O roli s∏owa pisanego w rozwoju mowy dziecka

Zagadnienia ogólne
O roli s∏owa pisanego
w rozwoju mowy dziecka
■ JÓZEF PORAYSKI-POMSTA (Warszawa)
Czytanie staje si´ cz´sto podstawà rozmowy mi´dzy dzieckiem a doros∏ym, stanowi
pretekst do zadawania przez dziecko wielu pytaƒ, na które trzeba znaleêç odpowiedê,
wreszcie stanowi êród∏o refleksji dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich dziecka.
Cechy s∏owa pisanego
W ostatnich miesiàcach telewizja i radio publiczne namawiajà rodziców do czytania dzieciom. Akcja ze wszech miar godna poparcia.
I to nie tylko dlatego, ˝e w ten sposób wytwarza si´ u dziecka potrzeba korzystania z informacji opartych nie tylko na obrazkach, skàdinàd zrozumia∏a u dzieci, które lepiej reagujà
na obraz, poniewa˝ na ogó∏ imituje on w sposób bardzo konkretny rzeczywistoÊç i nie wymaga tak du˝ego wysi∏ku myÊlowego jak s∏owo, ale tak˝e dlatego, ˝e czytanie sprawia, ˝e
mi´dzy dzieckiem a rodzicami wytwarza si´
wi´ê, która w innym wypadku by∏aby prawdopodobnie niemo˝liwa. Czytanie staje si´ cz´sto
podstawà rozmowy mi´dzy dzieckiem a doros∏ym, stanowi pretekst do zadawania przez
dziecko wielu pytaƒ, na które trzeba znaleêç
odpowiedê, wreszcie stanowi êród∏o refleksji
dla rodziców nad rozwojem intelektualnym ich
ma∏ego dziecka.
Spróbujmy jednak po kolei omówiç wszystkie po˝ytki wynikajàce z kontaktu dziecka ze
s∏owem pisanym. Mo˝e zatem kilka podstawowych informacji tego, co tu nazywamy s∏owem
pisanym.
S∏owo pisane ró˝ni si´ od s∏owa mówionego m.in. nast´pujàcymi cechami:
1. Kana∏em przekazu. èród∏em przenoszenia jest zazwyczaj kartka papieru, receptorem
2/2003
odbierajàcym jest oko. S∏owo mówione jest
przenoszone najcz´Êciej za pomocà fal powietrza, a receptorem odbierajàcym – ucho.
2. Substancjà przekazu. S∏owo pisane jest
realizowane za pomocà znaków graficznych: liter i znaków diakrytycznych (ogonków dla
oznaczenia samog∏osek nosowych, przecinków
i kropek nad literami). S∏owo mówione za pomocà dêwi´ków mowy.
3. Trwa∏oÊcià. Wypowiedzi pisane (zapisane) sà wzgl´dnie trwa∏e – mo˝na do nich wróciç po jakimÊ czasie od ich powstania i nawet
skorygowaç. Ta ich cecha daje tak˝e mo˝liwoÊç
powrotu do tekstu zapisanego czytelnikowi,
który w ka˝dej chwili mo˝e odÊwie˝yç sobie
znajomoÊç tekstu i nie jest nara˝ony na poÊpiech, ma zatem czas na zastanowienie w trakcie czytania. Wypowiedzi mówione sà zasadniczo nietrwa∏e (z wyjàtkiem tych, które zosta∏y
zarejestrowane na taÊmie magnetycznej lub innych noÊnikach) i mogà byç korygowane tylko
w momencie ich tworzenia.
4. Organizacjà wypowiedzi. Wypowiedzi pisane sà wy˝ej zorganizowane ni˝ wypowiedzi
mówione, sà bardziej uporzàdkowane myÊlowo
i formalnie, ich autorzy dbajà na ogó∏ o odpowiedni dobór Êrodków j´zykowych i stylistycznych oraz ró˝nego rodzaju „chwytów”, majàcych wywo∏aç u odbiorcy pozytywne nastawienie do czytanego tekstu. Odbiorca wypowiedzi
pisanych otrzymuje „produkt skoƒczony”, nie
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
67
Zagadnienia ogólne
uczestniczy, jak w przypadku wypowiedzi mówionej, w procesie tworzenia wypowiedzi.
5. Formà wypowiedzi. Wypowiedzi pisane
majà zazwyczaj postaç monologowà, realizowanà za pomocà ró˝nych form gatunkowych (np.
wiersza, opowiadania, sprawozdania, ale tak˝e
wy˝ej zorganizowanych: poematu, powieÊci,
eseju, reporta˝u). Wypowiedzi mówione natomiast majà zazwyczaj postaç dialogowà, realizowanà w formie rozmowy lub konwersacji; formy
monologowe realizowane ustnie: opowiadanie,
opis, sprawozdanie i inne, sà inaczej zorganizowane ni˝ formy pisemne, znajdujemy w nich celowe, ale tak˝e niecelowe powtórzenia, nawroty
myÊlowe, przypomnienia scen i wàtków, a tak˝e
falstarty, pomy∏ki, korekty.
W∏aÊciwoÊci tekstów literatury pi´knej dla dzieci
Teksty literatury pi´knej, a do niej nale˝y literatura dla dzieci, sà na ogó∏ tekstami pisanymi, ale od wypowiedzi pisanych tzw. u˝ytkowych ró˝nià si´ kilkoma istotnymi cechami,
spoÊród których nale˝y wymieniç m.in. takie
cechy, jak fikcja literacka, specjalne Êrodki j´zykowe i stylistyczne oraz wysoki stopieƒ organizacji wypowiedzi.
Fikcja literacka pozwala autorowi na oderwanie – nawet je˝eli utwór jest oparty na wydarzeniach autentycznych – przedstawionych
w utworze zdarzeƒ i bohaterów od rzeczywistoÊci i kreowanie Êwiata tzw. przedstawionego,
który w pewnym sensie nie jest zwiàzany z realnym miejscem i czasem przedstawianych wydarzeƒ. Fikcja literacka pozwala m.in. na o˝ywianie Êwiata nieo˝ywionego (animizacja) i nadawanie przyrodzie a tak˝e Êwiatu nieo˝ywionemu cech ludzkich (antropomorfizacja), np.:
Ksi´˝yc w oknie Êwieczk´ Êwieci,
spaç ju˝ idà wszystkie dzieci,
dzwoni Êwierszczyk na kominie...
I co dalej? Co?
Specjalne Êrodki j´zykowe i stylistyczne stosowane w utworach literatury pi´knej to przede
wszystkim du˝a kreatywnoÊç j´zyka: wyrazy sà
u˝ywane w nowych, niespotykanych w mowie
codziennej znaczeniach. Znaczenia przenoÊne
wyrazów, nagromadzenie epitetów, wyrazów
dêwi´konaÊladowczych, niespotykanych zwiàzków wyrazowych, barwnoÊç, obrazowoÊç wypowiedzi, a przy tym znaczna niekiedy jej kondensacja i skrótowoÊç, to g∏ówne cechy kreatywnoÊci j´zyka w tekÊcie literackim. Przyk∏adem
niech tu b´dzie fragment Ptasiego radia Juliana
Tuwima, w którym nagromadzenie wyrazów
dêwi´konaÊladowczych, doskona∏y wr´cz dobór
s∏ów, wycyzelowane konstrukcje sk∏adniowe,
w∏aÊciwe operowanie pauzà, bardzo udane operowanie powtórzeniem, nadajà temu utworowi
du˝à rytmicznoÊç i niepowtarzalnà muzycznoÊç,
a przez to bardzo udanà imitacj´ ptasiego Êwiegotu. JednoczeÊnie wiersz sprawia wra˝enie wypowiedzi naturalnej: s∏ownictwo jest w zasadzie
standardowe, krótkie zdania i równowa˝niki
zdaƒ, po∏àczone ze sobà jak w wypowiedziach
standardowych, potocznych – najcz´Êciej bezspójnikowo, tekst wiersza jest zrozumia∏y i bawi
czytelnika, tym bardziej ˝e k∏ótnia mi´dzy ptakami przedstawiona w cytowanym fragmencie
wiersza przypomina nam obserwowane niekiedy wieczorne, pe∏ne Êwiegotu sejmikowanie
ptasie. Wszystkie te cechy razem sprawiajà, ˝e
ten i inne utwory Juliana Tuwima urzekajà ma∏e dzieci od kilkudziesi´ciu lat:
I od razu wszystkie ptaki
W szczebiot, w Êwiegot, w zgie∏k – o taki:
Daj tu! rzuç tu! co masz? Wiórek?
Piórko? Ziarnko? Korek? Sznurek?
Pójdê tu, rzuç tu! ja çwierç i ty çwierç!
Lepi´ gniazdko, przylep to, przytwierdê!
Widzisz go! nie dam ci! moje! czyje?
Gniazdko ci wij´, wij´, wij´!
Nie dasz mi? takiÊ ty? wstydê si´!
wstydê si´!
I wszystkie ptaki zacz´∏y biç si´.
Janina Osiƒska, Nocny Marek 1)
Julian Tuwim, Ptasie radio
Wszystkie podane tutaj przyk∏ady utworów zosta∏y zaczerpni´te z: Antologia poezji dzieci´cej, BN
I 233, wybra∏ i opracowa∏ Jerzy CieÊlikowski, Wroc∏aw-Warszawa-Kraków, Zak∏. Narod. im. Ossoliƒskich.
Wysoki stopieƒ organizacji wypowiedzi –
i to nie tylko poetyckich, ale tak˝e prozatorskich – polegajàcy m.in. na bardzo wyrazistym
1)
68
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
2/2003
Zagadnienia ogólne
i przemyÊlanym, w przypadku utworu fabularnego, przedstawieniu fabu∏y, bohatera, przedstawieniu konfliktu, dozowaniu napi´cia itp.
w∏aÊciwoÊci dobrze przedstawionego zdarzenia
pozwala wywo∏aç u czytelnika odpowiednie stany emocjonalne i wciàgnàç go do zabawy intelektualnej z tekstem. Utwory dla dzieci wyró˝niajà si´ dodatkowo specyficznà w∏aÊciwoÊcià,
jakà jest rytmizacja tekstu, osiàgana m.in. za
pomocà rymu, powtórzeƒ konstrukcji sk∏adniowych lub pojedynczych wyrazów, jak w wy˝ej
cytowanym fragmencie Ptasiego radia, nagromadzeniu wyrazów dêwi´konaÊladowczych.
W warstwie treÊciowej utwory dla dzieci to
teksty, za pomocà których sà przekazywane
okreÊlone prawdy moralne, sposób post´powania. W utworach tych Êwiat jest najcz´Êciej odrealniony, w którym Êcierajà si´ ze sobà dobro
ze z∏em, szlachetnoÊç z przemocà, màdroÊç
z g∏upotà, delikatnoÊç z brutalnà si∏à i w którym
zawsze to, co reprezentuje dobro, szlachetnoÊç,
màdroÊç, delikatnoÊç – oczywiÊcie nie bez
udzia∏u Êwiata nadprzyrodzonego lub magii
(dobre wró˝ki i dobrzy czarodzieje) – zwyci´˝a.
To mi´dzy innymi sprawi∏o ogromne zainteresowanie cyklem powieÊciowym o Harrym Potterze – ch∏opcu biednym, niekochanym przez
najbli˝szych, bez rodziców, który swojà sytuacj´
nie do pozazdroszczenia kompensuje ucieczkà
w Êwiat, który sam sobie tworzy, Êwiat fikcji,
w którym niedobrzy albo tylko ma∏o wra˝liwi
ludzie (mugole) nie majà dost´pu do Êwiata
idealnego, który opiera si´ na innych zasadach
ni˝ Êwiat rzeczywisty.
Sà te˝ takie utwory, które opierajà si´ na skojarzeniach czasami zupe∏nie absurdalnych,
a w ka˝dym razie zaskakujàcych. Mistrzem w tym
zakresie jest klasyk literatury dla dzieci (czasem
mo˝na mieç podejrzenie, ˝e to wcale nie sà utwory dla dzieci, lecz dla doros∏ych) – Jan Brzechwa,
który bawi si´ s∏owem, korzystajàc cz´sto ze stosowanych w mowie potocznej frazeologizmów
i kolokwializmów, dzi´ki czemu wiersz jest zabawny, weso∏y, momentami komiczny, por. np.
Idzie je˝, idzie je˝,
Mo˝e ciebie pok∏uç te˝!
Pyta wróbel: „Panie je˝u,
Co to pan ma na ko∏nierzu?”
2/2003
„Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
Bo mnie wróble nie ostrzyg∏y!”
Idzie je˝, idzie je˝,
Mo˝e ciebie pok∏uç te˝!
Zoczy∏ je˝a m∏ody szczygie∏:
„Po co panu tyle igie∏?”
Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
˚eby k∏uç niegrzeczne szczyg∏y!”
Sroka te˝ ma k∏opot Êwie˝y:
„Po co pan si´ tak naje˝y∏?”
Mam ja ig∏y, ostre ig∏y,
B´d´ z igie∏ robi∏ wid∏y!”
Wzi´∏a sroka nogi za pas:
„Tyle wide∏! Taki zapas!”
W dziesi´ç chwil ju˝ by∏ we wsi:
„Ludzie moi naj∏askawsi,
Otwierajcie drzwi sosnowe,
Dostaniecie wid∏y nowe”!
Jan Brzechwa, Je˝
Komizm s∏owny jest jednà z w∏aÊciwoÊci
tekstów dla dzieci, jak w innym wierszu Jana
Brzechwy:
Leczy∏a si´ ˝aba, leczy∏a,
Suszy∏a si´ ˝aba, suszy∏a,
A˝ wysch∏a tak, ˝e po troszku
Zosta∏a z niej garstka proszku,
A doktor drapie si´ w ucho:
„Nie usz∏o jej to na sucho!”
Jan Brzechwa, ˚aba
albo jak w wierszu Wandy Chotomskiej
Kaczka-t∏umaczka:
Czy˝by g´si i kaczki
te˝ pisa∏y powieÊci?
– OczywiÊcie, ˝e piszà,
a ja w∏aÊnie t∏umacz´
ka˝de g´sie „g´-g´-g´”
na „kwa-kwa-kwa-kwa” – kacze.
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
69
Zagadnienia ogólne
Prosz´ oto jest próbka –
Niech pan w piÊmie zamieÊci
T∏umaczenie na kaczy
Êlicznej g´siej powieÊci:
„KWAÂ KWAKA¸A W KWASTWINIE”
tak si´ powieÊç zaczyna...
Pan redaktor os∏upia∏:
KWAÂ? KWAKA¸A? KWASTWINA?
Co to znaczy?
– To proste!
Wcià˝ pan nie wie co znaczy?
„G¢Â G¢GA¸A W G¢STWINIE”
w t∏umaczeniu na kaczy...
Wanda Chotomska, Kaczka-t∏umaczka
W utworach tych dzieci poznajà tak˝e literacki (i cz´sto bajkowy) obraz Êwiata przyrody,
jak w wierszu Barbary Lewandowskiej:
Wiecie, co lubi jeleƒ?
Lubi wiosennà zieleƒ,
lubi êródlanà wod´,
i s∏oƒce, i pogod´,
leÊne g´stwiny, ∏àki,
swoje ma∏e jelonki.
Lubi sàsiadów z lasu.
A czego nie lubi?
Ha∏asu!
Barbara Lewandowska, Co lubi jeleƒ?
Zwierz´ta w tym Êwiecie cz´sto zachowujà si´ jak ludzie, jak ów Bia∏y Królik o ró˝owych oczach z powieÊci dla dzieci Lewisa Carrolla Alicja w krainie czarów, który biegnie,
powtarzajàc: „Ranyjulek! Ranyjulek! Nie
zdà˝´ na czas!” i si´ga do kieszonki kamizelki po zegarek, aby sprawdziç, która godzina.
Albo jak s∏oƒ Dominik z powieÊci Jerzego
Ludwika Kerna Prosz´ s∏onia, który ∏ykajàc
witaminy przeznaczone dla ch∏opca Pinia, roÊnie, roÊnie i stopniowo przybiera wielkoÊç
nie tylko normalnego s∏onia, ale tak˝e zamienia si´ ze s∏onia porcelanowego w ˝ywego,
który na dodatek ma zdolnoÊç myÊlenia na
sposób ludzki. Albo te˝ jak pies Ferdynand
z powieÊci Jerzego Ludwika Kerna Ferdynand
Wspania∏y, który przybiera kszta∏ty i cechy
ludzkie oraz w∏aÊciwy dla ludzi sposób zachowania si´ i myÊlenia.
70
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
Âwiat ludzi i Êwiat zwierzàt jest w tych opowieÊciach jeden, wspólny. Ludzie i zwierz´ta
mówià tym samym j´zykiem, rozumiejà si´ ze
sobà, przekazujà sobie wa˝ne i mniej wa˝ne informacje, ale przede wszystkim rozmawiajà ze
sobà i pomagajà sobie nawzajem. Mówià nie
tylko o zdarzeniach, ale tak˝e o w∏asnych prze˝yciach i t´sknotach, dzielà si´ uczuciami. Ten
wspólny Êwiat ludzi i zwierzàt jest Êwiatem dobrym i szlachetnym, mimo ˝e doroÊli w nim wyst´pujàcy nie zawsze sà dobrzy i szlachetni.
Autorzy tekstów dla dzieci – poetyckich
i prozatorskich – starajà si´ przedstawiç w tych
tekstach idealny Êwiat dziecka, a zatem taki
Êwiat, w którym wszystko mo˝e si´ przytrafiç,
najbardziej nawet fantastyczne zdarzenia. JednoczeÊnie cz´sto si´gajà do dzieci´cej mentalnoÊci i dzieci´cego sposobu wyra˝ania myÊli.
Nawiàzujà te˝ do folkloru dzieci´cego, np. do
wyliczanek, jak Stanis∏aw Grochowiak:
Tutaj ∏àka, tam biedronka –
idzie niebem Êpiew skowronka.
Za s∏owikiem stojà bzy.
B´dziesz ty!
Ale s∏oty poprzez p∏oty
niosà ciemnych chmur namioty,
nad bajorem mg∏a.
B´d´ ja?
Noc katula si´ po niebie,
lis za kretem dró˝ki grzebie,
ma na ∏apkach szron.
Kto to b´dzie?
On!
Stanis∏aw Grochowiak, Wyliczanka
WartoÊci poznawcze oraz dydaktyczne tekstów literatury dla dzieci
Pora wróciç po tym omówieniu niektórych
tylko cech literatury pi´knej dla dzieci do
kwestii w tym artykule najwa˝niejszej: dlaczego teksty literatury pi´knej sà tak wa˝ne dla
rozwoju mowy dziecka? Odpowiedê na tak
postawione pytanie ograniczymy do kilku
punktów, które zapewne nie wyczerpià
wszystkich walorów obcowania dziecka ze s∏owem pisanym.
2/2003
Zagadnienia ogólne
O funkcji emocjonalnej, która wzmacnia
wi´zi pomi´dzy rodzicami a dzieckiem by∏a ju˝
mowa na wst´pie. Rodzice (opiekunowie)
a tak˝e nauczyciele poprzez poÊredniczenie
w przekazie s∏owa pisanego zawartego w tekstach literatury dla dzieci przybli˝ajà Êwiat
przedstawiony w tej literaturze. Niekoniecznie
zresztà muszà ten Êwiat objaÊniaç czy komentowaç. Wystarczy, jeÊli ∏adnie, z wyczuciem, wydobywajàc wszystkie walory artystyczne czytanego tekstu, oddadzà g∏osem i wywo∏ajà w ten
sposób zaciekawienie dziecka, a mo˝e te˝ ch´ç
powtórzenia, naÊladowania. Wystarczy czasami, ˝e uczestniczà w tej swoistej zabawie ze s∏owem razem z dzieckiem.
W tekstach literatury dla dzieci m∏ody czytelnik (a w∏aÊciwie cz´sto s∏uchacz), przyswajajàc sobie znajomoÊç ró˝nych tekstów: opowiadaƒ, opisów, charakterystyk, dialogów, znajduje wzory do tworzenia udanych formalnie i interesujàcych w∏asnych wytworów j´zykowych.
JeÊli przyjàç tez´ Michai∏a Bachtina2), ˝e form
wypowiedzi uczymy si´ podobnie jak j´zyka od
najbli˝szego otoczenia, to ten wzór jest wa˝ny.
Dzieci uczà si´ w∏aÊciwych poczàtków i zakoƒczeƒ dla poszczególnych form wypowiedzi oraz
sposobów rozwijania treÊci, a ponadto, je˝eli
jest mo˝liwoÊç porozmawiania o tym, co by∏o
treÊcià utworu, uczà si´ konwersacji oderwanej
od spraw ˝ycia codziennego. W czasie takiej
konwersacji zapewne nadarzy si´ okazja do wyjaÊnienia znaczeƒ niektórych wyrazów i wyra˝eƒ, o które dziecko zapyta. A mo˝e dziecko
zauwa˝y jakieÊ ciekawe i niespotykane po∏àczenia s∏ów albo zabawne skojarzenia, jak choçby
te przytoczone wy˝ej w wierszach Brzechwy
i Chotomskiej. To jest wartoÊç sama w sobie.
Nale˝y jednak pami´taç, ˝e im m∏odsze
dzieci, tym mniej powinniÊmy narzucaç si´ im
z ró˝nymi komentarzami. Wystarczy sam kontakt dziecka ze s∏owem pisanym, ale nie sporadyczny, tylko systematyczny, w∏aÊciwie codzienny, a˝ czytanie stanie si´ nawykiem. Wtedy dopiero, i to te˝ dyskretnie, starajmy si´ dziecko
prowokowaç do rozmowy, zwracajàc uwag´ na
zabawne scenki lub komiczne powiedzonka.
Albo te˝ na nieznane dziecku znaczenia wyrazów. Dzi´ki temu czynny i bierny s∏ownik
dziecka, a tak˝e zasób form gramatycznych b´dzie systematycznie si´ wzbogaca∏. B´dzie ono
mia∏o ∏atwoÊç wypowiadania si´ na tematy niezwiàzane ze sprawami ˝ycia codziennego, a wypowiedzi te b´dà i ∏adne, i pe∏ne treÊciowo. ■
2)
M. Bachtin, Problem gatunków mowy, [w:] tego˝, Estetyka twórczoÊci s∏ownej, Warszawa 1986, s.
348-402.
JÓZEF PORAYSKI-POMSTA – prof. dr hab., Uniwersytet Warszawski, Instytut J´zyka Polskiego
UWAGA! BEZP¸ATNA INFOLINIA
Informacje na temat prenumeraty WSiP SA mo˝na uzyskaç telefonicznie
pod bezp∏atnym numerem 0 – 800 – 220 – 555 w godzinach 9.00 – 15.00
2/2003
WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU
71