcją [WHO, 2009]. Brak witaminy A jest główną
przyczyną bladości u dzieci. Żelazo jest zaś ważne dla wytwarzania czerwonych ciałek krwi. Jego brak prowadzi
do anemii. Inne czynniki także powodują tę chorobę, ale brak żelaza jest głównym jej czynnikiem sprawczym.
Anemia spowodowana brakiem żelaza wpływa negatywnie na rozwój umysłowy dzieci, wynik ciąży,
śmiertelność matek i zdolność dorosłych do pracy. Szacunki wskazują, że skromny ogólny postęp w zakresie
redukcji anemii spowodowanej brakiem żelaza wśród dzieci do lat 5 i kobiet w ciąży oraz pozostałych kobiet.
Brak jodu w diecie osłabia funkcje psychiczne człowieka. Jego brak jest mierzony częstotliwością
występowania wola, jak i niskim jego poziomem w moczu.
Nadwaga i otyłość definiowane są jako nienormalna lub nadmierna akumulacja tłuszczu, szkodząca zdrowiu
(WHO, 2013a), a mierzone są najczęściej indeksem BMI. Wysoki indeks masy ciała jest rozpoznawalny jako
rozszerzające się prawdopodobieństwo zagrożenia różnymi nie komunikatywnymi chorobami i problemami
zdrowia, włączając w to choroby serca, cukrzycę, raka i inne choroby cywilizacyjne. Ryzyko zdrowia związane
z nadwagą i otyłością rośnie wraz ze stopniem nadmiaru tłuszczu w ciele.
Wskazane wyżej formy i skutki niedożywienia występują na świecie z różną częstotliwością.. Udział
dzieci karłowatych w krajach się rozwijających w latach 1990-2011 spadł o 16,6 punktów procentowych, z
44,6% do 28%. W krajach tych jest obecnie 160 mln dzieci karłowatych, co oznacza spadek w stosunku do roku
1990, w którym było ich 248 mln [UNICEF, WHP and The Word Bank, 2012]. Dane dla całych krajów maskują
jednak znaczące społeczno-ekonomiczne jak i regionalne zróżnicowanie. Jednak wyraźnie wskazują na różnice
pomiędzy wiejskimi i miejskimi obszarami w zakresie problemu niedożywienia.
W 2007 r. w krajach się rozwijających było 163 mln dzieci przed 5 rokiem życia, u których stwierdzono
brak witaminy A. Nastąpił więc spadek tego zjawiska z poziomu 36% w roku 1990 do 31% w 2007 r. [UNSCV,
2010].
Brak jodu dotyka 18 mln dzieci urodzonych każdego roku. Jego deficyt w ostatnim czasie się zmniejsza,
bowiem odsetek dzieci z wolem, wskazujący na dłuższy okres deprywacji wśród dorosłych albo dzieci w krajach
się rozwijających. spadł z 19 do 13% pomiędzy latami 1995-2000 a 2001-2007. Niski poziom jodu, wskazujący
na jego bieżące braki, spadł zaś w porównywanych latach z 37% do 33% [UNSCN, 2010].
Pomimo znaczących różnic w poszczególnych krajach, na wyższych poziomach analizy w układzie
przestrzennym można wyróżnić pewną liczbę regionalnych i subregionalnych trendów w zakresie karłowatości i
braku mikroelementów. Generalnie, w Afryce Subsaharyjskiej i Południowej Azji występuje wysoki poziom
karłowatości oraz braku mikroelementów. Oba te zjawiska są relatywnie niskie w Ameryce Łacińskiej i na
Karaibach. W ujęciu liczbowym, większość ciężko dotkniętych nimi populacji żyje w Azji, ale obserwuje się w
nich duże różnice podregionalne.
Globalna częstotliwość razem wziętych nadwagi i otyłości z udziałem dorosłych wzrosła we wszystkich
regionach w latach 1980-2008 z 21,4% do 34,0%. Należy jednak zauważyć, że udziały otyłych rosły nawet
szybciej, podwajając się z 6% do 12%. [Stevens et al. (2012].
Raport FAO wskazuje braki mikroelementów u dzieci, także dlatego, że dane przekrojowe dla krajów są
bardziej dostępne dla dzieci niż dla dorosłych.
1
5
Zjawisko nadwagi i otyłości rośnie prawie we wszystkich krajach, nawet w tych o niskim dochodzie, w
których to zjawisko koegzystuje z wysokim stopniem niedożywienia i braku mikroelementów. Stevens et. al.
[2012] stwierdzili, że w 2008 r. w Centralnej i Środkowej Ameryce, Afryce Północnej i Środkowym Wschodzie,
Północnej Ameryce i Południowej Afryce były podregiony z najwyższą stopą otyłości (w granicach 27-31%).
3.
Skala niedożywienia ludności na świecie
3.1. Postępy w redukcji niedożywienia
Liczba osób niedożywionych na świecie zmniejszyła się z 1015,3 mln w latach 1990-1992 do 842,3 mln w
latach 2011-2013, a ich udziały zmalały z 18,9% do 12,0% (tab. 1). W dalszym ciągu jednak co ósmy człowiek
na świecie cierpi głód i nie może prowadzić zdrowego oraz aktywnego życia. Większość z tych osób - 826,6 mln
- mieszka w krajach się rozwijających, co stanowi 14,3% wszystkich ich mieszkańców.
Tabela 1. Ludność świata w latach 1990-20013
Grupy państw
Świat
Kraje rozwinięte
Kraje się rozwijające
Afryka
- Afryka Północna
- Afryka Subsaharyjska
Azja
- Kaukas i Azja Centralna
- Azja Wschodnia
- Azja Południowo-Wschodnia
- Azja Południowa
- Azja Zachodnia
Ameryka Łacińska i Karaiby
- Karaiby
- Ameryka Łacińska
Oceania
Populacja
ludności świata
(mln)
19901992
5 392,2
1 155,1
4 237,1
651,92
122,0
529,9
3 127,4
67,4
1253,1
453,7
1222,7
130,6
451,0
34,7
416,4
6,6
20112013
7051,6
1 252,9
5 798,6
1 070,2
170,8
899,5
4 114,9
79,0
1460,5
606,6
1753,0
215,8
603,1
42,2
560,9
10,4
Populacja ludności
niedożywionej
(mln)
19901992
1015,3
21,0
955,5
177,6
4,6
173,1
751,3
9,7
278,7
140,3
314,3
8,4
65,7
8,3
57,4
0,8
Występowanie
ludności niedożywionej (%)
Lata
201119902013
1992
842,3
18,9
17,0
<5
826,6
23,6
226,4
27,3
4,6
<5
222,7
32,7
552,0
24,1
5,5
14,4.
166,6
22,2
64,5
31,1
294,7
25,7
20,6
6,4
47,0
14,7
7,2
27,6
39,8
13,8
1,2
13,5
20112013
12,0
<5
14,3
21,2
<5
24,8
13,5
7,0
11,4
10,7
16,8
9,8
7,8
19,3
7,1
12,1
Poziom
wykonania ceku
w%
WFS
83,0
81,0
86,5
127,4
100,0
128,6
73,5
56,7
59,8
46,0
90,6
245,2
71,5
86,7
106,4
150,0
MDG1
63,4
.
60,6
77,8
75,8
56,0
48,6
51,4
34,4
65,4
148,5
53,7
69,9
51,4
89,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.fao.org./economic/ess-fs-/fs-data/ess-fadata/en/, data dostępu:
20.10.2013 r.
Jakkolwiek liczba niedożywionych na świecie maleje, to tempo tego procesu jest niewystarczające, by je
zlikwidować. Zadanie to jest trudne do zrealizowania, stąd na świecie od wielu lat podejmowane są wysiłki
zmierzające do jego ograniczenia. W 1996 r. na Światowym Szczycie Ziemi (World Food Summt /WFS/) za cel
przyjęto zadanie redukcji głodu na świecie do 2015 r. o połowę w stosunku do wielkości z 1990 roku.
Zamierzenie to okazało się jednak trudne do wykonania, stąd w lipcu 2001 r. ONZ w ramach tzw. milenijnych
celów rozwojowych przyjęła za zadanie redukcję głodu o połowę, ale mierzonego udziałem głodujących w
globalnej populacji Ziemi. W obu celach rokiem wyjściowym jest 1990 rok, a rokiem docelowym rok 2015. By
osiągnąć cel WFS głodująca ludność świata musiałaby zmaleć do 498 mln, w przypadku celu MDG1 zmniejszyć się do poziomu 11,8%.
Pierwszy z celów jest trudniejszy do wykonania, jednak według danych FAO z 2012 r., do jego realizacji
zbliża się 18 krajów świata. Cel drugi rozwoju (MDG1) jest mniej ambitny i teoretycznie w zasięgu możliwości
wszystkich krajów się rozwijających. Wychodząc z założenia, że tempo spadku udziału głodujących na świecie z
ostatnich 21 lat się utrzyma, to można założyć, że odsetek głodujących w 2015 r. ukształtuje się na poziomie
13%, a więc będzie nieznacznie wyższy niż wielkość zakładana MDG1. Potrzebne jest jednak wsparcie, by
osiągnąć ten cel, a jednocześnie podtrzymać proces redukcji głodu n świecie.
Realizacja celu milenijnego nie zachodzi jednak równomiernie na wszystkich kontynentach. Obecnie w
Afryce Subsaharyjskiej co czwarty mieszkaniec jest niedożywiony. Ponadto stopa redukcji tego zjawiska na tym
kontynencie nie jest duża. W Afryce Północnej sytuacja żywieniowa jest bardziej korzystna, jednak cały
kontynent afrykański nie będzie w stanie osiągnąć celu DG1 do 2015 r. Znaczna poprawa w tym zakresie
wystąpiła natomiast w Azji, a w szczególnie w Południowo-Wschodniej oraz Wschodniej. Jednak w Azji
6
Zachodniej, przy niskim wskaźniku niedożywienia, odsetek głodujących stale rośnie. Kraje azjatyckie jako
całość mają duże szanse osiągnąć milenijny cel rozwoju. Cel ten osiągnęły już kraje Kaukazu i Azji Centralnej
oraz Azji Południowo-Wschodniej. Do realizacji celu zbliżają się zaś kraje Azji Wschodniej oraz Ameryki
Łacińskiej i Karaibów. Należy jednak zauważyć, że bardzo duże problemy niedożywienia występują na
poziomie subregionów, np. w Azji Południowej, czy Afryki Subsaharyjskiej.
Istotne są pytania o przyczyny głodu na świecie i czynników ograniczających jego występowanie. Zjawisko
to jest zdeterminowane warunkami ekonomicznymi rozwoju, rozbudową infrastruktury, organizacją produkcji, a
także obecnością przepisów socjalnych oraz stabilnością instytucji [The State of Ford Insecurity in the Word,
2013]. Negatywnie na ograniczanie głodu wpływa inflacja cen, niestabilność polityczna, a także wyczerpujące
się zasoby urodzajnej ziemi i odnawialnej wody, a także ograniczenia potencjału produkcyjnego. Rosnące
potrzeby żywnościowe ludności w wielu krajach są zaspakajane w drodze importu zbóż, często finansowanego
eksportem węglowodorów. Pozytywnie na redukcję niedożywienia wpływa rozwój gospodarki w wielu krajach.
Ważną rolę odgrywa rozwój infrastruktury komunikacyjnej i dostęp do informacji, a także dopływ środków
finansowych z zagranicy. W dalszym ciągu potrzebne jest popieranie wzrostu produktywności w rolnictwie i
rozwoju inwestycji publicznych.
3.2. Produkcja żywności na świecie
Jednym z warunków bezpieczeństwa żywnościowego jest odpowiednia podaż żywności. Przeciętna wartość
produkcji żywności na świecie w 2011 r. wynosił 302 USD na 1 osobę (tab. 2). Najwyższy wskaźnik tej
działalności odnotowano w Nowej Zelandii (2258 USD), bardzo wysoki był w Danii, Australii, Irlandii i
Holandii (około 1000 USD na 1 osobę), a wysoki zaś był w Kanadzie, Francji, Grecji, Hiszpanii, i USA (w
granicach 600-700 USD). Wyższa niż w Polsce produkcja była w Austrii, na Węgrzech, Włoszech i Litwie.
Najniższą produkcją żywności cechowała się Afryka, w tym Subsaharyjska, a także Azja Południowa.
Najwyższą dynamikę produkcji w układzie regionalnym odnotowano w Azji i Ameryce Łacińskiej wraz
Karaibami, a najniższą w krajach rozwiniętych., gdzie ukształtowała się na poziomie 4,6%.
W Unii Europejskiej obserwuje się spadek względnie stabilizację produkcji rolniczej w poszczególnych
krajach. To pierwsze zjawisko wystąpiło w 18 takich krajów jak: Belgia, Bułgaria, Cypr, Czechy (bardzo duży)
spadek, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Węgry, Irlandia, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Holandia, Portugalia,
Słowacja, Słowenia, Wlk. Brytania. Wzrost produkcji odnotowano zaś w takich krajach jak: Austria, Chorwacja,
Dania, a równowagę produkcji w Niemczech, Rumunii i Hiszpanii. Jego skala nie była jednak duża.
Tabela 2. Wartość produkcji i głębokość deficytu żywności w latach 1990-2013
Grupy państw
Świat
Kraje rozwinięte
Kraje się rozwijające
Afryka
- Afryka Północna
- Afryka Subsaharyjska
Azja
- Kaukas i Azja Centralna
- Azja Wschodnia
- Azja Południowo-Wschodnia
- Azja Południowa
- Azja Zachodnia
Ameryka Łacińska i Karaiby
- Karaiby
- Ameryka Łacińska
Oceania
Przeciętna wartość
produkcji żywności
w USD na 1 osobę
19901992
239
452
180
150
175
144
167
.
173
179
139
267
314
239
320
343
20092011
298
473
258
174
243
161
251
294
336
266
171
247
452
187
469
343
Głębokość deficytu
żywności (kcal/
osobę/dzień)
Lata
199020111992
2013
128
83
12
9
159
99
179
145
21
14
221
173
165
94
.
48
161
76
218
76
167
121
39
66
94
64
201
143
87
49
82
75
Dynamika produkcji
żywności (rok 1990
= 100%)
19901992
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
20112013
124,7
104,6
143,3
116,0
138,9
111,8
150,3
.
194,2
148,6
123,0
92,5
143,9
-21,8
146,6
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.fao.org./economic/ess-fs-/fs-data/ess-fadata/en/, data dostępu:
20.10.2013 r.
Spadek produkcji żywności w Unii Europejskiej jest na pewno zamierzonym efektem, spowodowanym
dążeniem do redukcji nadwyżek żywności, zazielenianiem produkcji, przywiązywaniem wagi do ochrony
7
środowiska, ale także organizacją rynków, możliwości szybkiej kompensacji produkcji w wypadku wystąpienia
klęsk żywiołowych, czy nieurodzaju. Na tym tle niewielki wzrost produkcji żywności w przeliczeniu na 1
osobę, przy ogromnym potencjale produkcyjnym, należy uznać za działanie racjonalne. Jednak we wszystkich
państwach UE niedożywionych jest 40 mln. osób. Tak więc ograniczanie wzrostu produkcji rolniczej w Unii
Europejskiej z punktu widzenia bezpieczeństwa żywnościowego nie ma racjonalnego uzasadnienia.
3.3. Zapotrzebowanie i spożycie energii dietetycznej
W celu dokonania oceny poziomu zaspokojenia potrzeb żywnościowych należy odnieść do zapotrzebowania
na żywność, a głównie na energię dietetyczną. Po stronie zapotrzebowania badane jest minimalne i przeciętne
zapotrzebowanie na energię dietetyczną. Poziom zaspokojenia potrzeb (spożycie) mierzony jest podażą
(spożyciem) energii dietetycznej pochodzącej z węglowodanów i tłuszczy. Na podstawie porównania tych
dwóch wielkości ustalane jest pokrycie spożycia energii (dietary energy supply adequacy). Faktyczne spożycie
energii w tym wypadku odnoszone jest do przeciętnego zapotrzebowania na energię. Wskaźnik tego
zapotrzebowania obliczany jest oddzielnie dla każdego regionu i jest zmienny w czasie.
Minimalne zapotrzebowanie na energię nie jest regionalnie silnie zróżnicowane. Najwyższy poziom tego
wskaźnika odnotowano w krajach rozwiniętych, a najniższy w grupie krajów Afryce Subsaharyjskiej (tab. 3). W
układzie analizy zaś według poziomu rozwoju w regionach najniżej rozwiniętych. Analizowany wskaźnik
najbardziej dynamicznie wzrastał w Afryce Północnej i Azji Wschodniej.
Spożywana przez ludzi energia pochodzi z artykułów roślinnych, jak i zwierzęcych (tab. 4). Na całym
świecie połowa energii dostarczana jest w pokarmach roślinnych, a druga połowa w zwierzęcych. W krajach
najniżej rozwiniętych aż 68% energii jest pochodzenia roślinnego.
Pozytywnym zjawiskiem jest wzrost spożycia w diecie energii pochodzenia zwierzęcego. W analizowanym
okresie, w odniesieniu do całej populacji ludności, wyniósł on 5 punktów procentowych. W krajach się
rozwijających wyniósł on 8 punktów procentowych, a w rozwiniętych tylko 2 te same jednostki. Z analizy
wynika jednak, że ludność zamieszkująca kraje rozwinięta spożywa ponad dwie trzecie energii pochodzenia
zwierzęcego, a w Afryce tylko jedną trzecią.
Ważną kwestią jest pytanie o ilość spożywanej energii w stosunku do wielkości uznanej za odpowiednią dla
organizmu, tzn. pokrywającej potrzeby, a jednocześnie nie wywołującej negatywnych skutków w postaci
nadwagi lub otyłości. Miarą takiego spożycia jest przeciętne zapotrzebowanie na energię, które obliczane jest w
stosunku do przeciętnego wysiłku organizmu. Tak więc w rzeczywistości bardziej wytężona praca, uprawianie
sportu, a także stany chorobowe związana są z większym wydatkiem energetycznym i wymagają dostarczenia
większej ilości energii.
Tabela 3. Potrzeby energii dietetycznej ludności w latach 1990-2013 w regionach geograficznych świata
(kcal/osobę/dzień)
Grupy państw
Minimalne zapotrzebo-
Świat
Kraje rozwinięte
Kraje się rozwijające
Afryka
- Afryka Północna
- Afryka Subsaharyjska
Azja
- Kaukas i Azja Centralna
- Azja Wschodnia
- Azja Południowo-Wschodnia
- Azja Południowa
- Azja Zachodnia
Ameryka Łacińska i Karaiby
- Karaiby
- Ameryka Łacińska
Oceania
wanie na energię
(kcal/osobę/dzień)
199020111992
2013
1810
1840
1935
1945
1770
1820
1730
1760
1760
1840
1720
1740
1780
1830
1770
1840
1850
1910
1750
1810
1710
1780
1750
1810
1810
1860
1820
1860
1810
1860
1730
1750
Lata
Przeciętne zapotrzebo-
Dynamika
(kcal/osobę/dzień
199020111992
2012
2290
2350
2490
2510
2230
2320
2150
2210
2210
2350
2140
2180
2240
2340
2230
2350
2350
2450
2200
2300
2150
2260
2190
2300
2280
2370
2300
2380
2280
2370
2170
2210
energię
minimal przeciętn
nego
ego
1,7
2,6
0,5
0,8
2,8
4,0
1,7
2,8
4,5
6,3
1,2
1,9
2,8
4,5
4,0
5,4
3,2
4,3
3,4
4,5
4,1
5,1
3,4
5,0
2,8
3,9
2,2
3,5
2,8
3,9
1,2
1,8
wanie na energię (ADER zapotrzebowania na
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.fao.org./economic/ess-fs-/fs-data/ess-fadata/en/, data dostępu:
20.10.2013 r.
8
W latach 2011-2013 na całym świecie ta optymalna dawka węglowodanów była przekraczana o 22%.
Wielkość ta nie jest znacząco wysoka. W latach 1990-2013 pokrycie tej dawki wzrosło o 8 punktów
procentowych. Populacja ludzka spożywa więc coraz więcej energii dietetycznej.
Tabela 4. Spożycie energii na świecie w latach 1990-2012
Grupy państw
Kcal/osobę/dzień
Dyna
mika
(%)
Świat
Kraje rozwinięte
Kraje się rozwijające
Afryka
- Afryka Północna
- Afryka Subsaharyjska
Azja
- Kaukas i Azja Centralna
- Azja Wschodnia
- Azja Południowo-Wschodnia
- Azja Południowa
- Azja Zachodnia
Ameryka Łacińska i Karaiby
- Karaiby
- Ameryka Łacińska
Oceania
19901992
2600
3270
2420
2320
3060
2150
2410
.
2530
2180
2280
3110
2670
2320
2690
2460
19902010
10,0
3,7
13,2
11,2
10,5
13,0
14,1
.
20,2
28,0
7,0
-1,0
12,7
17,2
12,6
4,1
20112013
2860
3390
2740
2580
3380
2430
2750
2930
3040
2790
2440
3080
3010
2720
3030
2560
Poziom
% energii podo średchodzenia
niej (%)
roślinnego
Lata
2011199020112013
1992
2013
100,0
56
51
118,5
34
32
95,8
64
56
90,2
64
62
118,2
64
62
85,0
64
63
96,2
67
57
102,4
.
55
106,3
69
52
97,6
67
62
85,3
67
62
107,7
55
52
105,2
43
40
95,1
41
43
105,9
43
40
89,5
48
52
Pokrycie średniego spożycia
energii (%)
19901992
114
131
108
108
138
100
107
.
107
99
106
142
117
101
118
113
20112013
122
135
118
117
144
111
117
125
124
121
108
134
127
114
128
116
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.fao.org./economic/ess-fs-/fs-data/ess-fadata/en/, data dostępu:
20.10.2013 r.
Pouczająca jest geografia spożycia węglowodanów na świecie. Najwyższe przekroczenie poziom ich
spożycia wystąpiło w Afryce Północnej, najniższe zaś w Afryce Subsaharyjskiej. Wysokie jest też spożycie
węglowodanów w Azji Zachodniej. W krajach rozwiniętych (Europa USA) pokrycie to jest wysokie, jednak nie
jest najwyższym na świecie. Odnotować też należy zjawisko wysokiej dynamiki wskaźnika pokrycia właściwego
spożycia węglowodorów w krajach się rozwijających. Za wzrostem gospodarczym w krajach Trzeciego Świata
idzie też wzrost konsumpcji węglowodorów.
3.4. Spożycie białka
Przeciętne dzienne spożycie białka na świecie w latach 2008-2010 wynosiło 79 gr na 1 osobę i w ciągu 18 lat
wzrosło o 10 gr, czyli o 0,8% rocznie (tab. 5). W wypadku tego składnika żywności najwyższe spożycie miało
miejsce w krajach rozwiniętych, a najniższe w Afryce. W tej pierwszej grupie krajów spożycie tego składnika
pokarmowego było o blisko jedną trzecią wyższe niż przeciętne na świecie. Jednak w analizowanym okresie
spożycie białka wzrastało dynamicznie w krajach rozwijających się, a w szczególności w Azji i w łącznie
wziętych Ameryce Łacińskiej i na Karaibach. W obu tych regionach tempo spożycia analizowanego elementu
żywności wynosiło ponad 1,1%, w Azji Wschodniej ukształtowało się na poziomie 2,2%, a w Azji PołudniowoWschodniej 1,7%.
W wypadku białka ważne jest jego pochodzenie. W pełni wartościowymi dla rozwoju człowieka są białka
zwierzęce, a mniej wartościowymi pochodzenia roślinnego. W całej populacji na świecie udział białka
zwierzęcego w strukturze spożycia wynosił 39,2%. W krajach rozwiniętych o wyższym dochodzie narodowym
jego udział wynosił 58,7%. Analiza potwierdza wyraźną zależność pomiędzy rozwojem ekonomicznym danego
regionu (kraju) a konsumpcją białka zwierzęcego. W krajach najuboższych stanowiło ono w spożywanej diecie
tylko piątą część całej konsumpcji białka. Wyższa konsumpcja białka jest ściśle związana z wysokim poziomem
osiąganego dochodu narodowego. Na wyższą konsumpcję białka mogą sobie pozwolić tylko narody bogatsze.
Trzecim makroelementem pożywienia są tłuszcze. Ich dzienne spożycie na świecie w latach 2008-2010
wynosiło 80,1 gram na osobę, a tempo zrostu ich spożycia w latach 1990-2010 kształtowało się na poziomie
2,6%. W minionych 18 latach konsumpcja tłuszczy rosła bardziej dynamicznie niż białka i energii. Podobnie
jednak jak w wypadku wyżej przeanalizownych składników w układzie regionalnym świata miała miejsce
zróżnicowana konsumpcja tłuszczy, jak i dynamiki ich spożycia.
9
W krajach rozwiniętych dziennie spożywano ich 132,6 grama osobę, a w krajach się rozwijających - tylko
68,3 gr. Najmniejszą ilość tłuszczy konsumowano w Afryce Subsaharyjskiej, i Azji Południowej, a największą w
krajach rozwiniętych świata, a następnie w Oceanii i Azji Zachodniej. Najwyższe przyrosty konsumpcji tłuszczy
odnotowano w Azji Wschodniej i w Azji Południowo-Wschodniej.
Tabela 5. Przeciętne spożycie białka i tłuszczy na świecie w latach 1990-2010
Spożycia białka
tempo
udział białka
zmian
zwierzęcego (%)
(%)
Lata
2008- 1990/1992 199020082010
= 100
1992
2010
79
0,8
34,8
39,2
104
0,2
57,4
58,7
73
1,1
24,6
32,9
64
0,7
21,1
23,4
93
0,7
19,5
23,7
59
0,9
21,6
22,0
74
1,2
23,0
32,4
84
.
41,7
94
2,2
23,9
38,3
64
1,7
26,5
28,1
60
0,4
17,9
21,7
79
-0,1
27,2
30,4
82
1,1
44,1
50,0
65
1,0
40,0
38,5
84
1,2
44,9
56,0
71
0,3
53,7
49,3
gr/osoba/dzień
Świat
Kraje rozwinięte
Kraje się rozwijające
Afryka
- Afryka Północna
- Afryka Subsaharyjska
Azja
- Kaukas i Azja Centralna
- Azja Wschodnia
- Azja Południowo-Wschodnia
- Azja Południowa
- Azja Zachodnia
Ameryka Łacińska i Karaiby
- Karaiby
- Ameryka Łacińska
Oceania
19901992
69
101
61
57
82
51
61
.
67
49
56
81
68
55
69
67
Spożycie tłuszczy
(gr/osobę/dzień
tempo
zmian
(%)
19901992
66,3
121,3
51,2
46,4
62,2
42,7
48,9
62,9
55,9
40,8
41,0
83,1
73,7
59,2
74,8
91,9
2008- 1990/1992
2010
= 100
80,1
2,6
132,6
0,5
68,3
1,9
52,7
0,8
65,3
0,3
50,3
1,0
68,8
2,3
73,9
1,0
91,6
3,6
56,5
2,1
51,0
0,4
92,4
0,6
91,6
1,3
65,7
0,6
93,4
1,4
97,2
0,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie www.fao.org./economic/ess-fs-/fs-data/ess-fadata/en/, data dostępu: 20.10.2013 r.
Małe przyrosty spożycia tłuszczy miały miejsce w Oceanii i Afryce Północnej. W tym pierwszym wypadku
było to spowodowane już ich wysoką konsumpcją, a w drugim - ogólnymi problemami z wyżywieniem ludności.
4. Przestrzenny rozkład występowania form niedożywienia na świecie
Na świecie jest niewiele krajów nie mających problemów żywieniowych. Z badań wynika, że zjawisko
karłowatości występuje w 82 krajach, niedoboru mikroelementów w 138 krajach, otyłości w 18 krajach, a brak
niedożywienia tylko w 15 krajach.
Jednakże wyodrębnione problemy niedożywienia mogą występować w poszczególne krajach
jednocześnie, nakładając się na siebie i tworząc różnorakie układy współistnienia. W związku z tym w analizie
kraje świata pogrupowano ze względu na liczbę i typy niedożywienia. Idąc tym tropem wyodrębniono kategorie
krajów z: a) skarłowacenie dzieci i z brakiem mikroelementów u dzieci, b) deficytem mikroelementów u dzieci,
c) skarłowacenie dzieci, deficytem mikroelementów u dzieci i z otyłością dorosłych, d) deficytem
mikroelementów u dzieci i z otyłością u dorosłych, e) otyłością dorosłych oraz f) bez problemów z
niedożywieniem (tab. 7).
Uwzględniając w analizie cechę niedożywienia poszczególne kraje można zaliczyć do jednej z 6 grup.
Do pierwszej (z niedożywieniem typu A i B) można zaliczyć kraje, w których karłowatość dzieci i brak
mikroelementów występuje na poziomie umiarkowanym albo wysokim. Okazuje się bowiem, że we wszystkich
krajach, w których karłowatość stanowi problem zdrowia publicznego występuje także brak mikroelementów w
stopniu umiarkowanym lub wysokim.
Do drugiej grupy (z niedożywieniem typu B) zaliczono kraje, w których występuje karłowatość i braki
mikroelementów. Jednak nasilenie występowania karłowatości jest w nich mniejsze, a braki mikroelementów są
zjawiskiem częstym. Istnienie tej grupy krajów potwierdza, że proste metody zwalczania karłowatości, w tym
poprzez zwiększenie spożycia energii w diecie, nie wystarczają do zapewnienia dzieciom wymaganej ilości
mikroelementów. W obu wymienionych grupach występuje 83 spośród poddanych badaniom 171 krajów.
Do kolejnych trzech grup zaliczono kraje, w których z dużym nasileniem występuje otyłość - na
poziomie przewyższającym globalną medianę. W trzeciej grupie (z niedożywieniem typu A, B i C) skupione
zostały kraje, w których karłowatość, brak mikroelementów i otyłość dorosłych występowały jednocześnie. W
grupie czwartej (z typami niedożywienia B i C) karłowatość jednak spadła, brak mikroelementów był na nie
zmienionym poziomie, a otyłość pozostała znaczącym problemem. W krajach zaliczonych do piątej grupy
zmniejszył się poziom karłowatości i braku mikroelementów, ale w dalszym ciągu poważne problemy były z
10
otyłością dorosłych. Tylko 14 krajów - wszystkie cechujące się wysokim poziomem dochodu narodowego - nie
miało problemów w zakresie zdrowia publicznego (powyżej przyjętego progu wymienionych form
niedożywienia.
Tabela 7. Wieloaspektowość zjawiska niedożywienia na świecie
Kategoria B: Deficyt mikroelementów u dzieci (16
Kategoria A: Skarłowacenie dzieci i deficyt
mikroelementów u dzieci (67 krajów)
krajów)
Afryka (43 kraje): Angola, Benin, Botswana, Burkina Fa- Afryka (2 kraje): Algieria, Maroko;
so, Burundi, Kamerun, Centralna Republika Afryki, Czad, Azja (7 krajów): Brunei Darussalam, Chiny,
Komory, Kongo, Demokratyczna Republika Konga, Wy- Kirgizja, Malezja, Sri Lanka, Tajlandia, Uzbekistan;
brzeże Kości Słoniowej, Gwinea Równikowa, Erytrea,
Europa (2 kraje): Estonia, Rumunia;
Etiopia, Gabon, Gambia, Gana, Gwinea, Gwinea-Bissau, Ameryka Łacińska i Karaiby (5 krajów): Brazylia,
Kenia, Lesoto, Liberia, Madagaskar, Malawi, Mali, Mau- Kolumbia, Gujana, Paragwaj, Peru;
retania, Mozambik, Namibia, Niger, Nigeria, Rwanda,
Sao Tome and Principe, Senegal, Sierra Leone, Somalia,
Sudan, Togo, Tanzania, Uganda, Zambia, Zimbabwe,
Azja (21 krajów): Afganistan, Bangladesz, Bhutan,
Kambodża, Indie, Indonezja, Korea, Laos, Malediwy,
Mongolia, Myanmar, Nepal, Pakistan, Papua Nowa
Gwinea, Filipiny, Tadżykistan, Turkmenia, Timor
Wschodni, Wietnam, Jemen
Ameryka Łacińska i Karaiby (3 kraje): Boliwia,
Haiti, Honduras
Kategoria C: Skarłowacenie dzieci, brak mikroelementów u dzieci, otyłość dorosłych (15 krajów)
Afryka (4 kraje): Egipt, Libia, Afryka Południowa,
Swaziland;
Azja (4 kraje): Armenia, Azerbejdżan, Irak, Syria;
Europa (1 kraj): Albania;
Kategoria D: brak mikroelementów u dzieci,
otyłość dorosłych - (40krajów)
Afryka (1 kraj): Tunezja;
Asia (10 krajów): Gruzja, Iran, Jordania, Kazachstan,
Kuwejt, Liban, Oman, Arabia Saudyjska, Turcja,
Zjednoczone Emiraty Arabskie;
Ameryka Łacińska i Karaiby (4 kraje): Belize,
Europa (14 krajów): Białoruś, Bośnia i Hercegowina,
Ekwador, Salwador, Gwatemala;
Bułgaria, Chorwacja, Łotwa, Litwa, FYROM, Polska.
Republika Mołdawii, Rosja, Serbia, Słowacja, Ukraina;
Oceania (3 kraje): Nauru, Wyspy Salomona, Banatu. Ameryka Łacińska i Karaiby (13 krajów): Argentyna
Chile, Kostaryka, Kuba, Dominika, Dominikana, Jamaj
ka, Meksyk, Panama, Surinam, Trynidad i Tobago,
Urugwaj, Wenezuela .
Oceania (2 kraje): Samoa, Tuvalu
Kategoria E: Otyłość dorosłych (18 krajów)
Azja (2 kraje): Cypr, Izrael;
Europa (12 krajów): Andora, Republika Czech, Niemcy, Węgry, Islandia, Irlandia, Portugalia, Luksemburg,
Malta, Słowenia, Hiszpania, Wielka Brytania;
Ameryka Północna (2 kraje): Kanada, Stany Zjednoczone Ameryki;
Oceania (2 kraje): Australia, Nowa Zelandia.
Kategoria F: Brak problemów niedożywienia o znaczeniu zdrowia publicznego (15 krajów)
Afryka (1 kraj): Mauretania
Azja (3 kraje): Japonia, Republika Korei, Singapur
Europa (11 krajów): Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Grecja, Włochy, Holandia, Norwegia,
Szwecja, Szwajcaria
Źródło: The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome
2013.
W poszczególnych kategoriach występują następujące liczby krajów:
A. Skarłowacenie dzieci i deficyt mikroelementów u dzieci
B. Deficyt mikroelementów u dzieci
C. Skarłowacenie dzieci, brak mikro-elementów u dzieci, otyłość dorosłych
D. Brak mikroelementów u dzieci, otyłość dorosłych
E. Otyłość dorosłych
F. Brak problemów niedożywienia o znaczeniu zdrowia publicznego
Razem
-
67 krajów;
16 krajów;
15 krajów;
40 krajów;
18 krajów;
15 krajów.
171 krajów.
11
Najliczniejszą grupę stanowią kraje, w których jednocześnie odnotowano skarłowacenie i deficyt
mikroelementów u dzieci oraz kraje z deficytem mikroelementów u dzieci otyłością dorosłych. Pozostałe grupy
nie różniły się liczbą krajów - występowało w nich od 15 do 18 tych podmiotów; siłą rzeczy więcej krajów
przynależała do kategorii obejmujących więcej niż 1 typ niedożywienia. Należy jednak zauważyć, że problemy z
odżywianiem dzieci dotyczyły aż 138 krajów; w 82 krajach odnotowano nakładanie się dwóch typów
niedożywienia.
Tabela 8. Występowanie nadwagi i otyłości na świecie wśród dorosłych w układzie regionalnym FAO w
latach 1980-2008 (w %)
Formy niedo- Lata
dożywienia
Otyłość
Nadwaga
Razem
Afryka
1980
2008
1980
2008
1980
2008
4
10
13
20
17
30
Azja
2
6
11
17
13
23
Ameryka
Łacińska
i Karaiby
7
23
23
34
30
57
Oceania
Azja i
Oceania
Europa
5
23
16
32
21
55
3
8
14
22
17
30
Ameryka
Północna
15
24
31
34
46
58
11
32
33
38
44
70
Świat
6
12
18
22
24
34
Źródło: Opracowanie na podstawie The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the
United Nations, Rome 2013.
Jeżeli chodzi o dorosłych, to problemy niedożywienia spotkane w 73 krajach, w tym w 55 krajach temu
zjawisku towarzyszyły jedna lub dwie formy niedożywienia dzieci.
Względnie nowym zjawiskiem z zakresu niedożywienia jest występowanie nadwagi i otyłości. Zjawisko to
spowodowane jest spożywaniem nadmiernych ilości węglowodanów i tłuszczy, co powoduje nadmierny przyrost
masy ciała w stosunku do wysokości. Zjawisko to występuje w 73 krajach (tab. 8). Z analiz wynika, że odsetek
osób otyłych i z nadwagą zwiększył się z 24% do 34% (o 41,7%). Szybciej rosła zbiorowość osób otyłych,
których liczba w latach 1980-2008 się podwoiła, a zbiorowość osób z nadwagą wzrosła o 22,2%.
Największy odsetek otyłych odnotowano w USA, a następnie w Europie, Oceanii i Ameryce Łacińskiej oraz
na Karaibach. W 3 ostatnich z wymienionych regionów osoby z nadwagą są mniej liczne niż te z otyłością. W
USA proporcje tych osób są zbliżone - otyli stanowią 54,3 % osób otyłych i z nadwagą.
Tabela 9. Niedożywienie w Europie i UE na tle krajów świata
Kategoria
A. Skarłowacenie dzieci i
deficyt mikroelementów u dzieci
B. Deficyt mikroelementtów
u dzieci
C. Skarłowacenie dzieci, brak
mikroelementów u dzieci,
otyłość doros-ych
D. Brak mikroelementów u
dzieci, otyłość dorosłych
E. Otyłość dorosłych
F. Brak problemów niedożywienia o znaczeniu
zdrowia publicznego
Razem
Świat
Europa
UE
Świat
Struktura
Europa
UE
% krajów
Europy wUE w
UE w
świecie Europie
świecie
-
67
-
-
39,2
-
-
16
2
2
9,4
5,0
7,1
12,5
100,0
12,5
15
1
1
8,8
2,5
3,6
6,7
100,0
6,7
40
14
6
23,4
35,0
21,4
35,0
42,5
15,0
18
15
12
11
10
9
10,5
8,8
30,0
27,5
35,7
32,1
66,7
73,3
83,3
81,8
55,6
60,0
171
40
28
100,0
100,0
100,0
23,4
70,0
16,4
Źródło: Opracowanie na podstawie tabeli 7.
Powstaje pytanie, jak wygląda Europa w zakresie wyżywienia na tle pozostałych regionów świata? Na
naszym kontynencie, a szczególnie w Unii Europejskiej nie występują kraje z karłowatością dzieci i z deficytem
mikroelementów (tab. 9). W niewielkiej ich liczbie spotyka się też brak mikroelementów u dzieci. Bardzo
nieliczne są kraje o niedożywieniu typu C, a więc najbardziej dokuczliwym ze względu a liczbę form
składowych niedożywienia. W krajach naszego kontynentu, a szczególnie w Unii Europejskiej z dużą
częstotliwości występuje kategoria D niedożywienia (brak mikroelementów u dzieci i otyłość dorosłych). Kraje
europejskie stanowią zaś dwie trzecie krajów świata, w których występuje zjawisko otyłości (kategoria E). Kraje
12
Unii Europejskiej, w których występuje otyłość, stanowią zaś w ogólnej liczbie krajów Europy aż 83,3%, a
jednocześnie ponad połowę (55,6%) krajów świata. Można więc twierdzić, że Europa, a szczególnie Unia
Europejska, są obszarami obfitości i sytości, co często stanowi przyczynę kłopotów zdrowotnych jej
mieszkańców i strat ekonomicznych gospodarki. Pozytywnym zjawiskiem w Europie jest to, że kraje w niej
występujące, a w tym w Unii Europejskiej, dominują w nielicznej zbiorowości krajów nie borykających się z
problemami zdrowotnymi. Kraje Unii Europejskiej stanowią aż 60,0% krajów bez problemów niedożywienia.
Wyniki badań pokazują więc złożony obraz sytuacji żywieniowej w Europie i w Unii Europejskiej. Nie ulega
wątpliwości, że jest to kontynent o najlepszej sytuacji żywieniowej na świecie. Przynależność do Unii
Europejskiej jest też czynnikiem zagwarantowania wysokiego poziomu bezpieczeństwa żywnościowego. Jednak
powszechność zjawiska otyłości w tym regionie przybiera formę epidemii, wymagającej przeciwdziałania.
*****
Przeprowadzona analiza wskazuje na złożony obraz bezpieczeństwa żywnościowego na świecie. Częste
występowanie skutków niedożywienia w formie wychudzenia, karłowatości, wybujałości, deficytu
mikroelementów oraz nadwagi i otyłości wskazuje, że problemu niedożywienia nie można rozwiązań metodami
intensyfikacji produkcji i wzrostu produktywności. Należy się więc zgodzić propozycją J. Zegara, by
„bezpieczeństwo żywnościowe świata oprzeć w większym stopniu na rolnictwie zrównoważonym i lokalnych
systemach rolno-spożywczych [Zegar, 2012].
Wnioski
1. Zjawisko głodu na świecie, mierzone jako spożycie energii dietetycznej i białka, wykazuje
w ostatnich latach tendencję malejącą. Możliwe jest więc osiągnięcie tzw. pierwszego
milenijnego celu rozwoju (Millenium Development Goal 1), oznaczającego zmniejszenie o
połowę odsetka ludzi niedożywionych w stosunku do 1990 r. W dalszym ciągu jednak co
ósmy mieszkaniec świata cierpi na niedożywienie. Ponadto redukcja głodu na świecie nie
zachodzi równomiernie. Postępy w tym zakresie odnotowano we Wschodniej i
Południowo-Wschodniej Azji oraz Ameryce Łacińskiej. W Sub-Saharyjskiej Afryce
niedożywienie jest na wysokim poziomie, przy czym brakuje postępu w zwalczaniu tego
zjawiska. Podobnie, stagnację w redukcji głodu obserwuje się w Zachodniej Azji, a w
Południowej Azji i Północnej Afryce niewielkie czynione są w tym zakresie niewielkie
postępy.
2. Nasilenie występowania niedożywienia na świecie jest skorelowane z brakiem spożywania
odpowiedniej jakości składników pokarmowych w żywności. Aczkolwiek w tym zakresie
w ostatnim czasie zostały poczynione znaczące postępy, a szczególnie we Wschodniej i
Południowo-Wschodniej Azji oraz Ameryce Łacińskiej, to w Afryce w dalszym ciągu
sytuacja jest daleka od takiej, którą można uznać za korzystną.
3. Nawiązując do koncepcji wieloaspektowego wymiaru bezpieczeństwa żywnościowego
należy wskazać, że o ile w zakresie spożywania makroskładników (węglowodanów,
tłuszczy, białka) problemy bezpieczeństwa żywnościowego są na świecie rozwiązywane,
to w dalszym ciągu występują poważne problemy z zapewnieniem ludziom dostępu do
pełnowartościowej żywności. Skutki tego zjawiska w formie wychudzenia, karłowatości,
wybujałości, a także deficytu mikroelementów występują na świecie w dużym nasileniu.
Stosunkowo nowymi, a negatywnymi w skutkach są zjawiska otyłości i nadwagi,
dotykające społeczeństwa z krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo. Poszczególne
aspekty niedożywienia nakładają się na siebie stanowiąc współczesną formę plag
egipskich Ziemi.
4. Na wskazanym tle sytuacja żywnościowa Europy, w tym w Unii Europejskiej, przedstawia
się korzystnie. Analizując problem bezpieczeństwa żywnościowego w ujęciu
makroskładników (węglowodanów, tłuszczy i białka) można twierdzić, że w tym regionie
nie ma problemu głodu i niedożywienia. Uwzględniając jednak w badaniach aspekty
jakości żywności okazuje się, że w Europie także występują problemy z bezpieczeństwem
13
żywnościowym, w postaci skutków niedożywienia dzieci, braku mikroelementów w
diecie, a także nadwagi oraz otyłości. W Europie są więc problemy bezpieczeństwa
żywnościowego wymagające rozwiązania. Generalnie jednak, obraz bezpieczeństwa
żywnościowego w Europie na tle innych kontynentów można uznać za korzystny.
5. W świetle wieloaspektowego ujęcia bezpieczeństwa żywnościowego wyłaniają się też
kwestie związków produkcji rolniczej, przetwarzania żywności i jej dystrybucji z
odżywianiem. Z definicji bezpieczeństwa żywnościowego wynika, że rolnictwo i sektory z
nim związane powinny dostarczać żywność pełnowartościową, zabezpieczającą rozwój i
życie człowieka w zdrowiu. Wychodząc z tego założenia należy się opowiadać za
paradygmatami rozwoju zrównoważonego i ekologicznego produkcji rolniczej,
dostarczających żywności wartościowej odżywczo, a przeciw koncentracji produkcji, jej
nadmiernemu intensyfikowaniu, przetwarzaniu, koncentracji składników pokarmowych i
wykorzystywaniu organizmów GMO.
Literatura
Commission Staff Working Document, Boosting food and nutrition security through EU action: action:
implementing our commitments, Brussels, 27.03.2013, SWD (2013, 104 final
Engel P., Lein B., Helden v. B., Seters v. J., EU Policy Coherence for Food Security. Aligning parallel agendas,
European Centre For International Political Management, No 153, Brussels 2013
Food Security and the EU’S common Agricultural Policy: Facts against Fears, ECIPE Working Paper No.
01/2011, European Centre For International Political Economy, Brussels 2011
Food Security, Farming, and Climate Changes to 2050, scenarios, results, policy options, International Food
Policy Research Institute, Washington 2010
Global food security index 2012, An assessment of food affordability, availability and quality, The Economist
Intelligence Unit Limited 2012
Global food security index 2013, An annual measure of the state of global food security, The Economist
Intelligence Unit Limited 2013
Global Hunger Index. The challenge of Hunger: Ensuring sustainable food security under land, water, and
energy stresses, International Food Policy Research Institute, Bonn, Washington, DC, Dublin 2012
Gulbicka B., Bezpieczeństwo żywnościowe krajów rozwijających się, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i
Gospodarki Żywnościowej, Studia i Monografie, nr 116, Warszawa 2003
Gulbicka B., Michna W., Chmielewska B., Analiza Wyżywienia i bezpieczeństwa żywnościowego Polski, Instytut
Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Studia i Monografie, nr 70, Warszawa 1994
Gulbicka B., Problemy bezpieczeństwa żywnościowego, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki
Żywnościowej, Warszawa 1995
Kimani-Murage E., W., Exploring the paradox: double burden of malnutrition in rural South Africa, Glob
Health Action 2013, 6: 19249
Kołożyn-Krajewska D., Sikora T., Zarządzanie bezpieczeństwem żywności. Teoria i praktyka, Wydawnictwo
C.H. Beck, Warszawa2010
Kowalczyk S. (red. nauk.), Bezpieczeństwo żywności w erze globalizacji, Szkoła Główna Handlowa w
Warszawie, Warszawa 2009
Małysz J., Bezpieczeństwo żywnościowe - wokół rozumienia kategorii bezpieczeństwa, w: K. DuczkowskaMałysz, A. Szymecka (red. nauk), Wokół trudnych problemów globalnego rozwoju obszarów wiejskich,
gospodarki Żywnościowej i rolnictwa, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2009
Małysz J., Bezpieczeństwo żywnościowe strategiczną potrzebą ludzkości, Almamer Wyższa Szkoła
Ekonomiczna, Warszawa 2008
Pawlak K., Bezpieczeństwo żywnościowe w krajach w krajach Unii Europejskiej, Ekonomika i Organizacja
Gospodarki Żywnościowej, nr 98 z 2012 r., s. 39-52
Post-Green Revolution food systems and the triple burden of malnutrition, ESA Working Paper No 13-02,
Agricultural Development Economics (ESA), Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome
2013
14
The State of Food and Agriculture, Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2013
The State of Food Insecurity In the Word. Economic growth is necessary but not sufficient to accelerate
reduction of hunger and malnutrition. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2012
The State of Food Insecurity In the Word. The Food Insecurity in the World. The multiple dimensions of food
security. Food and Agriculture Organization of the United Nations, Rome 2012
World Health Statistics 2013. World Health Organization, 2012
Zegar S. J., Współczesne wyzwania rolnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012