docSytuacja ekonomiczna w przemyśle mleczarskim w Polsce
download 
Reklamacja Transkrypt
Sytuacja ekonomiczna w przemyśle mleczarskim w Polsce
SYTUACJA EKONOMICZNA W PRZEMYĝLE MLECZARSKIM W POLSCE ZOFIA WYSZKOWSKA Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Streszczenie W opracowaniu zaprezentowano sytuacj ekonomiczn przemysłu mleczarskiego. Korzystano z wskaników rentownoci i płynnoci finansowej. Podkrelono znaczenie kosztów surowca oraz konkurencyjnoci przedsibiorstw. Wskazano moliwe kierunki rozwoju przedsibiorstw ze szczególnym uwzgldnieniem konsolidacji. Słowa kluczowe: przemysł mleczarski, spółdzielczo, wyniki ekonomiczne, konsolidacja 1. WstĊp Polskie mleczarstwo od czasu swojego powstania do chwili obecnej funkcjonuje głównie w oparciu o zasady spółdzielcze. Idea spółdzielczoci wykreowana w Europie Zachodniej ponad dwa wieki temu dostrzegała przede wszystkim wartoci społeczne, samopomoc, samoodpowiedzialno, demokracj, solidarno. Była zatem przeciwwag ówczesnego szybko rozwijajcego si kapitalizmu. Pocztkowe działania ruchu spółdzielczego miały przede wszystkim znaczenie praktyczne i ekonomiczne. Zadaniem powstajcych spółdzielni było skupowanie mleka, przetwarzanie tego surowca na produkty mleczarskie, korzystne sprzedawanie wyrobów i dokonywanie sprawiedliwego podziału zysków pomidzy członków spółdzielni. Celem nadrzdnym idei tworzenia spółdzielni mleczarskich było polepszanie bytu rolników. Ruch spółdzielczy w Polsce rozwinł si po 1860 roku. Pierwsze spółdzielnie mleczarskie na terenie Polski powstały pod zaborem pruskim, na lsku, w Wielkopolsce oraz na Pomorzu w latach 1871 – 1905. W Królestwie Polskim pierwsza spółka mleczarska powstała dopiero w 1909 roku. W Polsce w 1939 roku przed rozpoczciem działa drugiej wojny wiatowej istniało 3000 zakładów mleczarskich, w tym 1300 stanowiło spółdzielnie, pozostałe były zakładami prywatnymi lub z kapitałem mieszanym. W okresie powojennym a do roku 1989 Polska prowadziła polityk taniej ywnoci opierajc si na dotowaniu rolnictwa i przetwórstwa. Systemowe wspieranie sektora mleczarskiego zako czyło si w 1990 roku. Likwidacja dotacji oraz wprowadzone rynkowe ceny artykułów mleczarskich spowodowały obnienie siły nabywczej społecze stwa, wzrost cen artykułów mleczarskich i ograniczenie spoycia tej grupy produktów [Stanisławski 2006]. Zasady gospodarki rynkowej, europeizacja i globalizacja sprawiły, e zarzdy przedsibiorstw cigle zmagaj si z wyzwaniami zwizanymi z utrzymywaniem płynnoci finansowej i jakoci produktów, a w sytuacji przedsibiorstw sektora ywnociowego jeszcze dodatkowo z problematyk bezpiecze stwa ywnociowego. Sukces gospodarczy osigaj te przedsibiorstwa, które przyjmuj właciw strategi konkurencji, uzyskuj przewag konkurencyjn, wzoruj si na przedsibiorstwach przodujcych w danym sektorze. Przewaga konkurencyjna obejmuje róne obszary działalnoci przedsibiorstwa a budowana jest poprzez elementy, które tworz system, gdzie cało jest waniejsza, ni kady z elementów modelu [Pietrzak 2002]. 98 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 12, 2007 Celem opracowania było poznanie sytuacji finansowej w przedsibiorstwach mleczarskich i zachowa przedsibiorstw w zakresie konsolidacji jako procesu rozwoju. 2. Metody badawcze Metody badawcze zastosowane do realizacji celów podjtych w pracy zwizane s z gromadzeniem materiału empirycznego, przetwarzaniem danych i interpretacj. W zakresie gromadzenia materiału do bada korzystano z metody dokumentacyjnej, eksperckiej, kwestionariuszowej. Korzystano take z informacji publikowanych przez Główny Urzd Statystyczny, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej, Agencj Rynku Rolnego, Krajowe Stowarzyszenie Mleczarzy, Krajow Rad Spółdzielcz. W wybranych celowo spółdzielniach mleczarskich do analizy w ramach studium przypadku korzystano z dokumentacji finansowej oraz sprawozda zarzdów, prowadzono take ukierunkowane rozmowy z prezesami spółdzielni. 3. Wyniki badaĔ W przemyle mleczarskim wyodrbnia si przetwórnie mleka oraz zakłady wytwarzajce lody. W roku 2004 notowano 292 podmioty przemysłu mleczarskiego, w których zatrudniano wicej ni 9 osób. W 2005 roku takich podmiotów było 267, a wic o 8,56% mniej [Tab.1]. Tabela 1. Podmioty gospodarcze przemysłu mleczarskiego Przemysł mleczarski Rok 2004 2005 Razem 292 267 % 100,00 91,44 w tym: Przetwórstwo mleka Wytwórnie lodów 265 241 27 26 ródło: Opracowanie na podstawie: Rynek mleka. IERiG , Nr 29. Warszawa, 2005, s.10. W roku 2006 w Polsce zgodnie z Dyrektyw 92/46 zatwierdzono do handlu 264 przedsibiorstwa przemysłu mleczarskiego. Wikszo zakładów (85%) spełnia wymagania sanitarno-weterynaryjne, obowizujce na terytorium Unii Europejskiej, co umoliwia eksport wyrobów1. Przedsibiorstwa przetwórczoci mleczarskiej, pomimo trudnych warunków gospodarowania w pierwszych latach gospodarki rynkowej, dobrze dostosowały si do nowych oczekiwa rynku, konsumentów i konkurencji. Uzyskiwany poziom rentownoci, akumulacji i płynnoci finansowej umoliwia terminowe regulowanie wierzytelnoci. Poziom wskaników nie jest jednak zbyt wysoki, co wymusza na kadrze kierowniczej profesjonalne podejcie do zarzdzania majtkiem, w tym głównie zapasami, nalenociami i rodkami pieninymi oraz kapitałami, a szczególnie zobowizaniami [tab.2]. 1 Rozporzdzenie (WE) Nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 roku ustanawiajce szczególne przepisy dotyczce higieny w odniesieniu do ywnoci pochodzenia zwierzcego. Zofia Wyszkowska Sytuacja ekonomiczna w przemyle mleczarskim w Polsce 99 Tabela 2. Rentowno, akumulacja i płynno finansowa w przedsibiorstwach przetwarzajcych mleko w latach 2002-2005. Rok Wskanik Rentowno w %: brutto netto Akumulacja w % przychodów netto Płynno finansowa Aktywa obrotowe/pasywa biece 2002 2003 2004 2005 – I półrocze 1,20 0,56 3,35 1,77 1,17 4,41 2,91 2,31 5,07 2,42 1,83 4,56 1,31 1,29 1,25 1,34 ródło: opracowanie na podstawie: Rynek mleka. IERiG , Nr 25 s.9, Nr 27 s. 10, Nr 29 s 10. Warszawa, 2003, 2004, 2005. Niezbdne jest obserwowanie zmian kształtujcych si w poziomie najwaniejszych wskaników oceniajcych sytuacj finansow nie tylko w całej brany w ujciu rocznym, ale w krótszych okresach i w podziale na grupy wytwarzanych produktów. Dochodzenie do osiganego obecnie poziomu produkcji wymagało podejmowania decyzji w zakresie przemian strukturalnych, organizacyjnych, technicznych i technologicznych. Zatrudnieni na wszystkich szczeblach struktur organizacyjnych musieli zadba o szeroki krg odbiorców gwarantujcych sprzedawanie wytwarzanych produktów. Szczegółowe analizy pozwalaj twierdzi, e w zakładach mleczarskich sukcesywnie odtwarzany jest majtek trwały, a relacje majtku trwałego do obrotowego w składnikach aktywnych s coraz korzystniejsze. Badania prowadzone w latach 1995-2000 take wskazuj, e przedsibiorstwa z grupy spółdzielni mleczarskich szybko znalazły swoje miejsce w przestrzeni gospodarczej, osigały dodatnie wyniki finansowe oraz rentowno netto na poziomie 0,75%-2,06% [Krzyków 2003]. W pierwszej połowie 2005 roku w porównaniu z pierwsz połow 2004 roku w przemyle mleczarskim zarejestrowano pogorszenie wyników finansowych. Rentowno brutto mierzona relacj zysku do przychodów ze sprzeday produktów uległa zmniejszeniu z 3,49% do 2,65%, a rentowno netto obniyła si z 2,76% do 2,06%. Warto podkreli, e obnienie poziomu rentownoci brutto i netto miało miejsce tylko w przedsibiorstwach przetwarzajcych mleko, natomiast w wytwórniach lodów w tym samym okresie zarejestrowano wzrost rentownoci. Zakłady zajmujce si wytwarzaniem lodów osignły wzrost rentownoci brutto z 5,43% do 7,32%, a rentownoci netto z 4,54% do 6,68%. Wskanik akumulacji mierzony sum zysku netto i amortyzacji obniył si w przetwórstwie mleka z 5,45% do 4,56% a w produkcji lodów wzrósł z 9,62% do 11,33%. Współczynnik płynnoci finansowej w porównywanym okresie w przetwórstwie mleka i wytwarzaniu lodów utrzymywał si na zblionym poziomie. Wskanik rentownoci mierzony jako relacja zysku lub ewentualnej straty do wartoci przychodów ze sprzeday produktów, towarów i usług informuje porednio o poziomie kosztów. W przetwórczoci mleczarskiej w strukturze kosztów najwaniejsz pozycj i o najwikszym udziale w strukturze kosztów s koszty pozyskiwania surowca. Wzrost kosztów surowca wpływa na obnienie poziomu rentownoci sprzeday wikszoci artykułów produkowanych w zakładach mleczarskich [Sokołowski, Łapi ska 2003]. 100 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 12, 2007 W scharakteryzowanych wynikach o poziomie rentownoci sprzeday w przedsibiorstwach mleczarskich statystycznie decydowały wyniki ekonomiczne przedsibiorstw najwikszych. Przedsibiorstwa mniejsze osigaj gorsze wyniki finansowe. Te mniejsze przedsibiorstwa mleczarskie funkcjonuj w oparciu o polski kapitał i ich działanie opiera si o zasady spółdzielcze. Zebrane informacje z 42 przedsibiorstw mleczarskich spółdzielczych wskazuj, e w trzecim kwartale 2006 roku w strukturze mleka dostarczanego do mleczarni pod wzgldem jakoci, udział skupu w klasie ekstra wyniósł 96,2%, w klasie pierwszej mleka skupiono 1%, mleko pozaklasowe stanowiło 2,8% skupu. W trzecim kwartale 2006 roku w badanej zbiorowoci płacono za mleko w klasie ekstra 0,98 zł/litr, w klasie I – 0,71 zł/litr, za mleko pozaklasowe – 0,52 zł/litr. W tym samym kwartale udział spółdzielni skupujcych dziennie poniej 20 tys. litrów mleka wynosił 4,5%, skupujcych dziennie 21-50 tys. litrów mleka było 21,4%, w przedziale skupu dziennego 51-100 tys. litrów zarejestrowano 26,2% mleczarni, od 101 do 200 tys. litrów dziennie skupu dokonywało 21,4%, mleczarni, w przedziale skupu od 201 tys. do 300 tys. litrów było 7,1% mleczarni, powyej 300 tys. litrów mleka 19,1% mleczarni. W grupie mleczarni skupujcych dziennie mleka najwicej, tylko w jednej spółdzielni dzienny skup wynosił ponad 900 tys. litrów mleka. W rankingu najwikszych i najlepszych spółdzielni mleczarskich w 2005 roku, gdzie swoje dane podało 54 podmiotów Krajowego Zwizku Spółdzielni Mleczarskich według kryterium iloci przerobionego mleka najwiksz spółdzielni okazała si Spółdzielnia Mleczarska „Mlekovita”, drugie miejsce zajła Okrgowa Spółdzielnia Mleczarska w Łowiczu i trzecie – Okrgowa Spółdzielnia Mleczarska w Krasnymstawie. W wielu prezentowanych klasyfikacjach spółdzielnia „Mlekovita” najczciej uzyskiwała najlepsze miejsce. Pierwsze miejsce „Mlekovita” zajła w równie w ocenie iloci skupowanego mleka, przychodów ze sprzeday, zysku netto, wysokoci kapitałów własnych i w wysokoci ponoszonych nakładów inwestycyjnych. Spółdzielnia „Mlekovita” znalazła si na drugim miejscu w rankingu najwyszych rednich cen skupu mleka i w ocenie najwyszej efektywnoci zatrudnienia, a na trzecim w ocenie najwikszego przerobu mleka na jednego zatrudnionego. W całej grupie ocenianych mleczarni spółdzielczych redni wskanik rentownoci netto sprzeday uzyskał warto 0,62%. Zaledwie w co czwartym przedsibiorstwie ten wskanik przekraczał 1%. W Spółdzielni Mleczarskiej „Mlekovita” wskanik rentownoci netto sprzeday, mierzony relacj wartoci zysku netto do wartoci przychodów ogółem osignł poziom 1,41%. Według stanu na koniec 2006 roku ustalonego w oparciu o ewidencj spółdzielni, prowadzon w Krajowej Radzie Spółdzielczej w kraju istniało 12311 spółdzielni rónych bran, w tym około 3 tysice spółdzielni było w stanie likwidacji. W relacji do 2005 roku liczba spółdzielni zmniejszyła si o 256, co było rezultatem procesów łczenia oraz zako czenia procesów likwidacyjnych. W Krajowej Radzie Spółdzielczej w roku 2005 rejestry wykazywały 257 spółdzielni mleczarskich, a w 2006 roku liczba spółdzielni mleczarskich zmniejszyła si do 240 [Tab.3]. Zofia Wyszkowska Sytuacja ekonomiczna w przemyle mleczarskim w Polsce 101 Tabela 3. Stan organizacyjny spółdzielczoci w Polsce w latach 2005 i 2006. L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Brana spółdzielcza Spółdzielczo Spoywców „Społem” Gminne Spółdzielnie „Samopomoc Chłopska” Spółdzielnie Mleczarskie Spółdzielnie Ogrodniczo-Pszczelarskie Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne Spółdzielnie Kółek Rolniczych Banki Spółdzielcze Spółdzielnie Mieszkaniowe Spółdzielnie Pracy i Usług Spółdzielnie Inwalidów i Niewidomych Spółdzielnie „Cepelia” Spółdzielnie Rzemiosła Spółdzielcze Kasy Oszczdnociowo-Kredytowe Inne spółdzielnie Ogółem Liczba spółdzielni 2005 rok 2006 rok 403 1716 257 157 1370 1202 594 4379 1608 375 42 324 96 44 12567 395 1655 240 150 1354 1151 594 4374 1552 361 42 312 88 43 12311 ródło: Sprawozdanie z działalnoci Krajowej Rady Spółdzielczej w 2006 roku. s. 27. Prognozuje si, e sytuacja ekonomiczna i finansowa w mleczarstwie bdzie coraz trudniejsza. Wskazuje si, e czynniki, które bd w coraz wikszym stopniu kształtowały sytuacj finansow i powinny by cigle w tym sektorze monitorowane oraz analizowane, s nastpujce: − wydłuanie terminów spływu nalenoci, co powoduje, e cykl obrotu rodkami pieninymi jest coraz dłuszy, − nasilajca si rywalizacja o dostawców, konsekwencj takiej sytuacji na rynku jest brak moliwoci wydłuania okresu płatnoci za surowiec, − wzrost kredytów z banków przeznaczanych na finansowanie majtku obrotowego, powodowany coraz dłuszymi oczekiwaniami na wpływy nalenoci od odbiorców i koniecznoci skracania terminów spłat zobowiza wobec dostawców, − pogarszanie relacji dynamiki cen wanego kosztu dotyczcego pozyskiwania surowca i cen sprzeday wyrobów. Obserwuje si koncentracj produkcji surowca do przetwórczoci mleczarskiej. W gospodarstwach rolnych krów ubywa przede wszystkim w stadach najmniejszych liczcych 3-9 sztuk. Pogłowie krów w Polsce w grudniu 2000 roku liczyło 3047 tys. sztuk, a w grudniu 2005 roku 2750 tys. sztuk, zmniejszyło si o 9,75%. W roku 2000 w 1092 tys. gospodarstwach rolnych utrzymywano krowy mleczne, a w roku 2005 liczba gospodarstw zmalała do 711 tys., zmniejszyła si o jedn trzeci. W Polsce w 2000 roku wyprodukowano 11878 mln litrów mleka a w 2005 roku 11600 mln litrów. Jednoczenie wzrasta mleczno krów. Wydajno mleka od jednej krowy w gospodarstwach indywidualnych w 2000 roku wynosiła 3613 litrów a w gospodarstwach osób prawnych 4840 litrów. W roku 2005 w gospodarstwach indywidualnych wydajno wzrosła do 4100 litrów a w gospodarstwach osób prawnych uzyskała poziom 6100 litrów. Po znacznym wzrocie cen skupu w roku 2004, od pocztku 2005 roku ceny mleka systematycznie obniaj si. W sierpniu 2005 roku przecitna cena skupu wynosiła 89,34 zł/100litrów 102 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 12, 2007 i była nisza ni w grudniu 2004 roku o 9%. Obniyły si równie ceny płacone za mleko klasy ekstra i klasy pierwszej. Cena mleka klasy ekstra w cigu omiu miesicy w 2005 roku od stycznia do sierpnia obniyła si ze 105 zł/100 kg do 97zł/100 kg, a cena mleka klasy pierwszej w tym samym okresie uległa znice z 74zł/100kg do 65zł/100 kg [Wyszkowska 2007]. W skali sektorów gospodarki, przedsibiorstwa przyjmuj najczciej jako bazowe dwie strategie, jest to strategia zrónicowania i wiodcej pozycji kosztowej. Korzystanie z wiodcej pozycji kosztowej wymaga wiedzy z zakresu moliwoci obniania kosztów i racjonalnego zarzdzania kosztami na kadym etapie procesu produkcyjnego. Dla zrealizowania tego zadania niezbdne s systemy zarzdzania kosztami pozwalajce na ich planowanie i kontrolowanie [Wyszkowska 2001]. Zwykle w rozwaaniach nad popraw konkurencyjnoci przedsibiorstw, w pocztkowym etapie kierownictwo zajmuje si strategi przywództwa w zakresie kosztów i strategi zrónicowania, nastpnie poszukuje rozwiza moliwych do wprowadzenia w strategii niszy rynkowej nastawionej na koszty i w strategii niszy rynkowej zrónicowanej koncentrycznie. Uzyskanie znaczcej przewagi kosztowej dla wielu przedsibiorstw mleczarstwa jest trudne do osignicia i wymaga co najmniej: − precyzyjnego monitorowania kosztów i poszukiwania moliwoci ich obniania, − prowadzenia obok rachunkowoci finansowej rachunkowoci zarzdczej, − umiejtnoci korzystania z ekonomi skali, − skutecznego obsługiwania kilku segmentów rynku, − posiadania nowoczeniejszych od konkurencji technologii, − posiadania kadry przygotowanej do wprowadzania innowacyjnoci, − znajomoci strategii cenowych stosowanych w grupie produktów spoywczych w tym mleczarskich, − umiejtnoci zarzdzania struktur produkcji z uwzgldnieniem skali produkowania produktów wysokotłuszczowych, niskotłuszczowych i beztłuszczowych, − uwzgldnienia korzyci krzywej dowiadczenia, − dostpu do ta szego surowca [Wyszkowska 2002]. Zakłady przetwórcze stosuj róne systemy zapłaty za mleko. Zawsze jednak wzrost cen skupowanego mleka wpływa na obnienie rentownoci sprzeday artykułów mleczarskich i tworzy problemy z utrzymywaniem stałych lub rosncych cen skupu mleka w kolejnych miesicach. Jeeli zakład przetwórczy funkcjonuje na zasadach przedsibiorstwa spółdzielczego, to s wypracowane zasady współpracy pomidzy dostawcami mleka, gdy rolnicy s jednoczenie udziałowcami zakładu przetwórczego [Licznerska, Wyszkowska 2002]. Sprzeda mleka stanowi dla gospodarstwa rolnego podstawow pozycj przychodów i dochodów. W zakładach przetwarzajcych mleko zakup surowca jest wan pozycj kosztów. Poprawa efektywnoci produkcji mleka poprawia sytuacj finansow i rolników i przetwórców mleka, wane jest zatem, aby poszukiwa moliwoci obniania kosztów produkcji mleka. Jedn z pozycji kosztów zwizanych z produkcj mleka s koszty energii elektrycznej. Prowadzone analizy kosztów energii elektrycznej w gospodarstwach specjalizujcych si w produkcji mleka wskazuj, e w strukturze wydatków ponoszonych przez gospodarstwa na cele produkcyjne energia elektryczna stanowi od 2,61% do 8,96%. W gospodarstwach korzysta si z dojarek ba kowych, dojarek z rurocigiem mlecznym oraz z hal udojowych. Ju wszystkie gospodarstwa rolne posiadaj urzdzenia do chłodzenia mleka, ale o bardzo rónym zuyciu energii elektrycznej. Zofia Wyszkowska Sytuacja ekonomiczna w przemyle mleczarskim w Polsce 103 Dobór odpowiednich dla gospodarstwa i jego skali produkcji schładzalników, silników pomp próniowych, podgrzewaczy wody do mycia urzdze udojowych, decyduje o poziomie zuywania energii. Korzystanie z nowoczesnych i energooszczdnych urzdze do doju i schładzania mleka, korzystanie z taryf ta szych energii elektrycznej zwizanych z porami dnia, dostosowanie urzdze udojowych do wielkoci stada i wydajnoci mlecznej krów, to czynniki, które w wielu gospodarstwach mog by miejscami, w których nadal jeszcze mona obnia koszty [Juszczyk 2003]. W przemyle mleczarskim korzystanie z strategii zrónicowania polegajcej na wprowadzeniu dla konsumenta oferty unikatowej, wyróniajcej si jakociowo przez dłuszy czas, jest bardzo trudne do zrealizowania. Jeeli jednak z tej strategii przedsibiorstwo korzysta, to otrzymuje przez okrelony czas zwrot nadzwyczajnych kosztów w postaci wyszej ceny za nowy, wyróniajcy si produkt. W przemyle mleczarskim podobnie jak w innych przemysłach zwizanych z gospodark ywnociow wystpuj standardowo uwzgldniane czynniki okrelajce pozycj sektora i przedsibiorstw na rynku i s to: bariery wejcia na rynek, stan konkurencji na rynku, moliwoci substytucji, nabywcy i dostawcy [Komi ski, Piotrowski 1995]. Przy załoeniu, e struktura ekonomiczna sektora i mechanizmy konkurencyjne w nim funkcjonujce, to wane aspekty decydujce o rentownoci sektora, mona sdzi, e przyczyn niskiej rentownoci sektora mleczarskiego jest jednoczesne oddziaływanie wszystkich piciu sił konkurencyjnych. Wystpuje konkurencja pomidzy poszczególnymi podmiotami gospodarczymi mleczarskimi, dostawcami głównie surowca, a take odbiorcami i substytutami. Wane jest zatem poszukiwanie rozwiza , gdzie zostan zachowane wszelkie korzyci, jakie niesie za sob konkurencyjno zwizana głównie z przepływami zasobów i kapitałów z obszarów zastosowa mniej efektywnych w danym czasie do bardziej efektywnych [Wo, 2002]. Tak szerokie podejcie do konkurencyjnoci obejmuje elementy rónych teorii, których czstkowe składniki determinuj konkurencyjno przemysłów, w tym take mleczarskiego W ramach tych teorii uwzgldnia si midzy innymi zdolno adaptacji do rynków, sprawno zaopatrzenia i zbytu, oszczdno kosztów, opłacalno kadego z produktów, wyznaczenie centrów zysków i zarzdzanie przez centra zysków. Wszystkie czynniki konkurencyjnoci s ze sob powizane i tworz system gospodarczy. Ich uporzdkowanie i klasyfikowanie zaley od celów analiz, pozwala na wskazanie czynników kluczowych. Zwikszanie zdolnoci konkurencyjnej przemysłów uwzgldnia w załoeniach konsolidowanie na rónych poziomach działania ła cucha wartoci [Szewelowa 2004]. Typowe dla brany mleczarskiej s przedsibiorstwa produkujce pełny asortyment produktów, co wymaga wielu linii technologicznych i rodków kapitałowych na inwestycje, a jednoczenie powoduje rozproszenie potencjału zasobów, szczególnie czynnika ludzkiego. Przedsibiorstwa przemysłu mleczarskiego znajduj si w rónych przedziałach wielkoci przedsibiorstw i mona je generalnie okreli jako due lub małe, a w grupie małych znaczc pozycj zajmuj przedsibiorstwa funkcjonujce jako spółdzielcze. Zarzdy przedsibiorstw w zalenoci od skali produkcji, struktury kapitałowej i formy prawnej realizuj róne cele i przyjmuj róne strategie zarówno cenowe jak i konkurencyjne. Tymczasem wszystkie spotykaj si na tych samych rynkach, docieraj do tych samych grup konsumentów i poprzez te same kanały dystrybucji, co znacznie intensyfikuje rywalizacj w zakresie produktów, konsumentów i cen. Przedsibiorstwa stosujce strategi koncentracji w procesie produkcji czsto koncentruj si nie tylko na wybranych grupach produktów, ale skupiaj si na okrelonej linii produktów, na 104 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 12, 2007 przykład produkuj mleko w rónych opakowaniach i z rón zawartoci tłuszczu, jogurty w wielu asortymentach, malanki o rónych smakach, sery pleniowe lub twarde. Przedsibiorstwa specjalizujce si w danym asortymencie i zaliczane do duych, ze znaczcym udziałem w rynku, jednoczenie narzucaj w danym segmencie produktów ceny i jako. Jednoczenie w sytuacji, gdy przedsibiorstwa przyjmuj strategi zrónicowania, oferuj produkty dla konsumentów z wybranego segmentu, na przykład zaliczanego do zamonego, rednio zamonego bd biedniejszego. W ramach strategii zrónicowania bogatsze i wiksze przedsibiorstwa oferuj take produkty o wysokich walorach, gdzie jednoczenie gwarantem jakoci jest marka i s to produkty drosze. W ramach strategii zrónicowania przy wyborze strategii niskich kosztów przedsibiorstwa korzystaj z efektów skali duych zamówie , rygorystycznie przestrzegaj nadzór produkcyjny w powizaniu z kontrolowaniem kosztów na kadym etapie procesu logistycznego, w tym w szczególnoci na etapie pozyskiwania surowca, produkowania, pakowania i sprzedawania. Przy korzystaniu z tej strategii oferuje si produkty ta sze, czsto s to produkty posiadajce charakterystyczne skromniejsze opakowania. W przedsibiorstwach mleczarskich obserwuje si koncentracj na wybranych i sprawdzonych kanałach dystrybucji. Przedsibiorstwa korzystaj z hurtowni lub sieci handlowych. Nieliczne przedsibiorstwa posiadaj własne punkty sprzeday detalicznej, ale poprzez t form sprzedaje si niewielk cz wyrobów. Coraz czciej stosuje si w zakresie sprzeday outsourcing, i w takiej sytuacji samodzielni przedsibiorcy niezbdne rodki transportu dzierawi od przedsibiorstw mleczarskich, korzystaj z przedsibiorstw leasingowych, lub posiadaj rodki transportowe własne. 4. Idea konsolidacji przedsiĊbiorstw przemysłu mleczarskiego Konsolidacja zakładów spoywczych i jednoczenie marek produktów po rozszerzeniu Unii Europejskiej jest nieuchronnym procesem, który bdzie kreowany w najbliszych latach. Zakłady produkcyjne bd łczone, realokowane, bd te zmieniały swoje siedziby centralnych orodków zarzdzania. Wynikiem tych zmian bdzie moliwe korzystanie z finansowych efektów skali a dziki koncentracji produkcji i właciwej lokalizacji, coraz waniejsza bdzie take umiejtno korzystania z dostpnej infrastruktury logistycznej i czynników kulturowych. W regionie Europy rodkowo-Wschodniej, kraje, które weszły do Unii Europejskiej, automatycznie znalazły si w centrum zainteresowania jako rynki zbytu dla marek i produktów, take ywnociowych. Produkty ywnociowe, w tym mleczarskie zaliczane s do produktów masowych, trudno uzyskiwa w tych grupach wyrobów bardzo wysokie mare. Jednoczenie w tej działalnoci gospodarczej koszty stałe i koszty pozyskiwania surowca s wysokie. Koszty bd wzrastały na kadym etapie procesu produkcyjnego, ale przede wszystkim trzeba uwzgldni wzrost kosztów zwizanych z bezpiecze stwem ywnociowym produktów, procesem przygotowania surowca do produkcji i sprzeday wyrobów. W przedsibiorstwach skonsolidowanych sprawno zarzdzania zwiksza si. Łatwiej wprowadza si zmiany zwizane z transferem technologii, synergi przedsibiorczoci, organizacj cigania nalenoci. Wystpuje moliwo skuteczniejszego doskonalenia nowych i eliminowania starych paradygmatów zarzdzania. Analiza ła cucha wartoci w przedsibiorstwach skonsolidowanych wskazuje, e istnieje moliwo lepszego dostosowania ze wzgldu na skuteczno zarzdzania konfiguracji poszcze- Zofia Wyszkowska Sytuacja ekonomiczna w przemyle mleczarskim w Polsce 105 gólnych funkcji przedsibiorstw do decyzji strategicznych. Najczciej w tak zorganizowanych podmiotach gospodarczych pierwsze ogniwa ła cucha wartoci s scentralizowane i obejmuj midzy innymi decyzje dotyczce kierunków bada i rozwoju. Dalsze poziomy zarzdzania na kolejnych etapach ła cucha wartoci dotyczce zakupów, produkcji, logistyki, marketingu, marki lokalnej, regionalnej czy midzynarodowej, sprzeday, nie s ju scentralizowane chocia koordynowane przez centrum zarzdzania, filie wiodce lub odpowiedzialne za dane działanie. Zaobserwowano, e w przedsibiorstwach skonsolidowanych w zakresie produkcji w przemyle mleczarskim ma miejsce specjalizacja według kryterium produktu w podziale na zasadnicze grupy, wystpuje autonomia na poziomie filii, korzystanie z dowiadcze najlepszych i kontrola centralna. Na poziomie sprzeday wystpuje lokalne zarzdzanie dystrybucj i ryzykiem, jednoczenie kontrolowanie przybiera klasyczne, midzynarodowe standardy oceny wyników sprzeday. W zakresie marketingu w przedsibiorstwach zalenych wystpuje koordynacja na poziomie centralnym szczególnie w obszarze eksportu i zawierania umów transakcyjnych z sieciami handlu detalicznego. Na poziomie lokalnym wystpuje kooperacja nieformalna, dzielenie si wiedz i porównywanie do najlepszych. Obserwowano powielanie rozwiza , które pozwoliły innym przedsibiorstwom osign sukces. Uwzgldniajc działania marketingowe najlepsz pozycj wyjciow maj przedsibiorstwa zlokalizowane na pograniczu wschodnim i zachodnim, i te, które sprawnie i szybko potrafi przedefiniowa swoj strategi. Przedsibiorstwa zlokalizowane na pograniczach sprawniej poruszaj si po rynkach swoich ssiadów, szybciej i lepiej pokonuj bariery kulturowe [Tarnowski 2006]. Integracja kapitałowa nie jest na wiksz skal inspirowana przez dotychczasowe zarzdy, ale czsto nad tym problemem dyskutuje si. Kadra kierownicza wykazuje znaczny opór psychologiczny i społeczny przed ewentualnym wchłoniciem przez przedsibiorstwo z wikszym kapitałem, co oznacza utrat pakietu kontrolnego w zarzdzaniu. Takie wchłonicia maj miejsce na terenie kraju, ale wystpuj w sytuacji braku utrzymywania płynnoci finansowej, braku moliwoci inwestowania w nowe linie technologiczne z rodków własnych, braku moliwoci wejcia na nowe rynki głównie z powodu braku rodków finansowych na opracowanie, wyprodukowanie i wypromowanie nowych produktów. W nowej strukturze organizacyjnej przydzielane s nowe role i cele wchłanianemu zakładowi w zakresie działalnoci produkcyjnej i inne zadania s stawiane przed kierownictwem i pozostałymi zatrudnionymi [Brilman 2002]. W wyniku konsolidacji na bazie kapitałowej w zakładach mleczarskich tworz si take nowe relacje z dostawcami surowca do produkcji. Pozytywne przykłady skonsolidowanych przedsibiorstw pozwalaj sdzi, e w obecnej sytuacji w przestrzeni gospodarczej ten kierunek rozwoju w mleczarstwie, w tym w spółdzielniach mleczarskich, bdzie wybierany przez zarzdy i włacicieli. 5. Podsumowanie Współczesne tendencje w rozwoju teorii zarzdzania powstały wraz ze zmian postrzegania roli struktur hierarchicznych i dostrzeenia pozycji klientów w osiganiu sukcesów przedsibiorstw. Nowe warunki informatyczne, narastajca konkurencyjno i konieczno stosowania strategii najlepszego dopasowania do warunków rynkowych uaktywniły w przedsibiorstwach. zmiany organizacyjne Obserwuje si w przedsibiorstwach fuzje, przejcia, likwidacje, konsolidacje, zmiany form prawnych. Chocia mona ocenia, e przedsibiorstwa przetwarzajce mleko osigaj zadowalajce wyniki ekonomiczne, to jednak w zmieniajcych si i coraz trudniejszych 106 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZDZANIA WIEDZ Seria: Studia i Materiały, nr 12, 2007 warunkach gry rynkowej musz rozpatrywa korzyci z wprowadzania nowych struktur organizacyjnych, form prawnych i własnociowych. Analiza zgromadzonego materiału empirycznego pozwoliła stwierdzi, e działania konsolidacyjne odnosz pozytywny efekt ekonomiczny. Kierownictwo kolejnych mniejszych zakładów rozwaa i przygotowuje si do zastosowania zmian w strukturach kapitałów i nowych rozwiza konsolidacyjnych. Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. Brilman J., 2002: Nowoczesne koncepcje i metody zarzdzania. PWE, Warszawa, 456457. Juszczyk S., 2003: Moliwoci zmniejszania kosztów energii elektrycznej w gospodarstwach mlecznych. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 4, 100-102. Komi ski A., Piotrowski W.,1995: Zarzdzanie, teoria i praktyka. PWN, Warszawa, 134-135. Krzyków S., 2003: Baza surowcowa i efektywno ekonomiczna spółdzielni mleczarskiej województwa wielkopolskiego. w: Zarzdzanie w przedsibiorstwach agrobiznesu w aspekcie integracji z Uni Europejsk. Praca zbiorowa pod red. Wyszkowska Z., ATR Bydgoszcz, s. 103. Licznerska A., Wyszkowska Z., 2002: Koszty, a decyzje cenowe w przetwórczoci mleczarskiej. ywienie człowieka i inynieria maszyn. Wydawnictwo Midzynarodowe Targi SAWO, Bydgoszcz, 134-135. Pietrzak M., 2002: Strategie konkurencji przodujcych przedsibiorstw w sektorze przetwórstwa mleka. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2-3, 107-110. Sokołowski T., Łapi ska A.: 2003: Wpływ dopłat za jako mleka na koszty artykułów mleczarskich. Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu. Nr 983. Wrocław. 2003. s. 298. Stanisławski K.: 2006: Mleczarstwo w Polsce w 2006 roku. Wydawnictwo „CzarnoBiała” Bydgoszcz, 4-6. Szewelowa S., 2004: Zdolno konkurencyjna w sektorze mleczarskim – aspekty teorii oraz pomiaru. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, 69. Tarnowski M., 2006: Szukanie nowych moliwoci. Harvard Business review. Listopad 2006, Warszawa, 98. Wo. A., 2002: Konkurencyjno wewntrzna rolnictwa. w: „Konkurencyjno polskiego rolnictwa w kontekcie europejskim i globalnym”, ATR, Bydgoszcz, 5. Wyszkowska Z.:2001: Rachunek kosztów w przedsibiorstwach przetwórstwa ywnociowego jako element konkurencyjnoci. Zeszyty Naukowe Politechniki Pozna skiej. Pozna . Nr 32, 373. Wyszkowska Z., 2002: Rola rachunku kosztów w konkurencyjnoci przedsibiorstw. w: „Konkurencyjno polskiego rolnictwa w kontekcie europejskim i globalnym”, ATR, Bydgoszcz, 17. Wyszkowska Z., 2007: Stan i perspektywy rynku mleka. Inynieria i aparatura chemiczna. Nr 1/2007 IZACAX 46(38) . Wydawnictwo czasopism i ksiek technicznych. SIGMA-NOT, Warszawa, 131. Zofia Wyszkowska Sytuacja ekonomiczna w przemyle mleczarskim w Polsce 107 Biuletyny i sprawozdania: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 25 (2003) Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 27 (2004) Rynek mleka. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej. Nr 29 (2005) Sprawozdanie z działalnoci Krajowej Rady Spółdzielczej w 2006 roku. Lista najwikszych i najlepszych spółdzielni mleczarskich. 2005 rok. Krajowy Zwizek Spółdzielni Mleczarskich Zwizek Rewizyjny. Warszawa Sytuacja na rynku mleka, fakty, analizy, prognozy. KZSMZR, Warszawa. Nr 3, 2006 rok. ECONOMICAL SITUATION IN DAIRY INDUSTRY IN POLAND Summary The study presents the economic situation of milk-processing industry. Profitability and cashflow indicators have been used. The significance of cooperatives in milk-processing industry, the cost of raw materials and companies’ competitiveness have been emphasised. Possible directions of companies’ development have been indicated, especially consolidation. Key words: milk-processing industry, cooperation, cooperative, economic results, consolidation, Zofia Wyszkowska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy Katedra Ekonomiki, Organizacji i Zarzdzania w Gospodarce ywnociowej ul. Kaliskiego 7 bud. 3.1. 85-789 Bydgoszcz tel. (052) 340 80 59 e-mail: [email protected]
