EWALUACJA POSTAWY OBYWATELI WOBEC GMO1 Adrianna
Transkrypt
EWALUACJA POSTAWY OBYWATELI WOBEC GMO1 Adrianna
Acta Sci. Pol., Biotechnologia 13 (4) 2014, 5-18 ISSN 1644–065X (print) ISSN 2083–8654 (on-line) EWALUACJA POSTAWY OBYWATELI WOBEC GMO1 Adrianna Kapla, Małgorzata Robak Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Streszczenie. Genetycznie zmodyfikowane organizmy (GMO) dotarły do Polski pod koniec ubiegłego wieku (soja i kukurydza w paszach) i wywoływało to w pierwszym okresie sprzeciw opinii publicznej. Mało jest danych na temat dzisiejszej postawy polskiego społeczeństwa wobec GMO i dlatego celem pracy było zbadanie na podstawie ankiety obecnego nastawienia obywateli oraz zdefiniowanie aktualnych obaw. Badanie ankietowe przeprowadzono wśród pracowników Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (FOŚiGW) z Wrocławia i Legnicy oraz internautów (N92). Z ankiety wynika, że zwiększyła się świadomość w zakresie GMO oraz zmniejszyły się obawy. Niemniej, w grupie pracowników FOŚiGW wiedza na temat zagadnienia GMO wymaga pogłębienia. Słowa kluczowe: GMO, ankieta postaw społeczeństwa, FOŚiGW, Wrocław, Legnica WSTĘP Rozwój technik inżynierii genetycznej pozwala obecnie na precyzyjne manipulacje genami organizmów i otrzymywanie Genetycznie Zmodyfikowanych Organizmów (GMO). Wdrożenie technik nowoczesnej biotechnologii, do których należy inżynieria genetyczna, pozwala na przenoszenie wyselekcjonowanych genów z jednego organizmu do drugiego, również w obrębie odmiennych gatunków. W społeczeństwie produkty tego typu często uchodzą za mutanty, co jest niepoprawne, gdyż mutacje to losowe zmiany w DNA, uzyskane przez działanie np. związkami chemicznymi lub promieniowaniem jonizującym. Mutageneza w przeciwieństwie do GMO uznawana jest za konwencjonalny sposób modyfikacji organizmów. Podstawowym aktem prawnym, który normuje sprawy GMO w Polsce, jest ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. (aktualizowana 12 lutego 2007 r.) o organizmach genetycznie zmodyfikowanych [Dz.U. 2009.18.97. Art. 9, 2001]. Według tej ustawy „GMO to orga© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Adres do korespondencji – Corresponding author: Małgorzata Robak, Katedra Biotechnologii i Mikrobiologii Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, 51-630 Wrocław, ul. J. Chełmońskiego 37/41, e-mail: [email protected] 6 A. Kapla, M. Robak nizm inny niż istota ludzka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych takich jak np. krzyżowanie lub naturalna rekombinacja”. Produkt spożywczy, który zawiera bądź składa się z GMO, zgodnie z art. 13. rozporządzenia nr 1829/2003 na etykiecie powinien mieć zamieszczoną jedną z następujących informacji: genetycznie zmodyfikowany, wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanego (nazwa składnika), zawiera genetycznie zmodyfikowany (nazwa organizmu), zawiera (nazwa składnika) wyprodukowany z genetycznie zmodyfikowanego (nazwa organizmu) [Dz.U. 2006 Nr 144 poz. 1045, 2006]. Według najnowszych informacji na światowym rynku jest tylko kilkanaście produktów GMO dopuszczonych do sprzedaży przez FDA i EFSA (tab. 1). Uprawy roślin GMO na świecie w 2014 r. zajmowały ponad 181,5 mln ha i były zdominowane przez soję, rzepak, kukurydzę i bawełnę [Clive 2014]. Jeszcze niedawno na temat szkodliwości GMO wypowiadało się wielu ekspertów, doprowadzając w społeczeństwie do przewagi postawy negatywnej wobec GMO. Mówiło się o potencjalnym niebezpieczeństwie i nieznanych konsekwencjach nieprzebadanych w 100% produktów, pomimo że wielu ekspertów opowiadało się za licznymi korzyściami, jakie możemy czerpać z GMO, dokumentując, że produkty te są bezpieczne dla człowieka. Obecnie stanowisko naukowców w sprawie GMO jest zgodne, a mianowicie metoda uzyskiwania produktów GMO nie niesie żadnych zagrożeń zdrowia ludzi czy zwierząt, co zostało opublikowane w raporcie Komisji Europejskiej pt. „Dekada finansowanych przez UE badań nad GMO (2001–2010)” (http://ec.europa.eu/research/biosociety/pdf/a_decade_of_eu-funded_gmo_research.pdf). Opinię tę wyraziły także Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Państwowa Akademia Nauk oraz Międzynarodowa Rada Nauki [Rotkiewicz 2014]. Niemniej, w społeczeństwie wciąż istnieje wiele obaw i uprzedzeń. Powodem pochopnych opinii wydawanych przez ludzi jest lęk przed nieznanym. Największy wpływ na kształtowanie opinii obywateli mają media, które są często jedynym źródłem wiedzy na temat GMO [Konstańczak 2003]. Przykładem może być potencjalna „toksyczność” wody i zakaz jej stosowania, którego domagali się przeciwnicy monotlenku diwodoru (DHMO) [http://www.abc.net.au/science/articles/2006/05/17/1631494.htm?site=science /greatmomentsinscience]. Tymczasem to studenci UC Santa Cruz w latach 90. zaczęli celowo wspominać w publikacjach o monotlenku diwodoru i jego toksyczności. Podawano, że postać gazowa odpowiedzialna jest za poparzenia, że jest składnikiem kwaśnych deszczy, występuje w komórkach rakowych. Zaczęto winić go za niszczenie gleb, korozję metali i przyspieszanie procesów cieplarnianych. Powstały nawet petycje nawołujące do sprzeciwu stosowania domniemanie niebezpiecznego monotlenku diwodoru. Zabrakło refleksji, bo mało kto rozszyfrował ten wzór zwykłej wody [http://pl.wikipedia.org/wiki/ Monotlenek_diwodoru]. Acta Sci. Pol. 7 Ewaluacja postawy obywateli... Tabela 1. GMO dopuszczone do uprawy i sprzedaży w różnych krajach Świata (GMO Compass; http://www.gmo-compass.org/eng/home/). W tabeli nie uwzględniono dostępnych handlowo ozdobnych kwiatów i ryb akwariowych Table 1. Worldwide approuved GMO: culture and market (GMO Compass; http://www.gmocompass.org/eng/home/). Ornamental plants and aquaristic fish are not included GMO Bawełna Cotton Len Flax Lucerna Lucerne Kukurydza Maize Cukinia Courgette Papaja Papaya Śliwki Plum Modyfikacja Modification Tolerancja na herbicyd Odporność na owady Dopuszczenie Approvals UE, USA, Japonia, inne (5) Tolerancja na herbicyd USA, Kanada Tolerancja na herbicyd USA, Kanada, inne (7) USA Tolerancja na herbicyd Odporność na owady UE, USA, Japonia, inne (16) UE, USA, Argentyna, Afryka Południowa, Filipiny i kraje ościenne Tak Yes Odporność na wirusy USA, Kanada USA USA: tak – yes Europa: nie – no Odporność na wirusy USA, Kanada USA, Hawaje, Chiny USA: tak – yes Europa: nie – no Odporność na wirusy USA USA USA EU, USA, Kanada, inne (kilka) Tak, ale nie do USA, Kanada, Rumunia, konsumpcji od 2010 w UE ale tylko Yes but not for na cele przemysłowe consumption Odporność na wirusy USA i Kanada USA USA Tolerancja na herbicyd, sterylność roślin męskich USA Brak Nie UE, Japonia, Kanada, inne (kilka) UE, USA, Kanada Meksyk, Kolumbia, Australia UE, Kanada, Japonia Australia, Indie Ziemniaki Odporność na owady Potato i wirusy Dynia Pumpkin Cykoria Chicory Rzepak Rapeseed Ryż Rice Soja Soya Burak cukrowy Sugar beet Tytoń Tobacco Pomidor Tomato Pszenica Wheat Łosoś Salmon Tolerancja na herbicyd, Tolerancja na herbicyd i odporność owady Uprawiany w: Cultivated in: USA, Chiny, Indie, Argentyna, Brazylia Eksperymentalnie w USA i Kanadzie Na rynku On the market Tak Yes Nie No USA: tak – yes Europa: nie – no USA: tak – yes Europa: nie – no Chiny, Indie, W Iranie na 20 000 ha Indonezja, In Iran on 20 000 ha Filipiny, USA, Kanada Meksyk, Tak, > 75% Argentyna, Brazylia, dostępnej soi Yes > 75% of Boliwia, Paragwaj, Urugwaj, RPA, Rumunia total soja Tolerancja na herbicyd i modyfikacja składu kwasów tłuszczowych UE, USA, Kanada, inne (15) Tolerancja na herbicyd UE, USA USA, Kanada Nie No Obniżona zawartość nikotyny USA USA USA: tak – yes 1998–2002 USA, Chiny USA, Indonezja Brak Nie No Kanada (Aqua Bonty) Chwilowo nie temporary no Opóźnione dojrzewanie Brak sprecyzowania Triploid o szybkim wzroście (bezpłodna samica) Biotechnologia 13 (4) 2014 USA, Kanada, inne (2) Dopuszczona jako żywność w USA USA i Kanada 8 A. Kapla, M. Robak Negatywny wpływ na postrzeganie GMO mają także nierzetelnie przeprowadzone badania. Praktycznie na 100 publikacji o korzyściach płynących z GMO przypada jedna o negatywnym wydźwięku, która po sprawdzeniu okazuje się zawierać liczne błędy metodyczne (czy interpretacyjne) i dopiero prawidłowo przeprowadzone testy ukazują, że np. GM rzepak jest bezpieczny [Delaney i in. 2014]. Delaney i in. w konkluzji piszą: “The results reported in this paper support the conclusion that food and feed fractions processed from seed of 73 496 canola are as safe and nutritious as the same food and feed fractions processed from seed of non-GM canola”. Rzetelny obraz postaw społeczeństwa możemy uzyskać na podstawie analiz badań. Zgodnie z wynikami analiz przeprowadzonych w roku 2012 przez Polską Federację Biotechnologii na temat wiedzy i opinii polskich rolników o GMO aż 60% respondentów uważa, że powinno mieć możliwość uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych (rys. 1). Stanowili grupę osób do 50. roku życia i byli przedstawicielami dużych gospodarstw. Rys. 1. Wyniki dotyczące pytania o możliwość uprawy roślin GMO w Polsce (www.pfb.info.pl/ files/badania/GMOBadRol.ppt) Fig. 1. Responses distribution on the question about the possibility of GMO cultivation in Poland (green: yes; red: no; grey: don’t know) Aspektami przekonującymi rolników do poparcia GMO są: wyższa wydajność plonów, lepsza jakość plonów, łatwiejsza produkcja oraz ochrona środowiska ze względu na mniejsze zapotrzebowanie na pestycydy. Czynnikami przemawiającymi za odrzuceniem GMO w rolnictwie są: brak zaufania konsumentów, nieznany wpływ GMO na zdrowie i środowisko w aspekcie długofalowym, wyższa cena nasion, potencjalne krzyżowanie się GMO z odmianami naturalnymi, konieczność oznakowania i segregacji plonów. Upłynęło już prawie 30 lat od wprowadzenia na rynek odmian roślin GM [Kramarz i Kramarz 2008]. Do Polski dotarły one trochę później, głównie jako genetycznie zmodyfikowana soja zawarta w paszach, która nie stanowi najmniejszego zagrożenia dla skarmianych zwierząt [Kwiatek i Sieradzki 2007, Świątkiewicz i in. 2010]. Ważnym aspektem marketingu danego produktu jest jego akceptacja społeczna. Pojawienie się GMO w Polsce wywoływało w pierwszym okresie sprzeciw społeczeństwa wynikający głównie z obaw przed nowym i według wielu – badanym przez zbyt krótki czas produktem. Mało jest danych na temat obecnych postaw społeczeństwa wobec GMO w Polsce i zmian jakie nastąpiły przez ostatnie lata. Celem pracy było zbadanie obecnego nastawienia obywateli do genetycznie zmodyfikowanych organizmów na podstawie przeprowadzonej ankiety i zdefiniowanie aktualnych obaw społeczeństwa w odniesieniu do GMO. Acta Sci. Pol. 9 Ewaluacja postawy obywateli... MATERIAŁ I METODY Ankieta dotycząca ewaluacji postawy obywateli wobec GMO 1. Proszę rozwinąć skrót GMO:……………………………………………………......... 2. Wiek: ☐ poniżej 20 ☐ 20–30 ☐ 30–40 ☐ 40–50 ☐ powyżej 50 3. Płeć: ☐ kobieta ☐ mężczyzna 4. Wykształcenie: ☐ podstawowe ☐ niepełne średnie ☐ średnie ☐ wyższe 5. Czy w Polsce istnieją uprawy roślin GMO? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 6. Czy jest Pan/Pani za stosowaniem GMO w rolnictwie? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 7. Czy jest Pan/Pani za stosowaniem GMO w medycynie? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 8. Czy zna Pan/Pani osobę stosującą insulinę? ☐ tak ☐ nie 9. Czy obawia się Pan/Pani stosowania insuliny pozyskanej z genetycznie zmodyfikowanych bakterii? ☐ tak ☐ nie 10. Czy słyszał/a Pan/Pani o jadalnych szczepionkach na bazie zmodyfikowanych roślin takich jak marchew czy sałata? ☐ tak ☐ nie 11. Czy zdecydował/aby się Pan/Pani na szczepionkę w takiej formie? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 12. Czy uważa Pan/Pani, że produkty GMO przechodzą odpowiednio rzetelne testy, zanim trafią na rynek? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 13. Czy słyszał/a Pan/Pani o lekach uzyskanych ze zmodyfikowanych bakterii leczących raka? ☐ tak ☐ nie 14. Czy poddał/poddałaby się Pan/Pani terapii z użyciem takiego leku? ☐ zdecydowanie nie ☐ raczej nie ☐ nie wiem ☐ raczej tak ☐ zdecydowanie tak 15. Czy żywność GMO może spowodować: tabela 16. Czy sądzi Pan/Pani, że żywność GMO: tabela Tabela do pytania 15. Zdecydowanie nie Zatrucie Choroba nowotworowa Otyłość Bezpłodność Alergia Cukrzyca Epidemia Biotechnologia 13 (4) 2014 Raczej nie Nie wiem Raczej tak Zdecydowanie tak 10 Tabela do pytania 16. A. Kapla, M. Robak Zdecydowanie nie Raczej nie Nie wiem Raczej tak Zdecydowanie tak Jest bardziej odporna na niekorzystne warunki środowiska, tj. mróz, susze Umożliwia uzyskanie większych plonów niż w przypadku konwencjonalnych hodowli Posiada lepsze walory smakowe i zapachowe Daje możliwość stosowania mniejszej ilości pestycydów Może wyeliminować rośliny rodzime Jest rozwiązaniem problemu głodu na świecie Może spowodować powstanie ,,superchwastów’’ Badana populacja. Ankietę przeprowadzono w dwóch grupach obywateli. Pierwszą grupę stanowili pracownicy Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (FOŚiGW) z placówek we Wrocławiu i Legnicy (19 osób), którzy powinni dzięki organizacji, w której są zatrudnieni, posiadać rozległą wiedzę o GMO. Drugą część ankietowanych stanowiła grupa przypadkowo wybranych osób (N92), w większości zamieszkujących różne części kraju (92 osoby). WYNIKI W grupie FOŚiGW ankiety przeprowadzono indywidualnie, ankietowani udzielali pisemnych odpowiedzi. Została ona przeprowadzona w terminie 5–12.11.2014. Ankietę wypełniło 15 kobiet i 4 mężczyzn. Największą grupę (37%) stanowiły osoby w wieku 30–40 lat. Na pytanie dotyczące wykształcenia odpowiedzi nie udzieliła jedna osoba. Trzynaście osób posiada wykształcenie wyższe, 4 osoby średnie, 1 podstawowe. Z 19 osób, które wzięły udział w ankiecie, tylko 12 ankietowanych prawidłowo rozwinęło skrót GMO. Większość błędnych odpowiedzi dotyczących rozwinięcia skrótu zawierała w definicji tylko żywność (żywność modyfikowana genetycznie). Drugą grupę ankietowanych (N92) stanowiły 92 osoby, w większości w wieku 20–30 lat (73%), zamieszkujące różne części kraju, jednak głównie Dolny Śląsk. Ankieta została przeprowadzona za pomocą formularza internetowego, w terminie 11–23.11.2014. W badaniu wzięło udział 28 mężczyzn i 62 kobiety. Większość ankietowanych posiadało wykształcenie średnie oraz w mniejszym stopniu wyższe. Skrót GMO niepoprawnie rozwinęło 25 z 92 ankietowanych, co stanowi 27% badanych opinii. Najciekawsze, inne rozwinięcia skrótu to: ,,organizm modyfikowany organicznie’’ oraz “genetically modificated object”. Większość błędnych odpowiedzi na to pytanie, podobnie jak w przypadku grupy pracowników FOŚiGW, skupiała się tylko na modyfikowanej żywności, nie ujmując w rozwinięciu ogółu organizmów. Kolejnym pytaniem było: czy w Polsce istnieją uprawy roślin GMO? Większość ankietowanych uważa, że w Polsce nadal istnieją uprawy GMO, mimo że 28.01.2013 r. weszła w życie ustawa zabraniająca uprawy roślin genetycznie modyfikowanych (rys. 2). Acta Sci. Pol. 11 Ewaluacja postawy obywateli... Pracownicy FOŚiGW byli bardziej zorientowani, bo 21% poprawnie odpowiedziało na pytanie, a w grupie N92 tylko 7% procent udzieliło poprawnej odpowiedzi (nie lub raczej nie). FO_iGW N92 2% 21% 10% 8% 41% 21% 32% 5% zdecydowanie nie zdecydowanie strongly no niestronglyno raczej nie raczejnie/ratherno rather no nie wiem niewiem/don'tknow don't know 42% 16% raczej tak raczejtak/ratheryes rather yes zdecydowanie tak zdecydowanie strongly yes tak/stronglyyes Rys. 2. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy w Polsce istnieją uprawy roślin GMO? Fig 2. Responses distribution on the question: If there are GMO cultures in Poland? Odpowiadając na kolejne pytanie, ponad połowa ankietowanych FOŚiGW obawia się używania GMO w rolnictwie. Nikt nie opowiedział się zdecydowanie za stosowaniem, jedynie 11% poparłoby uprawy GMO. W grupie N92 ankietowani mieli zdania bardzo podzielone na temat stosowania GMO w rolnictwie (rys. 3). Tyle samo respondentów było za jak i przeciw stosowaniu GMO w rolnictwie. Co zaskakujące, prawie tyle samo osób opowiada się za stosowaniem, co przeciwko niemu. Także wykorzystanie GMO w celach medycznych nie jest dobrze widziane, chociaż zdecydowanie lepiej wypada niż GMO w rolnictwie (rys. 4). N92 zdecydowanie nie zdecydowanienie/strongly strongly no 18% 16% no raczej nie raczejnie/ratherno rather no nie wiem niewiem/don'tknow don't know 28% 32% raczej tak raczejtak/ratherno rather yes zdecydowanie tak zdecydowanietak/strongly strongly yes 4% yes Rys. 3. Rozkład odpowiedzi w grupie N92 na pytanie: Czy jest Pan/Pani za stosowaniem GMO w rolnictwie? Fig. 3. Responses distribution in the N92 group on the question: Are you for GMO application in agriculture? Biotechnologia 13 (4) 2014 12 A. Kapla, M. Robak Opinia na temat stosowania GMO w medycynie była zdecydowanie bardziej jednoznaczna, aż 45% ankietowanych w grupie N92 zdecydowanie opowiada się za używaniem GMO w tej dziedzinie (rys. 4). W grupie FOŚiGW pozytywnie na to pytanie odpowiedziało tylko 5% badanych. Na pytanie o znajomość osoby stosującej insulinę ponad połowa badanych w obu grupach (58–60%) odpowiedziała pozytywnie. W grupie FOŚiGW blisko 53% obawia się jednak stosowania insuliny z genetycznie zmodyfikowanych bakterii, a w grupie N92 tylko 13%. FO_iGW N92 3% 1% 0% 11% 21% zdecydowanie zdecydowanienie strongly no nie/stronglyno raczej nie raczejnie/ratherno rather no 23% 29% 21% 47% 41% nie wiem niewiem/don'tknow don't know raczej tak raczejtak/ratheryes rather yes zdecydowanie zdecydowanietak strongly yes tak/stronglyYes Rys. 4. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy jest Pan/Pani za stosowaniem GMO w medycynie? Fig. 4. Responses distribution on the question: Are you for GMO application in medicine? O ,,jadalnych szczepionkach’’ słyszało tylko 16% ankietowanych w grupie FOŚiGW. Na taką szczepionkę zdecydowałoby się 9 z 19 badanych, czyli 47%. W grupie N92 na pytanie o ,,jadalne szczepionki’’ 100% ankietowanych odpowiedziało, że nie słyszało o takich szczepionkach, ale aż 47% odpowiedziało pozytywnie na pytanie ,,czy zdecydował/ aby się Pan/Pani na szczepionkę w takiej formie’’. Do informacji czytelnika należy podać, że badania nad jadalnymi szczepionkami są bardzo zaawansowane [Obembe i in. 2011]. Trzy osoby w grupie FOŚiGW, czyli niespełna 16%, oraz 29% w grupie N92 słyszały o stosowaniu w terapii antynowotworowej leku z genetycznie zmodyfikowanych bakterii. Mimo nieznajomości takiego leku ankietowani zdecydowaliby się na terapię opartą na takim innowacyjnym leku (rys. 5). W grupie FOŚiGW 32% ankietowanych odpowiedziało tak lub raczej tak, a w grupie N92 aż 64%. Ankietowani pracownicy nie byli też pewni, czy produkty GMO przechodzą odpowiednio rzetelne testy, zanim trafią na rynek. W grupie FOŚiGW jedynie 26% opowiada się pozytywnie za rzetelnością przeprowadzanych testów, a w grupie N92 aż 57% (rys. 6). Kolejne pytania dotyczyły ogólnych zagrożeń (pytanie 15) i korzyści (pytanie 16) jakie widzą ankietowani w stosowaniu GMO. Odpowiedzi na pierwsze z tych pytań zostały przedstawione na rysunku 7. Okazuje się, że ankietowani w obu grupach w największym stopniu obawiają się alergii, choroby nowotworowej oraz otyłości. Odpowiedzi na pytanie o cechy żywności GMO oraz korzyści z jej stosowania przedstawiono w kolejnym rysunku (rys. 8). Najbardziej widocznymi korzyściami żywności GMO dla grupy FOŚiGW są: przedłużona świeżość, większe plony oraz zwiększona odporność na niekorzystne warunki środowiska. Ankietowani uważają, że żywność ta nie posiada lepszych walorów smakowych i zapachowych niż żywność tradycyjna. Respondenci grupy N92 zdecydowanie opowiedzieli się za większą odpornością roślin GMO na niekorzystActa Sci. Pol. 13 Ewaluacja postawy obywateli... ne warunki środowiska. Ponadto prawie 86% uważa, że rośliny GMO dają możliwość uzyskania większych plonów. Dla porównania, 63% rolników ankietowanych w 2004 roku na zlecenie Polskiej Federacji Biotechnologii również twierdziło, że GMO jest pod tym względem wydajniejsze niż tradycyjne rośliny [Małyska i Twardowski 2011]. Tylko 14% ankietowanych rolników twierdziło, że stosowanie GMO zmniejsza potrzebę użycia pestycydów. W przypadku grupy N92 aż 66% respondentów uważa, że GMO niweluje potrzebę stosowania środków ochrony roślin. FO_iGW N92 3% 1% 0% zdecydowanie zdecydowanienie strongly no nie/stronglyno 11% 21% raczej nie raczejnie/ratherno rather no 23% 29% 21% nie wiem niewiem/don'tknow don't know raczej tak raczejtak/ratheryes rather yes 47% 41% zdecydowanie tak zdecydowanie strongly yes tak/stronglyYes Rys. 5. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy poddał/poddałaby się Pan/Pani terapii z użyciem leku GMO? Fig. 5. Responses distribution on the question: Will you accepted therapy with GMO medicine? N92 FO_iGW zdecydowanie nie 0% 5% 18% 26% 7% 15% 21% 20% 39% 48% zdecydowanie strongly no nie/stronglyno raczej nie raczejnie/rather rather no no nie wiem niewiem/don't don't know know raczej tak raczejtak/rather rather yes yes zdecydowanie tak zdecydowanie strongly yes tak/stronglyyes Rys. 6. Rozkład odpowiedzi na pytanie: Czy uważa Pan/Pani, że produkty GMO przechodzą odpowiednio rzetelne testy zanim trafią na rynek? Fig. 6. Responses distribution on the question: Are you persuaded that GMO products were seriously tested before introduction on the market? Biotechnologia 13 (4) 2014 14 A. Kapla, M. Robak Czy żywność GMO może spowodować – GMO food as cause of: Epidemię – Epidemy Cukrzycę – Diabete Alergię – Allergy Bezpłodność – Sterility zdecydowanie nie – strongly no raczej nie – rather no nie wiem – don't know raczej tak – rather yes Otyłość – Obesity zdecydowanie tak – strongly yes Nowotwór – Cancer Zatrucie – Infection Epidemię – Epidemy Cukrzycę – Diabete zdecydowanie nie – strongly no raczej nie – rather no Alergię – Allergy nie wiem – don't know Bezpłodność – Sterility raczej tak – rather yes Otyłość – Obesity zdecydowanie tak – strongly yes Nowotwór – Cancer Zatrucie – Infection liczba osób responders Rys. 7. Rozkład odpowiedzi w grupie FOSiGW (A) oraz N92 (B) Fig. 7. Responses distribution in the group FOSiGW (A) and N92 (B) Acta Sci. Pol. 15 Ewaluacja postawy obywateli... Czy sądzi Pan/Pani, że żywność GMO – GMO food is in your opinion: Może spowodować powstanie „superchwastów” Could engender "super weed" Jest rozwiązaniem głodu na świecie Is a solution to the famine on the word Może wyeliminować rośliny rodzime Could eliminate wild plants Daje możliwość stosowania mniejszej ilości pestycydów Engender less peticides to be applied Jest dłużej świeża Is longer fresh Posiada lepsze walory smakowe i zapachowe Has better taste and smell characteristics Umożliwia uzyskanie większych plonów zdecydowanie nie – strongly no raczej nie – rather no nie wiem – don't know raczej tak – rather yes zdecydowanie tak – strongly yes Jest odporna na stres (mróz, susze) Is more resistant environmental stress Może spowodować powstanie „superchwastów” Could engender "super weed" Jest rozwiązaniem głodu na świecie Is a solution to the famine on the word Może wyeliminować rośliny rodzime Could eliminate wild plants Daje możliwość stosowania mniejszej ilości pestycydów Engender less peticides to be applied Jest dłużej świeża Is longer fresh Posiada lepsze walory smakowe i zapachowe Has better taste and smell characteristics zdecydowanie nie – strongly no raczej nie – rather no nie wiem – don't know raczej tak – rather yes zdecydowanie tak – strongly yes Umożliwia uzyskanie większych plonów Jest odporna na stres (mróz, susze) Is more resistant environmental stress Rys. 8. Rozkład odpowiedzi w grupie FOSiGW (A) oraz N92 (B) Fig. 8. Responses distribution in the group FOSiGW (A) and N92 (B) Biotechnologia 13 (4) 2014 liczba osób responders 16 A. Kapla, M. Robak DYSKUSJA Podstawowymi obawami społeczeństwa związanymi z hodowlą roślin GMO jest wypieranie przez nie roślin rodzimych oraz powstawanie ,,superchwastów’’. Obawa ta nie jest uzasadniona. Jedną z podstaw nauk przyrodniczych jest teoria ewolucji. Jej składową jest naturalna selekcja, powodująca utrwalanie w populacji mutacji, której wynikiem jest przykładowo odporność na pestycydy. Równie poważnie można się obawiać naturalnych procesów, które w przeciwieństwie do wprowadzania do środowiska genów z roślin GMO, nie są planowane. Modyfikacje genetyczne posłużyły w historii także do odtwarzania rodzimych odmian np. pszenicy, więc nie zawsze jest to tworzenie obcego dla środowiska genomu. Obecnie w Polsce uprawianych jest ponad 20 odmian pszenicy ozimej [Bujak 2013]. Naukowcy mają świadomość tego jak cenne są geny rodzime i często powracają do konstrukcji genowej na nich opartych [Marsh 2002]. Pojawiają się informacje, że koegzystencja roślin GM i rodzimych jest możliwa, zostało to udowodnione w wielu krajach [Dziekoński i in. 2012]. Obawy społeczeństwa dotyczące GMO doprowadziły do powstania biurokratycznych barier, które są w stanie pokonać tylko duże koncerny biotechnologiczne. Szansą na zmianę negatywnych przekonań są innowacyjne projekty badawcze mniejszych firm biotechnologicznych, np. dotyczące wyeliminowania nawozów azotowych czy usprawniania fotosyntezy u ryżu [Witt 2014]. W styczniu 2012 TNS Pentor przeprowadził w Centrum Nauki Kopernik ankietę dotyczącą postawy Polaków wobec GMO wśród 1005 osób powyżej 15. roku życia [http://www.kopernik.org.pl/fileadmin/user_upload/PROJEKTY_SPECJALNE/Archiwum_projektow/Genesis/raport_-_GMO.pdf]. Z przeprowadzonej ankiety wynikało, że 48% badanych nie miało styczności z pojęciem GMO, dlatego wywiad kontynuowano z respondentami, którzy zadeklarowali znajomość tematu. Na pytania dotyczące percepcji zagrożeń około 1/3 ankietowanych wybierała odpowiedź ,,ani się zgadzam, ani się nie zgadzam’’, jednak 67% Polaków było przeciwko GMO. Tyle samo, bo ok. 66%, zastosowałoby produkt GMO w celu ratowania własnego życia (www.kopernik.org.pl). W przypadku przeprowadzonej obecnie ankiety tylko 33% ogólnej liczby ankietowanych niepoprawnie rozwinęło skrót GMO. Nie oznacza to, że osoby te nie miały nigdy styczności z tym zagadnieniem, co często wyrażało się w próbach rozwinięcia skrótu, w których odpowiedzi zbliżone były do prawidłowej. GMO identyfikowane było często wyłącznie z żywnością. Uzyskany wynik pokazuje, że w ostatnich latach zwiększyła się świadomość w zakresie zagadnienia jakim jest GMO. Uzyskane 65% poparcie dla stosowania GMO w medycynie oznacza, że określenie ,,zmodyfikowane genetycznie’’ nie odstrasza pacjentów. Wykazane zostało to w pytaniu o insulinę pochodzącą ze zmodyfikowanej genetycznie bakterii, gdzie 62% nie obawia się stosowania takiego produktu. Korzystniej zaczęto również postrzegać żywność GMO pod względem zagrożeń wynikających z jej spożywania. Zdecydowana większość odpowiadała przecząco na pytania o to, czy żywność GMO może wywołać którąś z wymienionych chorób. Badania przeprowadzone w grupie pracowników FOŚiGW pokazują jednak, że wiedza na temat zagadnienia GMO jest niewystarczająca. Widoczne jest to w wynikach dotyczących pytań o uprawy GMO w Polsce, stosowanie GMO w medycynie oraz o obawy przed stosowaniem insuliny ze zmodyfikowanych bakterii. W ogólnym rozpatrzeniu Acta Sci. Pol. Ewaluacja postawy obywateli... 17 odpowiedzi tej grupy widać uprzedzenie do GMO, co nie przekłada się na wyniki grupy N92, gdzie znajomość tematu jest zdecydowanie większa. PODSUMOWANIE Przeprowadzona ankieta może posłużyć jako punkt wyjścia do przygotowania i organizacji wydarzeń tematycznych związanych z szeroko rozumianym pojęciem biotechnologii na terytorium Dolnego Śląska. Wyniki pokazują, że wiedza społeczeństwa na temat GMO jest jeszcze niedostateczna, chociaż większa niż w poprzednich latach, szczególnie w odniesieniu do stosowania GMO w medycynie. Nadal jednak duża część respondentów odpowiadała na pytania mocno asekuracyjnie, zaznaczając w wielu odpowiedziach ,,nie wiem”. GMO wciąż kojarzy się głównie z żywnością i rolnictwem, a inne możliwości ich wykorzystania nie są znane społeczeństwu. PIŚMIENNICTWO Bujak H., Tratwal G., Weber R., Kaczmarek J., Gacek E., 2013. An analysis of spatial similarity in the variability of yields of winter wheat (Triticum aestivum L.) cultivars in Western Poland. Zemdirbyste-Agriculture, 100 (3): 311–316. Clive J., (2014). Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2014. ISAAA Brief, 49 (http://www.isaaa.org/resources/videos/globalstatusreport2014/default.asp). Delaney B., Appenzeller L.M., Roper J.M., Mukerji P., Hoban D., Sykes G.P., 2014. Thirteen week rodent feeding study with processed fractions from herbicide tolerant (DP-Ø73496-4) canola. Food Chem. Toxicol., 66: 173–184. Dziekoński O., Wóycicka I., Klimczak M., 2012. Organizmy zmodyfikowane genetycznie. Biuletyn Forum Debaty Publicznej, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa. Dz.U. 2009.18.97. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Art. 9. Dz.U. 2012, poz. 1512. Ustawa z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie. Dz.U. 2006 Nr 144, poz. 1045. Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach. Konstańczak, S. (2003). Etyka środowiskowa wobec biotechnologii. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk. Kramarz M., Kramarz K., 2009. Naukowe, ekonomiczne i społeczno-prawne uwarunkowania produkcji i sprzedaży żywności genetycznie modyfikowanej w Polsce. Acta Sci. Pol. Biotechnol, 8 (4), 5–12. Kwiatek K., Sieradzki Z., 2007. Pasze z roślin uprawnych zmodyfikowanych genetyczniewłaściwości żywieniowe i bezpieczeństwo żywności pochodzenia zwierzęcego. Życie Wet., 82 (8): 692–694. Małyska A., Twardowski T., 2011. Social determinants of the implementation of innovative biotechnology in Poland and other EU countries. BioTechnologia, Journal of Biotechnology, Computational Biology and Bionanotechnology 92 (2): 141–145 Małyska A., Twardowski T., 2012. Wpływ przekazów medialnych i dyskursu publicznego na kształt krajowego prawodawstwa regulującego kwestię GMO. Kwartalnik Nauka 4: 143–153. Marsh M., 2002. Steps needed to prevent ill-considered GMO releases. BioScience, 52 (1), 4. Obembe O.O., Popoola J.O., Leelavathi S., Reddy S.V., 2011. Advances in plant molecular farming. Biotechnology Advances, 29: 210–222. Biotechnologia 13 (4) 2014 18 A. Kapla, M. Robak Rotkiewicz, M., 2014. GMO wciąż budzi emocje. Większe, zdrowsze, odporniejsze. Polityka, 18, 77–78. Świątkiewicz S., Koreleski J., Arczewska A., Twardowska M., Kwiatek K., Tomczyk G., Kozaczyński W., Mazur M., Bednarek D., 2010. Bezpieczeństwo transgenicznych materiałów paszowych w żywieniu drobiu – wyniki doświadczeń krajowych. Życie Wet., 85(2): 161–165. Witt M., 2014. Co z polską ustawą genetyczną. Niezbędnik Inteligenta. Polityka, 2: 104–106. EVALUATION OF CITIZEN’S ATTITUDE TO GMO Abstract. Genetically modified organisms (GMO) were introduced in Poland at the end of last century (soya and corn in feed) and caused many controversy. Little is known about todays CITIZEN’S attitude to GMO, so the aim of the study was the questionnaire evaluation of it and the definition of mains fear causes. The questionnaire was given to two groups of people: employees at Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (FOŚiGW) at Wrocław and Legnica and Internet users (N92). Main conclusions: knowledge about GMO raised and fear diminished, but the employees at FOŚiGW have to learn more. Key words: GMO, citizen questionnaire, FOŚiGW, Wrocław, Legnica Zaakceptowano do druku – Accepted for print: 31.12.2014 Do cytowania – For citation: Kapla A., Robak M., 2014. Ewaluacja postawy obywateli wobec GMO. Acta Sci. Pol. Biotechnol., 13 (4), 5–18. Acta Sci. Pol.